تاریخ و فرهنگ شهرنشینی جهان – قسمت ششم

تاریخ و فرهنگ شهرنشینی جهان – قسمت ششم

قسمت های قبلی مقاله:

تاریخ و فرهنگ شهرنشینی جهان – قسمت اول

تاریخ و فرهنگ شهرنشینی جهان – قسمت دوم

تاریخ و فرهنگ شهرنشینی جهان – قسمت سوم

تاریخ و فرهنگ شهرنشینی جهان – قسمت چهارم

تاریخ و فرهنگ شهرنشینی جهان – قسمت پنجم

دوران هلنیسم:

در این دوران ،فیلیپ مقدونی دولت شهرهای آزاد یونان را به زیر تسلط خود درآورد. و پسرش اسکندر امپراتوری ایران را سرنگون کرد و سراسر خاور نزدیک و از جمله مصر را تسخیر کرد. تسخیر این منطقه پهناور موجب پیدایش فرهنگ و دوره ای بنام هلنی در تاریخ شد که ملغمه ای شگفت انگیز از اندیشه ها، دینها و هنرهای غربی و شرقی است.

دوران هلنیسم از فتوحات اسکندر (334 ق.م) تا استقرار سلطه روم بر آسیای صغیر ومصر بطول می انجامد.

در سرزمینهای امپراتوری اسکندر آمیختگی اصول شرقی و غربی مشاهده می شد ولی قشر حاکم یونانیان، مقدونیان و اشراف محلی هلنی بودند. .سه حکومت بزرگ هلنی، امپراتوری بطالسه در مصر . سلوکیان در سوریه و ایران و آنتی گونها در مقدونیه و یونان استحکام یافت.تاثیر متقابل دو فرهنگ شرق و غرب بر یکدیگر ثمرات مثبتی به بار آورد .بدون تردید هلنیسم یکی از دوره های پیشرفت بشر به شمار می رود .مراکز مهم علمی و هنری در انطاکیه پایتخت سلوکی ها و اسکندریه پایتخت بطالسه ی مصر تشکیل شد .

تاریخ هلنی ها در مصر با خودکشی کلوپاترا 30 ق.م و تصرف اسکندریه بوسیله رومیها و در سوریه در سال 62 و در یونان و مقدونیه پس از مبارزه ای طولانی به سال 128ق.م پایان یافت.

شرایط فرهنگی اجتماعی : تمدن یونان بهمراه لشکرکشی اسکندر به شرق نفوذ کرد.گسترش مدنیت هلنی با تغییرات کیفی همراه شد و میراث فرهنگی شرق را پذیرفت . رشته های با اهمیت دوم نظیر فنون ، علوم دقیقه، علوم طبیعی، طب و کشاورزی ریشه یافت و بالعکس علوم اجتماعی، فلسفه و ادبیات و کمی در هنر علایم انحطاط مشاهده شد وهمچنین این تغییر شرایط کاهش فعالیت اجتماعی – سیاسی توده ها را بهمراه داشت .

شرایط کالبدی:

شهرهای جدید و نو بنیاد مرکز اصلی دولتهای هلنی شدند. شهرهایی نظیر انطاکیه و اسکندریه، پرگامون.

خصیصه همگانی این شهرها آن بود که هرکدام با سازمان سیاسی و ساکنانی که از یک ملیت بودند ممتاز می شدند.

میدانهای مرکزی ساختمانهای عمومی با نظم و ترتیب مناسب، تماشاخانه ها و ورزشگاهها از عصر کلاسیک بسیار بزرگتر بودند. قرائت خانه ها بناهای عمومی جدید بودند که اضافه شدند ( کتابخانه اسکندریه و پرگامون)

اسکندریه (330 ق .م) در غرب دلتای نیل ، شهری تجاری وبا اهمیت اقتصادی از دو بندرگاه کاملاً مجهز استنباط می شود. شهر دارای نقشه مربع و مستطیل و شطرنجی است(مهندسان یونانی). مناطق بر حسب گروهای نژادی مردم ساکن به محله ای مستقل تقسیم می گردید. در قسمت جنوب شرقی قصرهای سلطنتی با موزه کتابخانه، مقبره ها، معبد و پارک قرار داشت.

