تاریخ و فرهنگ شهرنشینی جهان – قسمت پنجم


تاریخ و فرهنگ شهرنشینی جهان – قسمت پنجم

 

قسمت های قبلی مقاله:

تاریخ و فرهنگ شهرنشینی جهان – قسمت اول

تاریخ و فرهنگ شهرنشینی جهان – قسمت دوم

تاریخ و فرهنگ شهرنشینی جهان – قسمت سوم

تاریخ و فرهنگ شهرنشینی جهان – قسمت چهارم

یونان باستان

شرایط طبیعی یونان:

سرزمین در شبه جزیره بالکان واقع شده و از هر سو پوشیده از کوهستانهایی است که از شمال به جنوب کشیده شده اند. این کوهستانها شرق و غرب یونان را از یکدیگر جدا می سازند ودراین کوهها معادن سنگ آهن ،مس ،نقره و سنگ مرمر فراوان است .

سرزمین کوهستانی یونان ، کم باران با خاکی نه چندان حاصلخیز و سواحلی بسیار کوهستانی بود. وجود سواحل زیاد باعث گردید دریا تأثیرات مهمی در تکامل جامعه یونان و اقتصاد آن برپایه ی تجارت دریایی داشته باشد.

خاک بی حاصل یونان، کمبود و احتیاج دائمی به غلات از یک سو و وفور مواد معدنی از سوی دیگر موجب رونق تجارت و پیدایش مهارت ها در فنون مختلف فلزکاری، سفالگری، سنگ تراشی و معماری گردید.

رودخانه ها و زمینهای حاصلخیز اطراف آن که نقش مهمی در تاریخ ملتهای شرق داشتند در تاریخ یونان چندان اهمیتی ندارند. زیرا شبه جزیره بالکان دارای رودخانه های بزرگی مثل نیل و دجله و فرات نیست.

از نقطه نظر آب و هوایی یونان دارای کوهستانهایی با زمستانهای سرد است اما در بقیه نقاط معتدل و آفتابی است، تابستانهای بسیار گرم اما فقط در دشتها. در بقیه نقاط نسیم روزانه دریا به خشکی و بالعکس موجب اعتدال هوا می شود این موقعیت خاص که فضایی باز و نگرش اجتماعی بر زندگی را سبب شده خود موجب رشد و توسعه ی دمکراسی یونان گردیده است (موریس ).

ancient-greece4

تشکیل دولت شهرها یا پلیس( polise): پستی و بلندی و عوارض زمین، نظام حکومتی یونان را بصورت دولت شهرهایی مستقل با حوزه های نفوذ مشخص درآورد. دولت شهرهایی که هر یک مشتمل بر یک مرکز شهری بود و مناطق کشاورزی و مجتمع های روستایی کشاورزی آن را احاطه کرده بودند.

معرفی تمدن یونان :

.تمدن یونان بدنبال تمدنهای میسن و مینوس در یونان و کرت بوجود آمد . بدین ترتیب یونان ارتباط مستقیم با تمدنهای سومر و مصر داشته است . یونانیان از طریق مهاجران دلتای نیل و آسیای صغیر حدود 2000سال قبل با خط و نوشتن آشنا شدند. هرچند بسیاری از مورخین تمدان یونان را متاثر از دو تمدن مینوس و میسن می دانند و بقایای کاخ کنسوس در جزیره ی کرت از تمدن مینوس و تاثیراتی که از نظر معماری بر بناهای یونان باستان گذارده غیر قابل انکار است لیکن در خود سرزمین یونان پیش از دوران باستان نژادهای یونان می زیستند. قدیمی ترین نژادهای یونانی درحدود 4000 سال قبل از میلاد از آسیا آمدند ودر این ناحیه ساکن شدند . مورخین تاریخ یونان باستان را از حدود سال 1200 ق . م به بعد به چهار بخش تقسیم می کنند :

1. عصر تاریکی (یونان عهد هومر )

2. دوران ایجاد کلنی ها ی یونانی ( همزمان با پادشاهی خشایارشا و داریوش سوم در ایران )

