پایگاه علمی سعید سان دانلود رایگان مقالات علمی کنفرانس و ژورنال
ضرورت مطالعه تاریخ و تاریخ شهرنشینی :
- آگاهی از وقایع و یافتن علت ها و درک روابط بین آنها به منظور جلوگیری از تکرار اشتباهات گذشتگان .
- ارتباط انکارناپزیر انسان و اندیشه و عمل او با گذشته . انسان در واقع تربیت یافته طول عمر خویشتن است.
- شناخت هر پدیده ای ( مثل شهر ) به شناخت ما از فرآیند تاریخی آن بستگی دارد.
- موضوع تاریخ تنها تعریف وقایع سیاسی ، نظامی نیست بلکه تمامی مسایل فرهنگی ، قومی ، مذهبی ، اقتصادی ، علمی و تکنیکی و… را شامل می شود و نیز مجموعه ساخته های عینی انسان و از جمله فضاهای کالبدی زیست او.
تغییرات و دگرگونی های اجتماعی – فرهنگی و اقتصادی ، منجر به تغییر در شیوه های زیست و تأثیر در شکل و ساختار کالبدی شهر می گذارد .به نوعی شکل شهر و مسکن بازتاب اوضاع و احوال اجتماعی و فرهنگی ، سیاسی و اقتصادی حاکم بر جامعه است ، که در مقطع زمانی و مکانی خاص خود اتفاق می افتد. بنابراین با مطالعه تاریخ شهرنشینی برخی دلایل بنیادین نحوه ی شکل دادن امروز ما به فضاهای زیستی روشن می شود.
تاریخ شهرنشینی :
مطالعه ی فضاهای زیستی انسان در قالب شهرنشینی مستلزم مطالعه ی تاریخ تمدن انسان هست.
از دیدگاه واژه شناسی هم خانوادگی و هم ریشه بودن واژه های تمدن و مدنیت و یا city و civilizationنشان اهمیت شهرنشینی در تمدن است ، به نوعی می توان شهرنشینی ملاک تمدن دانست.
با درک لزوم مطالعه تاریخ شهرنشینی و شهرسازی چه به عنوان بعدی از ابعاد تاریخ تمدن انسان و چه به عنوان عاملی مؤثر بر شکل فضاهای کنونی زیست وی مطالعه ی تاریخ شهرنشینی را آغاز می کنیم.
زیستگاه بشر اولیه :
در طول چهار میلیارد سال عمر کره زمین تغییرات متعددی در ساختار طبیعت مشاهده و ایجاد شده است که به دلایل عمده زیر بوده است:
- نیرو های پنهانی عمق کره زمین
- عوامل طبیعی بیرونی : برف ، باران ورودخانه وانسان
عصر حجر به لحاظ بازه ی زمانی به سه دوره قابل تقسیم است :
-
- پارینه سنگی – بر پایه شکار
- میانه سنگی – شکار ، کشف آتش ، ابزار اولیه
- نو سنگی – برزگری و دامداری و ظهور کشاورزی (انقلاب نوسنگی)
اولین زیستگاه بشر غارها بودند. نقاشی های دیواری کشف شده در غارها حکایت از نوع معیشت و ساختار زندگی بشر اولیه دارد.
( غار لاسکو در فرانسه ( 10000 تا 15000 ق.م ) )
تاریخ نویسان -10هزار سال پیش را فرار از بن بست وحشیگری می دانند که انسان را از شکل انگل طبیعت خارج و بصورت اعضای فعال آن در آورد .
ظهور دامداری و کشاورزی بشر اولیه را به یکجانشینی و سکونت کشانید تا پایه گذار اولین سکونتگاه های دایمی بشر باشد.
کشاورزی منجر به سکونت در کنار رودخانه های بزرگ شد ( به دلیل استفاده از آب و زمین حاصلخیز )
در واقع تاریخ تمدن از شروع کشاورزی و یکجانشینی پایه گذاری شد.
هلال حاصلخیز ( گهواره ی تمدن ) منطقه ای حاصلخیزاست که منشأ پیدایش تمامی دهکده ها و تمدن های شهری در خاورمیانه است.این محدوده شکلی شبیه داس دارد از بالای خلیج فارس شروع شده ( از غرب فرات ) در جهت شمالی تا کوه های شمالی سرچشمه ی دجله سپس به سوی سوریه ، فلسطین ادامه یافته تا اینکه در صحرای سینا گسیخته می شود و مجدداً در دلتای پهناور و دره ی باریک نیل و در امتداد نیل به جنوب ادامه می یابد. 