مجموعه معابد آکروپولیس

امپرا توری روم :

در غرب یونان در دریای مدیترانه شبه جزیره آپنین واقع شده و سرزمین روم (ایتالیای کنونی)در این شبه جزیره واقع است.که از شمال بر کوه هایی آلپ ، از شرق به دریای آدریاتیک ، از غرب به دریای تیرنی و از جنوب به دریای مدیترانه محدود می شود . جزیره سیسیل ادامه جزیره آپنین است.

سلسله جبال آپنین درامتداد شمال-جنوب در سرتاسر جزیره کشیده شده و بین کوه ها و دریا جلگه های ساحلی دامن گسترده اند.بهمین جهت در ایام باستان نیز به آسانی گذر از یک بخش جزیره به بخش دیگر میسر می شد.

امکان کشتیرانی و لنگرانداختن کشتی ها در بخش های غربی وجنوبی خلیج بسیار مناسب است ونیز خاک نواحی ساحلی در دامنه های کوهستانی بخش غربی بسیار حاصلخیز است . جزیره دارای آب وهوای مدیترانه ای است یعنی در تابستان بسیار گرم و خشک و در زمستان ملایم و مرطوب است . خاک حاصلخیز و خصلت کشاورزی این سرزمین تاثیر بسزایی روی سراسر جریان های تاریخ نهاده است و در واقع تاریخ چیزی جز مبارزه میان اقوام وقشرهای مختلف بخاطر خاک نبوده است

همواره روم یکی از مقاصد یونانیان برای ایجاد کلنی های خودشان بوده است.

تفاوت ها و شباهت های شرایط طبیعی و جغرافیایی یونان و روم:

– مساحت سرزمین ایتالیا دست کم پنج برابر وسعت خاک یونان است .

– برخلاف یونان که در سرتاسر آن حتی یک رودخانه بزرگ نیست. ایتالیا دارای آب های جاری بزرگی مثل رود تیبر است وبیش از یونان باران می بارد.

-کرانه های ایتالیا کمتر از سواحل یونان برای کشتیرانی مناسب است.

– سرزمین آپنین برخلاف یونان کم حاصل و صخره ای ، سرزمینی کشاورزی و بسیار حاصلخیز است.

• هرچند سرزمین ایتالیا هم مثل بالکان سرزمین کوهستانی است اما رشته کوه های آپنین شیب کمتری دارد و گذر آن آسانتر است.

معرفی تمدن روم:

شبه جزیره آپنین سالها پیش ازسرزمین بالکان مسکون بوده است .ترامارها در شمال و ویلانووا در مرکز ایتالیا و بعدها قومی به نام اتروسک Etrusc در ایتالیا پدیدار گشتند اینان مردمی بودند که از نقاط دیگری به سرزمین ایتالیا آمده بودند .

اتروسکها دارای ویژگی های فرهنگی ، هنری و روحیه خاص خود بودند که بر هنر و تمدن ایتالیایی تاثیرات بسزایی داشته است و این تمدن نقش بسیار زیادی در شکل گرفتن تمدن روم دارد.

تاریخ سیاسی روم از قرن هفتم ق.م به سه دوره تقسیم می شود:

1-دوره پادشاهی 509-753 ق.م

پادشاهان اتروسک بر روم حکومت می کردند . پس از شورش قبائل ایتالیک و مبارزات در سال510 ق.م آخرین پادشاه اتروسک از رم رانده شد .

2-دوره جمهوری 27-509 ق.م( رسپوبلیک ) دوره ی حاکمیت امر مردم یا مصالح مردم ایجاد شد.