3. عهد کلاسیک یونان ( یونان باستان )

4. دوران هلنیسم یا جانشینان اسکندر

عصر تاریکی ( یونان عهد هومر )

به دوره ای از تاریخ یونان در فاصله قرنهای 12 تا 8 ق. م اطلاق می شود که روابط اجتماعی بر پایه پدر سالاری بوده و هر طایفه یک رییس (باسیل) داشت و اشراف موروثی و صاحبان زمین در کنار دهقانان بی زمین زندگی می کردند . در این عصر برده داری گامهای اولیه خویش را بر میداردو پیشه وران آزادند .

جامعه عصر هومر جامعه ای روستایی است. مردم به کشاورزی و دامپروری اشتغال دارند .کشت و کار دشواراست چون زمینها یا کوهند یا مرداب یاتپه و بیشه زار و مردم هنوز شهر وآداب شهرنشینی را نمی شناسند .

بطور خلاصه این دوران را می توان عصر تصرف زمین و ایجاد مزارع و روستاها بوسیله یونانیان دانست .

دوران ایجاد کلنی های یونانی (از 980 ق. م تا 494 ق. م )

در این دوره شهرها بعنوان مرکز قبایل بزرگ ویا مراکز حکومت قبایل بزرگ ویا مراکز تبادل کالا ویا برسر راههای ارتباطی بین قبایل مختلف بودند.کلنی ها یا مهاجر نشین ها به دلایلی نظیر : پیشرفت تجارت ،افزایش جمعیت یکی از دولتشهر ها و یا برخوردهای سیاسی (راندن مخالفان سیاسی) تشکیل می گردید .شهر های این دوران در واقع چیزی بیش از سکونتگاههای مستحکم نبودند این سکونتگاهها تدریجا در یکدیگر ادغام و به مراکز بزرگتری تبدیل شدند مانند آتن و اسپارت ( پاکزاد ) تمدن یونانی از اواسط قرن هشتم شروع به شکل گرفتن می کند و این دوره تاسال خاتمه جنگهای ایران و یونان (494 ق. م )ادامه دارد . از نظر اقتصادی کشفیات و نوآوری های بزرگی صورت میگیرد . استفاده از آهن و مهارت در تولید آن با سرعت زیاد لحیم کاری و کوزه گری و سنگتراشی در آتن شکل میگیرد . تکامل حرفه ها و جداشدن آنها ازکشاورزی توام با رشد تجارت به ایجاد مراکز مختلف اقتصادی سیاسی و شهرنشینی منجر گردید .

عصر کلاسیک یونان(قرون 6-4 ق.م )

عصر کلاسیک یا دموکراسی آتن از سال 494 تا 333 ق.م پیروزی یونان بر لشگر خشایار شا و عقب نشینی ایران شروع و با حمله اسکندر مقدونی به شهرهای یونانی به پایان می رسد.این دوره ، دوره شکوفایی یونان باستان مخصوصاً دولت شهر آتن و ظهور دموکراسی است.

کتیومعتقد است: اگر از معیارهای ما برای تمدن که پیچیدگی و رفاه است بگذریم آتن 480 تا 380 ق.م مشخصاً متمدن ترین جامعه ای است که تاکنون وجود داشته است.باید اذعان داشت که اگر یونانیان محیط زیست خود را مناسب نمی یافتند مسلماً در میان سایر ملل تنها کسانی بودند که قدرت تغییر آنرا داشتند.

سطح زندگی یونانیان در مقایسه با رومیها پایینتر بود وآن به علت اوقات فراغت و سازش آنان با حداقل امکانات بوده است.

آتن به یکصد منطقه موسوم به مردم«دموس» تقسیم شده و هرکدام یک واحد خود مختار محلی بوده است.

دموس(مردم) شامل کشاورزان آزاد، صنعتگران، بازرگانان و دریانوردان و غیره نیز خود به دو قشر مرفه و فقیر تقسیم می شدند. کار بدنی پست شمرده شده و قشر مرفه وقت خود را صرف کارهای فرهنگی می کردند.