شهرهای نخستین :
آغاز پیدایش اولین تمدنهای شهری حدود 3000 تا 2500 سال قبل از میلاد ( عهد برنز )بوده و تا 2000 سال بعد به طول انجامیده است .
اولین تمدن های شهری به ترتیب پیدایش :
تمدن بین النهرین یا میان رودان (در کنار دجله و فرات)
تمدن مصر(در کنار رود نیل)
تمدن هند (در کنار رودسند)
تمدن چین (در کنار ر ود زرد )
تمدن ازتک و مایا ( در امریکای جنوبی )
تمدن اینکا ( در پرو ).
از آنجاییکه این تمدنها عمدتا در کنار رودخانه ها شکل گرفتند به آنان تمدنهای رودخانه ای نیز می گویند
سه تمدن اولیه به دلیل آنکه در تداوم حیات خود را درهمان سرزمین از دست داده اند به تمدنهای مرده مشهورندو تمدنهای غربی نیز از همین سه تمدن نشات گرفته اند ،تمدنهای آزتک و مایا و اینکابسیاردیر تر از چین بوجود آمدند و حدود قرن نوزدهم بوسیله ی اسپانیایی ها از بین رفتند. آنچه قابل ذکر است این که این سیر تحول بر پایه نظریه تقدم کشاورزی بر پیدایش تمدن شهری شکل گرفته است .
اریحا ( Jericho ) و چتل هویوک ( Catel Huyuk )
براین اساس اولین شهر ها می باید در سرزمین بین النهرین شکل گرفته باشند لیکن دو شهر اریحا و چتل هویوک که خارج از بین النهرین واقع شده اند و پیدایش بقایای تاریخی بر جای مانده از آنها به مثابه یک شهر نظریه پیدایش اولین شهرها در تمدن بین النهرین را مورد نقد قرار می دهند.
شهر اریحا : در دره ی رود اردن واقع شده و تاریخ سکونت در آن به 8000 سال قبل از میلاد می رسد. اولین شهری است که دارای خانه های خشتی با پی های مدور و بیضی بوده است .همچنین نخستین استحکامات شناخته شده ی سنگی در تاریخ بشر در این شهر کشف شده است. شهر اریحا دارای خندقی عریض و سنگی بوده و دیواری ( حصاری ) به قطر 1.5 متر بر گرد آن کشیده شده بوده و همچنین مجهز به برج هایی بر این بارو بوده است.
شهر چتل هویوک : در آناتولیا ( ترکیه فعلی ) واقع شده و سابقه ی سکونت در آن به 6500 سال ق.م می رسد.
ویژگی خاص چتل هویوک اینست که هیچ خیابانی ندارد و خانه ها چسبیده به یکدیگر بنا شده اندو راه ورود به آنها از پشت بام هاست همه ی خانه ها حول یک فضای باز عمومی قرار گرفته اند. از نظر دفاعی ویژگی منحصر به فردی داشته ، چون دور تا دور شهر را حلقه ای به هم پیوسته از خانه ها تشکیل داده است.
چتل هویوک دارای دوازده سطح ساختمانی ( تل ) می باشد. برخی از مورخین معتقدندکه چون تمدن به کیفیاتی خاص اشاره دارد و این ویژگی ها در این دو شهر دیده نشده لذا هیچ یک از این دو شهر نمایانگر یک تمدن نبوده اند. بلکه اسکان های شهری بزرگی بوده اند که می توان آنها را شبه شهر نامید و یا اساساً روستاهایی بیش از حد رشد یافته بوده اند.
پدیده تل ( Tell ) : به تپه هایی که در اثر سکونت انسان بوجود آمده اند تل می گویند. تل در اثر ساختن ساختمان های جدید بر خرابه های ساختمان های پیشین به وجود می آید. ساختمان های خشت خام پس از یک دوره ی 70 – 80 ساله دچار فرسایش اقلیمی می شدند. سپس نخاله ها تسطیح شده و بر روی آن خانه های جدید احداث می شود ،بازسازی سلول به سلول و یا کامل شهر باعث می شود که سطح خانه های تاریخی پایینتر از سطح خیابان باشند.