3-دوره امپراطوری 330م-27 ق.م . با سقوط جمهوری روم با شورش بردگان و نهضت توده ها در سال 60 ق.م .سه تن از مشهورترین شخصیت های روم پومپه، کراسوس وسزار پیوند سه گانه برای اداره حکومت بستند. پس با کناره گیری کراسوس و پایان جنگ داخلی کراسوس و پومپه سزار تا پایان عمربه دیکتاتوری نشست تا در سال 44 ق.م در سنا به قتل رسید

اوکتاریوس که بعدها لقب آگوستوس را گرفت اولین امپراطور روم بود.

395 میلادی سال تقسیم امپراطوری روم غربی وشرقی.امپراتوری روم غربی تا 410 میلادی ادامه یافت تا اینکه بوسیله گوتها سرنگون شده اما امپراتوری روم شرقی تا سال 1453 م دوام یافت.

رومیها جنگ های متعددی برای تثبیت و گسترش حاکمیت خود انجام دادند و مصمم بودند که به صورت قدرتی جهانی درآیند. در سیصد سال پس از جنگ رومیان محدوده امپراطوری خود را مرتبا گسترش دادند. تا آنکه در طی حکومت تراجان117 ق.م روم به نهایت وسعت خور رسید.

شرایط مذهبی :

در مذهب اولیه رومیان آنی میسم یا اعتقاد به ارواح رواج داشت.(خدا نه به شکل آدم بلکه به شکل روح)

رومیان خدایان متعددی داشتند هیچ دینی تاکنون اینهمه خدا نداشته است وخدایان رومی از سی هزار تجاوز کرده و در برخی از شهرهای ایتالیایی شمار خدایان بیش از آدمیان بوده است . بعنوان مثال : نپتون خدای آب، ژوپیتر خدای باران ، ونوس خدای شوق وباروری ، دیانا خدای زنان وزایش ، وستا خدای زندگی و…

دین به دو دسته دین بردگان و دین حاکمان تقسیم می شد .با ظهور مسیحیت ، بردگان که اعتقاد به خدای قدیمی وضع زندگیشان را بهتر نکرده بود ، به خدای مهربان وتوانا که آنان را یا در زمین و یا پس از مرگ از رنج و محنت رهایی می بخشد ایمان آوردند.ثروتمندان هر چند خود را در خطر می دیدند لیکن می دیدند که مسیحیت ستم دیدگان و بردگان را به بردباری و تسلیم و عدم مبارزه با برده دار دعوت می کند بهمین جهت برده داران نیز به مسیحیت گرویدند و شمار گروندگان به مسیح روز به روز افزونی یافت . چون مسیحیان به دلیل اعتقاد به خدای یگانه از خم شدن در مقابل امپراطور سرباز زدند، مورد تعقیب سربازان امپراطور قرار داشتند . در اواخر قرن سوم میلادی که مسیحیت در امپراطوری روم انتشاریافت .مسیحیان شهرهای مختلف با یکدیگر ارتباط برقرار کرد وسازمان های مخفی بوجود آوردند . این سازمان مخفی کلیسا بود . تا اینکه در سال 313 م کنستانتین اجازه داد که مسیحیان آشکارا کلیسا ساخته ومراسم مذهبی بجای آورند.بعدها کلیسا آنقدر با نفوذ و ثروتمند شد که حتی امپراطوران فاقد آن قدرت و ثروت بودند.

شرایط فرهنگی واجتماعی روم :

شرایط فرهنگی :

هرچه نبوغ یونانی در عرصه های هنر علم ، فلسفه و تاریخ بطور کلی در قلمروهای عقل و تخیل می درخشد ، نبوغ رومی در عرصه فعالیت های دنیوی-حقوقی وکشورداری می درخشد .

آنان عقیده داشتند که تمدن نباید از حالت بدوی ووحشی آدمیان دور باشد به این دلیل به کشتی و مشت زنی پرداخته ونمایش های گلادیاتور برگذار می کردد و با حیوانات درنده در استادیومها پیکار می کردند . بعد از فتح یونان بوسیله رومیان ، فلسفه و هنر یونانی بر رومیان چیره گشت.یک فیلسوف رومی می گوید :” آنچه از یونان به شهرهای ما روانه شد نه جویبار باریک بلکه رود پهناوری از فرهنگ و دانش بود.” خط وزبان رومیان لاتینی بود . همچنین جوانان رومی علاوه بر لاتینی بایستی خط وزبان یونان را نیز می آموختند.هنر رومیان ترکیبی از تمامی هنرهای روزگاران باستان بود .