شرایط اجتماعی فرهنگی

شرایط اجتماعی: مردم از نظر سیاسی و حقوقی به سه طبقه تقسیم می شوند.

  • بردگان: فاقد هرگونه حقوق سیاسی و اجتماعی بوده و بعنوان ابزار کار مورد خرید و فروش قرار می گرفتند.

عموماً در یونان باستان کارهای دستی و بدنی را بردگان انجام می دادند تا اتباع آتن تمام وقت خود را صرف خدمات سیاسی نمایند.

  • متیکها (metic). خارجیان یا بیگانگان، مانند اتباع اصلی مردمی آزاد بودند اما مانند بردگان از شرکت در امور سیاسی محروم بودند.
  • شهروندان(دموس) : اعضای اصلی جامعه که حق داشتند در تمام شئون حیات سیاسی جامعه شریک و دخیل باشند.در یونان آتنی هر عضو تبعه وشهروند یونانی حداقل سهمی در فعالیت های سیاسی و حق شرکت در امور عام را داشته است. شهروندی در فلسفه ی یونانی عبارت از تملک حقوق معین نبود بلکه شرکت در حقوق معین بود . دموسها شامل کشاورزان آزاد ، صنعتگران ، بازرگانان و دریانوردان و..بودند و از حقوق مدنی و سیاسی یکسان برخوردار بودند.

شرایط فرهنگی یونان کلاسیک

شکل گیری پلیس ها (دولت شهرها ): یونانیان در عهد باستان هرگز دارای یک دولت واحد مرکزی نشدند بلکه سرزمین یونان از چندین شهر تشکیل می شد که نه فقط حیات اجتماعی بلکه حیات سیاسی _اقتصادی آنان کاملا مستقل بود و با یکدیگر روابط متقابل داشتند . فراگرفتن فرایض دینی و الفبا از فنیقیها و برگزاری بازیهای المپیک پان هلنیستی از جمله آنهااست .

سرزمین یونان و بویژه شهر آتن منشأ ظهور فلسفه سیاسی بوده است. بیشتر افکار وا ده های سیاسی امروز مانند عدالت، آزادی، احترام به قانون و امثال آن با ظهور این نوع عقاید سیاسی در یونان شروع شد. فلسفه کلاسیک یونان هنوز هم اهمیت دارد و طرز اداره حکومت آتن سرمشقی برای اعقاب آنها و حتی مردم امروز شده است.

رشد رشته های مختلف علوم مانند منطق، نجوم، ریاضیات، علوم طبیعی، هنر، ادبیات، در این دوران شگفت آور است.

آتن در قرن چهارم و پنجم ق.م مخصوصاً در عهد پریکلس(431 تا 463 ق.م فرمانروای آتن) کانون اصلی حیات سیاسی و فرهنگ یونان بشمار می رفت.

زندگی عمومی «مردم آزاد» بطور کامل در محیط خارج از خانه می گذشت و در تمام روز خیابانها و میادین این شهر مملو از جمعیت بود. تشکیل مجامع عمومی، نمایش ها، جشن های توده ای، مباحث سیاسی- فلسفی و حقوقی و غیره فعالیتهای یونانیان بود.

شرایط سیاسی آتن

دولتشهرهای یونانی نخستین شهرهایی در جهان بودند که شهروندان در حکومت آن نقش داشتند.و قویترین دموکراسی (دموس به معنی مردم و کراتوس به معنی قدرت )در آتن حاکم بود . طبق قانون اساسی آتن، هر آتنی که بیش از بیست سال داشت مجاز بود در جلسه عمومی شهر شرکت کند. حل مسایل مهم مملکتی مانند اعلام جنگ و صلح و عقد پیمانهای خارجی، وضع مالیات مستقیم و وضع مقررات عمومی به عهده مجمع عمومی بود. شهر آتن را دو شورا اداره می کردند. شورای پانصد نفری و شورای عمومی شهروندان (شورای 201نفره)که اعضای آن ، از میان مردم به قید قرعه انتخاب میشدند.