این ویژگی در شهرهای باستانی ایران ، عراق ، فلسطین ، ترکیه و چند نقطه از اروپا دیده شده است. اکثر این تپه ها در دوره های متواتر زمانی مسکون بوده و هنوز هم هستند. ( کرکوک ، اربیل ، لندن،رم )
نئوابسیدین ( 8500 ق.م )
جین جکوبز نظریه تقدم کشاورزی بر پیدایش تمدنهای شهری را به نقد می گذارد و معتقد است کشاورزی و دامپروری در شهرها بوجود آمده است . پس پیدایش شهر ها مقدم بر کشاورزی است نمونه ای که اوبرای اثبات نظریه اش ارایه می کندشهر نئو ابسیدین است.
نئوابسیدین شهر شکارچیان پیش از پیدایش کشاورزی می باشد که کشت غلات و اهلی کردن حیوانات در آن به وقوع پیوسته است. این شهر مرکز مهم تجارت شیشه آتشفشانی بوده ، شهر بر فراز فلات آناتولی در ترکیه واقع شده است.در 8500سال پیش از میلاد این شهر دارای جمعیتی نزدیک به دوهزار نفر بوده است و شهر امتزاجی از مردم بومی و قبایل صاحب شیشه ی آتشفشانی بوده است .به دلیل تجارت شیشه ی آتشفشانی و بقایای موجود شهر نئوابسیدین گزینه ای برای یک مجتمع زیستی پیش از پیدایش کشاورزی بوده است. هر چند این نمونه نتوانست نظریه تقدم کشاورزی را بطور جدی زیر سوال ببرد اما نشان داد که در شرایط مساعد تمرکز دائمی انسانها می تواند حتی در 8500 سال پیش از میلاد نیز اتفاق افتاده باشد (نظریه جین جکوبز در « اقتصاد شهرها »)
دگردیسی جوامع روستایی به شهر و تعریف شهر
تبدیل روستاها به شهرها حدود از 3000 – 3500 ق.م اتفاق افتاد.
تاریخ نویسان ملزومات شهر راچهار عامل عمده زیر می دانند
طعام مازاد پیدایش خط ( به منظور ثبت وقایع و شروع ریاضیات )
وجود تخصص تکنولوژیکی وجود سازمان اجتماعی ( کنترل و هدایت نیرو های کارگر )
لوییس مامفورد کشت غله ، گاوآهن ، چرخ سفالگری ، قایق بادبانی ، استخراج فلزات ، ریاضیات تجریدی را عامل پیدایش تمدن می داند که همگی کم و بیش در حدود هزاره ی سوم پیش از میلاد به وجود آمدند.
گوردن چایلددر کتاب انقلاب کشاورزی معیارهای شهرنشینی را چنین بیان می کند : وجود تمرکز جمع کثیری از مردم در یک مکان ، تخصص در حرف گوناگون ، وجود وسیله گردش چرخ اقتصادی ، معماری یادمانی عمومی ، طبقات اجتماعی خاص ، خط ، علوم دقیقه ، هنر طبیعی ، تجارت خارجی و بالاخره عضویت در گروه بر اساس سکونت و نه تبار و نژاد.
یک تعریف کلاسیک از شهر می گوید : شهر اسکان دایمی نسبتاً بزرگ و متراکمی است متشکل از افرادی که به لحاظ اجتماعی با هم متفاوت هستند.
در مجموع در میان فرهنگ های مختلف ، برای آنکه به یک مجتمع زیستی واژه شهر اطلاق شود ، وجود عناصر مختلفی ضروری است. برای مثال این عناصر در دنیای یونان هلنی تئاتر ، ورزشگاه و تالار بارعام و در شهرهای اسلامی مسجد جامع ، بازار دایمی و حمام عمومی ،در بین النهرین و هند وجود یک معبد و در اروپا حصار ، بازار و…بوده است .
به نظر می رسد بهترین و جامع ترین تعریف شهر که در حوزه ی وسیعتری قابل تعمیم باشد چنین است :
به یک مجتمع زیستی نه بر اساس ویژگی های خاص بافت آن و یا مجموعه ای از عناصر بلکه بر اساس عملکردی خاص که همانا نظم بخشیدن به یک منطقه و ایجاد فضای مفید می باشد ، می توان واژه شهر اطلاق نمود.به تعبیر دیگر
شهر نوعی از مجتمع زیستی است که به طریقی سرزمین و یا منطقه وسیعتری را به نظم درآورد.
مجتمع های زیستی دارای دو نوع نظم هستند یک نظمی که به منطقه وسیعتری سازمان داده و سازمان می بخشند و نیز نظم درونی عناصر مجتمع زیستی.