یادمان های رومیان در عرصه هنر ومعماری در سراسر امپراطوری روم پراکنده شدند و حیرت انگیزترین و پرشمارترین آثار بجای مانده از تمدن های باستانی هستند که تاکنون گفتیم. با آنکه رومیان قدرت انجام کارهای بزرگ را داشتند اما تکنولوژی آنها در همان سطح ابزارهای کوچک باقی ماند (افزایش تعداد کوره های آهن در مقابل افزایش اندازه به منظور افزایش تولید )

مامفورد رومیان را ثروتمندان تازه به دورا ن رسیده میداند . اما بهر حال پیشرفت اصلی رومیان پایه گذاری و اداره آن امپراطوری عظیم است. هرچند زبان ، مذهب و آداب و سنن رومی به مردم تحت حکومت روم تحمیل نگشته بود لیکن بدلیل وجود سیستم دسترسی فوق العاده روم به بسیاری از مناطق راه یافت.

شرایط اجتماعی:

در دورانهای ابتدایی در سرزمین روم پدرسالاری رواج داشته است اما پس از توسعه نیروی مولد و اهمیت مالکیت منجر به ایجاد طبقات اجتماعی به شکل زیر شد.

1-پاتریسین ها(patricians) : شامل سران خانواده ، برادارن و پسران و اسلافشان که مالک زمینها بودند .

2-وابستگان: وابستگان پاتریسین ها که زمینهای خود را از پاتریسین ها اجاره می کردند.

3-پلبین ها( plebeians) پلب ها یا بی تبارها، جماعت مهاجر یا اقوام مغلوب که در زمان مغلوب شدن در سطح تمدنی بالاتر از فاتحان قرار داشتند و قطعاتی زمین از پاتریسین ها اجاره می کردند.

پس از تقویت پلب ها بر اثر تولید و تضعیف پاتریسین ها بر اثر سلطه شاهان اتروسک, درگیری طبقاتی بین این دوقوم درگرفت . مبارزه ها به شکل ترک دیار و یا اعتصاب در کار یا امتناع از رفتن به جنگ توسط پلبین ها بود و بنابراین پاتریسین ها تحت فشار قرار گرفته و به امتیازاتی از قبیل به رسمیت شناختن اجتماعات پلبیها ،حق وتو ،نظارت در لوایح قانونی و آزادی ازدواج بین پاتریسین ها و پلب ها و… تن دادند.

شهر و شهرسازی رومی:

مشخصه کلی شهر وشهرسازی رومی در دو اصل زیر خلاصه می شود:

1ـ ایده نظم هندسی در شهرسازی بویژه در شهرهای نظامی نوبنیاد “کستراها”

2ـ عظمت و مقاوم بودن بناهای یادمانی وایجاد بناهای مانیومنتال«Monumental» که از موقعیت خاص روم نشأت می گرفت. روم به عنوان تمدنی بزرگ مناطق و ممالکی را تسخیر می کرد که ساکنین آنها هنوز در بربریت بودند و با ایجاد این نوع بناها می خواست قدرت و شیوه زندگی خود را نشان بدهد.

شبکه راههای بین شهری : نیروهای عمده روم در جهت کشور گشایی و کشور داری صرف می شد. شهرهای رومی نیز به همین منظور در سرتاسر پهنه امپراتوری روم شکل گرفت. هر شهر مرکزی برای اشاعه فرهنگ حکومت، زبان و رسوم رومیان بود و از طریق شبکه دقیقاً طراحی شده ای از جاده ها یا بندرگاهها با شهر رم ارتباط داشت. رم در سال 200 میلادی پایتخت پهناورترین امپراتوری تاریخ نوع بشر بود. مهمترین شهرهای امپراتوری روم توسط شبکه بی نظیر جاده های اصلی استراتژیک نظامی و اقتصادی را تسهیل می نمود بهم مرتبط بودند.