در شهر آتن کارهای شهر از طریق همکاری مردم و بصورت داوطلبی و بدون دستمزد انجام می شد و سبب این پیشرفت آن بود که اتباع با نهایت آزادی در کلیه امور شهر با یکدیگر بحث می کردند و امور شهر را تحلیل می کردند.

هر تبعه حق شکایت از قانون داشت و به مجرد شکایت او اجرا و عمل به آن قانون تا رسیدگی و رأی دادگاه متوقف می شد. متأسفانه زنان از حقوق سیاسی محروم بودند و منحصراً به خانه داری و نگاهداری کودکان اشتغال داشتند علیرغم

کوشش افلاطون برای تساوی حقوق زن و مرد اقدام مناسبی دراین دوره ا نجام نشد .

شهرسازی یونان باستان

شکل گیری پلیس ها (دولت شهرها ): یونانیان در عهد باستان هرگز دارای یک دولت واحد مرکزی نشدند بلکه سرزمین یونان از چندین شهر تشکیل می شد که نه فقط حیات اجتماعی بلکه حیات سیاسی _اقتصادی آنان کاملا مستقل بود و با یکدیگر روابط متقابل داشتند از معروفترین و قدرتمند ترین دولت شهرهای یونان می توان به آتن و اسپارت اشاره نمود.درشهرهای قدیمی یونان در بخش مسکونی فرم یکپارچه و هندسی بندرت به چشم می خورد . دلیلی هم برای این انسجام وجود نداشت زیرا ایده ی دولتشهر دارای ذاتی سیاسی –اجتماعی بود تا کالبدی و به همین دلیل هم خود را وابسته به تصور نمادینی راجع به فضای شهر نمی دانست.

شرایط کالبدی شهرهای یونان عهد کلاسیک

شهرها در یونان کلاسیک عموماً بندری در دامنه تپه ای بودند با شیب از شمال به جنوب در شمال شهر مزارع و تاکستانها و در بخش جنوبی خانه های مسکونی و فضاهای شهری قرار دارند.

دسترسی به سنگهای عالی مرمر , توجه فراوان به نظم فضایی و تزئینات مشخصه خاص شهرهای یونان عظمت ساختمانهای عمومی در مقابل فضاحت مناطق مسکونی است که یا اتفاقی بوده و یادارای نظم هندسی شطرنجی غیرقابل انعطاف بوده است .

باروی شهر: باروی شهر تابع نظم هندسی خاص نبوده و بر اساس عوارض طبیعی و توپوگرافی محل شکل می گرفتند.

عدم وجود بارو به اشکال هندسی در شهرهای یونانی به این دلیل است که مفهوم پولیس یا دولتشهر برای یونانیان نه یک مفهوم جغرافیایی بلکه مفهومی اجتماعی – سیاسی است .افلاطون حتی به این مسئله جنبه سیاسی اجتماعی داده و معتقد بود که شهرها نباید محصور باشند زیرا باروها بخاطر اطمینان کاذبی که به شهروندان می دهند نمی گذارند که شهروندان خود برای حفاظت شهر خود چاره ای بیندیشند.

بندرگاه، دارای دو بخش تجاری و نظامی بوده است.

شبکه بندی شهر شطرنجی وتقسیم بندی شهر به بلوکهای کاملا مساوی از دیگر ویژگیهای شهرهای یونان بود. خیابانها موازی و بدون آنکه به محوری خاص به نشانه الگوی تسلط تاکیدی شده باشد شبکه شطرنجی شهر را به بلوکهای کاملاً مساوی تقسیم می کرد. شبکه ماهیتاً دموکراتیک است. میدان در مرکز به راحتی برای همه شهروندان قابل دسترسی بود. دور تا دور میدان رواقهای دراز و سرپوشیده بودکه بازارها و ادارات بودندآموزش انضباط اخلاقی و منطقی دادو ستد در رواق متمرکز بود(رواقیون)

miletus_model_N_agora MiletusPlan

به تعبیر یونانیان و برخی مورخین بازسازی در شهر میلتوس اولین بار بعد از ویران شدن شهر در جنگ ایران و یونان اجرا گردید (طرح هیپودامیک یا نظام شطرنجی ) طراح آن هیپوداموس بودکه لقب پدر شهرسازی رابه خود گرفت .هرچند دراین مطالع دانستیم که پیش از یونانیان کاربرد آگاهانه شبکه شطرنجی در شهرهای هندی دیده شده است .