شهرسازی روم گام به گام با گسترش سیاسی نظام روم رشد یافته است. شهرسازی رومی در ابتدا نسبت به تمدنهای همجوار خود نمی توانست ارزشهای جدیدی بیافریند. بلکه مجبور بود از آنها الهام گیرد. شهرسازی اولیه رومیان ترکیبی از شهرسازی اتروسکی و یونانی بود. مخصوصاً شهرهای هلنیستی و روش اسکندر که در استقرار شهرهای نظامی متداول شد بزرگترین سرمشق برای رومیان بود.

کاستروم رومانومCastrum Romanum».«کسترا»

کاستروم رومانوم ها بدعت رومیان در شهر سازی است که ایجاد شهرهای مستعمراتی با انگیزه ایجاد مجتمعهای نظامی و پادگان در مناطق تحت تصرف رومیان بود. این شهرها برای حفظ سیطره روم بوده و نقش پادگان را داشتند و مستقیماً با مادر شهر خود رم در ارتباط بودند کاستروم رومانوم ها به خاطر تدابیر نظامی و نیز ابراز قدرت و عظمت روم متحدالشکل طراحی می شدند.

• مکانیابی کسترا ها : اردوگاههای رومی بیش از آنکه جنبه دفاعی داشته باشند برای حمله ایجاد شده بودند . پایگاه تجهیزات و ارتش بودند، که تا حد زیادی حیات آنها مستلزم حرکت بود. بنابراین دسترسی یکی از ضوابط مکانیابی آنها بود و معمولاً در محل تلاقی جاده ها و گذر رودخانه ها جانمایی می شدند.
• طرح و نقشه: شکل کلی شهرکهای نظامی رومی به شکل مربع و یا مستطیل بود و هر ضلع آن به طرف یکی از جهات جغرافیائی بود. در وسط هر ضلع دروازه ای و دوخیابان اصلی عمود بر هم را ایجاد می کرد.خیابان شمالی جنوبی کاردو«cardo »و خیابان غربی ـ شرقی دکومانوس«Decumanus»نام داشت .
• فضاهای شهری: در محل تقاطع دو خیابان اصلی شهر معمولاً میدان اصلی شهر یا فوروم«Forum». کاخ استانداری یا امپراتوری، عمارت دادگستری قرار داشتند. معبد اصلی، تئاتر و حمام عمومی در نزدیکی فوروم و مرکز شهر قرار داشتند.
• تبدیل به شهرهای مسکونی: بتدریج با جایگزینی و مهاجرت اقوام و خانواده های سربازان و مأمورین پادگان و نیز بازرگانان و ساکن شدن در جوار این شهرها، بافت مسکونی در کنار این شهرها شکل گرفت.
• تغییر بافت شهری: مهاجرت به شهر و ایجاد حاشیه نشینی در اطراف شهرکهای نظامی بدلیل عدم تبعیت از نظم شطرنجی سبب پیدایش شهرهایی با هسته منظم و شطرنجی و حاشیه نامنظم و ارگانیک شد.
• در کاستروم ها تقسیم بندی فضایی، شبکه شطرنجی، ایجاد میدان در مرکز شهر، خیابانهای رواقدار، معابد، احداث خانه های حیاط دار تئاتر و… از شهرهای یونانیالگو برداری شده است .
• 

عناصر شهری:

هر چند امپراتوری روم در ایجاد شهرهای کاملاً نظامی ـ هندسی ناموفق ماند ولی با الهام از یونان و مطابق سیستم اقتصادی اجتماعی برده داری خود توانست عناصر متعددی را در شهرها ایجاد کند که عبارت بودند از:

1ـ میدان شهر«فوروم»:

میدان شهر در شهرهای رومی مرکزی تجاری، اداری و سیاسی است و محلی برای رژه نظامیان. در اطراف آن مراکز تجاری و اداری نظیر بازیلیکا، مجامع خلق، دادگاهها و معبد اصلی وجود داشته است.

2

معابد رومی: معابد رومی به دلیل نوع دین رومیان متعدد و در سطح شهرها پراکنده بودند .این معابد عمدتاً در ابتدا مستطیل شکل بودند اما بعدها به شکل مدور ساخته می شدند نظیر پانتئون

3ـ تئاتر، از عناصر کالبدی شهر رومی که بمنظور سرگرم ساختن رومیان در خارج و داخل شهر بنا می شد.

4ـ استادیوم ها، بمنظور سرگرمی، نمایش نبردگلادیاتورها و نیز پیکارهایی که با یکدیگر انجام می دادند ساخته می شد .

5ـ طاق نصرت: یکی از عناصر کالبدی شهر رومی که در سرتاسر امپراتوری روم احداث شد. این عناصر به افتخار و پیروزی سرداران و امپراطوران رمی بر پا می شد.

6ـ حمامهای رومی: رومیان اوقات فراغت خود را در استادیومها و تئاترها و یا در حمام ها می گذراندند. این حمامها مجمو عه های کاملی بودند بعضی از این حمامها دارای تجهیزاتی نظیر مغازه، استادیوم، توالت، کتابخانه، موزه و… بوده اند.

7ـ حصار شهر: شهرهای روم در ابتدا حصار نداشتند اما پس از فتح (مال ونتوم )،رومیان با این سیستم آشنا شدند. حصار کشی در شهرهای روم به شکل مربع و یا مستطیل بود که بعدها در اثر تغییر بافت شهر فرم آن تغییر کرد. این حصارها در دوره قدرت رومیان برداشته شد چون فکر می کردند حصار موجب می شود مردم آمادگی نبرد را فراموش کنند.

مقایسه ی فوروم و آگورا :

مقایسه ی شبکه ی شطرنجی و فرم شهر و حصار در شهرهای یونان و روم:

فضاها و سیستم شهری

فضاهای مسکونی:

خانه های رومی در ابتدا مثل پیشینیانشان محصور و دارای یک حیاط مرکزی بود. خانه های یک یا دو طبقه بدون پنجره ای به بیرون. نور از حیاط مرکزی Atriumتامین می شد . بعد بخشی از خانه ها تفکیک و به مغازه و کارگاه هایی در جوار راههای عبوری تبدیل شد و بعدها بسیاری از بلوکها کاملاً تجاری شد.

پس از چندی آپارتمان سازی در شهرهای پر جمعیت«تا 20 متر ارتفاع» و خیابانهای پهن متداول شد. سیر تحول منازل مسکونی در روم بدون برنامه ریزی قبلی و بر اساس تغییرات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی به شکل زیر بود.

1ـ خانه هایی با حیاط مرکزی و بدون پنجره به کوچه

2ـ خانه هایی با حیاط مرکزی و یک مغازه در کوچه

3ـ خانه هایی یک یا دو طبقه که در حاشیه کوچه مغازه ها بودند.

4ـ خانه هایی چند طبقه که طبقه اول و دوم آنها تجاری و بقیه مسکونی بودند.

ضوابط شهرسازی: در شهر سازی روم به مصالح عمومی ارجحیت داده می شد و دولت اجازه دخالت در امور ملکی شهروندان را دارا بود و نقش هادی داشت. بموجب این نقش یکسری آیین نامه و ضابطه از طرف دولت و سنا تعیین می شد که هنگام ساختمان سازی بایستی توسط مالک رعایت می شد. تعدادی از این ضوابط عبارت بودند از:

الف ـ معابر ـ هر مالک می بایستی حدود 5ـ2 پا از عرض و طول زمین را برای عبور پیاده خالی می گذاشت.

ـ پیاده رو ـ با عرض دو پا«65 cm» راه مال رو با عرض چهار پا«145cm» و راه سواره رو با عرض هشت پا«cm270»

ب ـ ضوابطی جهت اجاره، احداث یا تخریب ساختمان

ج ـ قانون مرمت و نگهداری شبکه ارتباطی شهر و خانه ها«توسط ژولیوس سزار در 45 ق.م گذارده شد»

دـ قوانینی جهت رعایت بهداشت و نظافت خیابانها بوسیله همسایگان.