خانه های مسکونی : تلفیقی از مگارون و حیاط مرکزی(مشرق). ابتکار یونانیان در ایجاد رواقهای دور حیاط مرکزی بود.

ابعاد و وسعت خانه ها متغیر بوده است بنا به وسعت زمین و امکان مالی مالک خانه هایی با اطاقهای متعدد ساخته شده است.

بهترین فضاها برای معابد و بازار بصورت میدان، انتخاب می شد و از فضاهای باقیمانده برای استقرار خانه های مسکونی استفاده می شد. میادین یا فضاهای خالی جلوی معابد ایجاد می شد. خانه ها به شکل حیاط مرکزی با رواقهایی در پیرامونش شکل می گرفت( تحت تأثیر فرهنگ مشرق زمین)

میادین شهری :

میدان اصلی یا آگورا که بازار شهر نیز بحساب می آید و در واقع قلب تپنده شهر است. منطبق بر شبکه شطرنجی بوده و مساحت آن نیز 2-4 و یا حتی 6 بلوک ساختمانی بوده استو بوسیله رواقی که دورتادور می چرخیده محصور می شده است . میادین تنها پس از 500 ق.م بصورتی آگاهانه در یونان بوجود آمد. انگیزه استفاده از یک فضای خالی شهری و تبدیل آن به یک پدیده سه بعدی که آنرا میدان می نامیم در تاریخ قبل از یونان موجود نبوده است. تنها در جامعه ای که هر موجود انسانی یک شهروند محسوب شده و دموکراسی تا حدودی عملی و اجرا شود نیاز به یک محل تجمع عمومی تا آن حد اهمیت می یابد که فرمی خاص به خود بگیرد.

agora 4206795385_1982306222

معابد( آکروپلیس)

در صورت امکان در کنار دریا یامیدان شهر و آگورا قرار می گرفت. مرکز دید بودن در انتخاب محل معبد مهم بود.

ساختمانهای عمومی شهر:مهمترین آنها ساختمان شورای شهر، استادیوم ورزشی، ژیمنازیوم ها یا مدارس تن و روان وادارات بودند.

آمفی تتاتر ها :یونانیان بدلیل وقت آزاد و آزادی فکری محلی برای عرضه ی هنر خود نیاز داشتند. آمفی تئاتر ها با استفاده از کوهستانی بودن یونان عمدتادر کناره های شهر ها و در مجاورت کوهها و به شکل گرد و پلکانی ساختخ می شدند. آمفی تئاتر اپیداروس نمونه ای از این نوع است .

draft_lens1686982module77751171photo_1262830140800px-07Epidaurus_Theater

امکان گردهمایی شهروندان در مکان و زمان معین در طی سال بایستی در فضای باز صورت پذیرد چون تکنیک ساختمانی به حدی نرسیده بود که بتواند در سالن سرپوشیده ای عظیم مراسم بزرگ سیاسی – اجتماعی به انجام رسانداین اجتماعات در فضاهای روباز انجام گردید.

parthenon-and-the-acropolis-landmark-1

رواق(کلونادها): در زندگی شهری و شهرسازی یونانیان باستان رواق ها سهم بسزایی دارند و در دوران هلنیسم به اوج عملکرد خود می رسند. کلونادها معمولاً فضاهای بزرگ مسقفی بودند که یا بصورت سالن بدون دیوار یا دیوار ایوان و راههای ارتباطی ایجاد شده بودند.رواق ها اماکن مهمی در ایجاد ارتباط و محلهای مناسبی برای تجمع و فعالیتهای اجتماعی و سیاسی شهروندان دولت شهرها بودند(رواقیون)