ه- قوانینی راجع به تصرف زمینهای موات شهری و…

شبکه آبرسانی و دفع فاضلاب:

در شبکه آبرسانی از آبراهها استفاده می کردند که تلفیقی از قناتها و پل چوبی ها بود که در نهایت به آب انبارهایی در شهر می رسیدند و از طریق منابع در ارتفاع در سطح شهر پخش می شدند.

نخستین شبکه دفع فاضلاب در حدود 578 ق.م به صورت کاریزی روباز ساخته شد و نظیر بسیاری از فاضلابهای ناشناخته روم در اکثر طول مسیر روی زمین یا در نزدیکی سطح زمین در جریان بود.

شهرهای مهم:

رم«Rome»:

بنیانگذاری شهر روم با افسانه رومیولوس و رومیوس” نوزادان دوقلویی که در سبد به رودخانه تیبر سپرده شده و در پای تپه پالاتین به ساحل افتادند و ماده گرگی به آنها شیر داد و سپس چوپانان و بنیانگذاران شهر رم آنها را به فرزندی قبول کردند” آمیخته است . رم یکی از چند شهری است که منشا ظهورآنها با موهومات و مرموزات آمیخته است.

اما مبدأ حقیقی پیدایش رم شهر هفت تپه ، تپه های مسکونی هفتگانه در کناره رود تیبر بوده است. این محل در مرکز شبه جزیره آپنین و در محل تلاقی جاده های عبوری از تیبر واقع شده بود .این شهر در طول زمان رشد بسیاریافت به شکلی که در بخشهایی از تاریخ امپراتوری رم جمعیت آن به یک میلیون و 250 هزار نفر می رسید.

آب مصرفی رم، مانند همه مجتمع های حاشیه رودخانه از رودخانه تأمین می شد. اما بعدها به دلیل آلودگی تیبر در اثر حجم زیاد تخلیه فاضلاب در آن، آب آشامیدنی با زحمت از مناطق خارج شهر تأمین می شد. این مسأله با ساختن سیستم آبرسانها و آب انبارها که با طول زیاد کشیده شده بود و با توجه به مقیاس عظیم مهندسی خاص رومیان حل شد. اکثر آبرسانها در ارتفاع قابل توجهی بالاتر از سطح دره رم بودند.

در سالهای 27م تا 17م آگوستوس به سازماندهی مجدد شهر پرداخت و شهر گلین و خشتی رم را به شهری مرمرین بدل ساخت همچنین بازسازی جامع شهر رم پس از آتش سوزی هولناک شهر در دوره نرون انجام شد«سال 64م».

سپس در دوره نروا، ترامان، هادریان«180ـ96م» بناهای بزرگ مجللی در قالب بازارها، حمامها، معابد، مجسمه ها و بناهای یادبود به شهر افزوده شد.در دورانی موسوم به «عصر طلایی» رم به چنان شکوه و جلالی دست یازید که حقیقتاً بصورت یکی از عجایب دنیا در آمد.

انتقاد مامفورد: تاریخ این شهر مبین یک سری علائم خطری است که اگر جهت حرکت اشتباه باشد به انسان اخطار می کند. هرگاه جمعیتی به تعداد خفقان آور در یک جا جمع شوند، اجاره ها به سرعت بالا رفته و از کیفیت مسکن کاسته می شود. همچنین بهره برداری یکجانبه از منابع سرزمینهای دور با ایجاد تعاون و تناسب در سرزمینی نزدیکتر مسایل غیر قابل اجتنابی را پدید می آورد. مثل زمین ورزشی،آپارتمانهای بلند، مسابقات و نمایشگاههای گروهی، تحریک مداوم احساسات، مشروبات، خشونت و…»

مسکن در رم به دو نوع کلی دومیوس«تک خانورای ممتازانه» واینسولا«بلوکهای ساختمانی،آپارتمانی» وجود داشته است.

ارتفاع ابنیه بیش از دو طبقه یا ارتفاع حداکثر 20 متر بوده است. در رم تضاد بارز میان رشد ارگانیک و بی نظم شهر رم و نظم رسمی بسیاری از شهرهای کوچکتر رومی حتی از اختلافات میان آتن و شهرهای طراحی شده یونان بارزتر است.

رم از نظر ساخت کالبدی شهری غیر طبقاتی بوده بجز قصر امپراتور برفراز تپه و چند محله کارگری بقیه همه طبقات در کنار هم زندگی می کردند. در بازارها، اقتصاد بر پایه تجارت خارجی ـ اسکله هایی در غرب برای بارگیری سنگ مرمر، شراب، روغن، سرب،…تعبیه شده بود .

شهر رم مملو از مغازه داران کوچک در طبقه اول بود. اما تمرکز اصلی پیرامون میادین شهر در فوروم تراجان بود.

مرکز اصلی شهر فوروم رومانوم ماگنوم بود که بعدها در دوره های مختلف امپراتورها فورومهایی را به بخش مرکزی اضافه کردند.

و در کنار فوروم ساختمانهای عمومی و اداری شهر باسیلیکای ژولیا، کلوسئوم، حمام های کاراکالا، پانتئون، مقبره هادریان، سیرک ماکسیم و …. بود.

یکی از اشتغالات اصلی ذهنی امپراتوران رومی، منحرف ساختن نیروی بالقوه ضدحکومتی شهری بود. که از دو طریق ارائه کمکهای نقدی و غیرنقدی دولت به شهروندان و نیز فراهم آوردن وسایل تفریح و سرگرمی آنها در ایام تعطیل ارائه می شد.بزرگترین مرکز تفریحی روم سیرک ماکسیموس با گنجایش 255000 نفر، کلوسیوم (80 ق.م) 45000 نشسته و 15000 ایستاده و تئاترهای دیگر بود. همچنین چند حمام عمومی بسیار بزرگ برای بهره وری بهتر از اوقات فراغت نیز ساخته شده بود (حمام کاراکالا)

ژورنال می گوید: توده ای که روزی در امور لشکری و مشورتها و تصمیمات کشوری دخالت داشتند، اکنون دیگر در هیچ امری دخالت نکرده و مشتاقانه فقط طالب دو چیز بودند، نان و سیرک ها.

تیمگاد(Timgad):

شهر تیمگاد در شمال آفریقا یک نمونه خوب از شهرهای نظامی رومی است که در سال 100 م توسط امپراتور تراجان و بمنظور اسکان بازنشستگان لشکر سوم که در قلعه نظامی مجاور اردو زده بودند ساخته شد.

شهر دارای بافت شطرنجی غیرقابل انعطافی ، یازده خیابان متقاطع و در دو جهت مختلف و بلوکهای مربع شکلی بنام اینسولا بوده است.

قسطنطنیه(Constantinople):

بدلیل تغییرات سیاسی، فشارهای نظامی دشمنان خارجی و مشکلات اقتصادی شهر روم ناشی از جمعیت زیاد و مخارج فزاینده زندگی و نیز رواج مسیحیت و تحریم کلیسا بوسیله برخی غیر مسیحیون و تضادها و اختلافات و… امپراتور کنستانتین بر آن شد تا پایتخت جدیدی را به دور از خطرات موجود درمنتهی الیه شرقی مدیترانه و در محل شهر باستانی بیزانتیوم ( بیزانس) بنا نهد(م 324) .

از محاسن این مکان قرار گرفتن آن برسرراه خشکی میان اروپا و آسیا بود. کنستانتین به طرق مختلف اعم از تطمیع، اجبار، دعوت و … توانست جمعیت زیادی را به شهر جذب کند. و قسطنطنیه بعنوان پایتخت جدید امپراتوری روم روز به روز پیشرفت و ترقی نمود در حالیکه روم رو به اضمحلال می رفت.از دیگر شهرهای مهم تمدن روم می توان به شهرهای :لوستیا،پمینی، کلن و…اشاره نمود.