شهرهای مهم دوران باستان ( قبل از هلنیسم )

آتن: آتن به طرق گوناگون مظهر و نماد فرهنگ یونانی است.مهمترین شهر در یونان باستان که دردشت آتیکا است. این شهر در سال 1580 ق.م پایه گذاری شد. ( ساخت معبد آتنا در آکروپلیس )

در ابتدا شهر در بالای تپه ای شکل گرفت. آتن بطور کلی هرگز طراحی نشد. ( بر خلاف میلتوس ) . پس از تخریب آتن به دست ایرانیان بعلت وسعت شهر و یا نیاز به سرعت عمل ترجیح داده شد بجای بازسازی جامع شهر آنرا به همان شکل قدیم بازسازی کنند. شهرپرنیه بعنوان پایگاه مستحکم دریایی در نزدیکی آتن بنا شد و پریکلس با ساختن دو دیوار طویل دو شهر را به یکدیگر متصل نمود.

agor02

پریکلیوس یکی از رهبران و فرمانروایان مهم شهر آتن سیاستهای وی آتن را بصورت مرکز هنری بی نظیر یونان در آورد.

معماران ساختمان های بی همتای آکروپلیس را بنا کردند

گروهای ساختمانی در آتن قلعه معروف آکروپلیس . بازار ومیدان یا آگورا بودند.

آکروپلیس : برفراز تپه ای مشرف به شهر آکروپلیس و محل ساختمانهای معبدها، بدلیل دید مناسب و علو درجه و تسلط بر پیرامون ساخته شدند . بناهای آکروپلیس معابد سنگی همراه با مجسمه های پرکار و زیبا و با ظرافت یونانی که نتیجه پیشرفت و دقت یونانیها در مجسمه سازی و معماری بوده است.

آکروپلیس تدریجاً به منطقه مذهبی بدل گشت و این نقش را در طول تاریخ باستانی شهر حفظ نمود ساختمانهای مهم موجود در آکروپلیس : پارتنون بزرگترین بنا و نخستین(که معبد آتنا بود 447 ق.م) پروپلیا بر محل دروازه قدیم آکروپلیس ارکتیوم (ارختئوم ، رواق دوشیزگان…) 14

Greece_Acropolis

ancient-greece

پارتنون امروز یک رستوران است اما دستخوش تحولات زیادی شده، زمانی یک معبد یونانی. زمانی یک کلیسای مسیحی و زمانی یک مسجد عثمانی شد.

آگورای آتن ، محل اولین ساختمانهای عمومی شهر در مسیر جاده پاناتناییک (راه تشریفاتی به سوی آکروپلیس) پایه گذاری شد و مرکز تجمع اهالی آتن بود.

از دیگر شهرهای مهم یونان کلاسیک میلتوس که بوسیله هیپوداموس با شبکه شطرنجی تهیه شد.(miletuse) 650 ق.م

پرینه(priene) : در نزدیکی آتن با نقشه شطرنجی این شهر بوسیله دیواری به آتن متصل شده است.

129

3agreekpolisathensmap

miletus

بطور خلاصه می توان عناصر شهری دوران یونان باستان را : حصار ، اسکله و بندر آگورا ، یک یا چند محل تفریحی و محلات مسکونی دانست .

همچنین تاثیر دمو کراسی ( تفکر دموکراتیک )بر شکل شهرهای این تمدن به شرح ذیل است :

  • تدارک میدان عمومی وسیع و پر رونق با هدف برقراری تعاملات اجتماعی
  • شبکه شطرنجی و تقسیم شهر به بلوکهای کاملا مساوی
  • کاربرد رواق در الگوی میادین و فضاهای عمومی
  • ساختمانهای عمومی نظیر شورای شهر ، تئاتریوم هاو استادیومها
  • شبکه ی خیابان کشی با عرض برابر

 

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *