اراک، حمام چهار فصل

• موقعیت مکانی حمام چهارفصل در شهرستان اراک
  

خیابان شهید دکتر بهشتی، نرسیده به میدان هفت تیر

کتیبه های تاریخ دار بنا: در بنا، کتیبه ی تاریخ دار یافت نشده است؛ ولی تصویر کودکی احمد شاه قاجار بر کاشی های ستون های سربینه ی حمام مردانه دیده می شود.

بانیان و سازندگان بنا: بر اساس منابع بررسی شده، بانی این حمام و مجموعه ای شامل مسجد و مدرسه و آب انبار محمد ابراهیم خوانساری بوده است.

سیر تحول بنا: این بنا، به نام « حمام لطیف»، مجموعه ای از چند حمام در کنار یکدیگر بوده و به همین دلیل، آن را «چهار فصل» نامیده اند. کارشناسان سازمان میراث فرهنگی اراک بر این نظرند که این مجموعه از سه حمام تشکیل شده است، در حالی که، بنا به قول مشهور، در این مجموعه دو حمام به مردان و زنان مسلمان و دو حمام به مردان و زنان اقلیت های دینی اختصاص داشته است. مهم ترین و زیباترین بخش مجموعه ی حمام مردان مسلمان بوده که در گذر رمان، تغییرات بسیار کرده است؛ از جمله، پس از احداث خیابان مجاور حمام، ورودی آن به سوی خیابان چرخیده و ورودی قدیمی از بین رفته است. بالا آمدن سطح سربینه ی حمام مردانه و نصب واحد های دوش در قسمت هایی از حمام و تبدیل گلخن به موتور خانه از دیگر تغییرات دوره ی اخیر است. این حمام تا سال 1358 ش دایر بوده و پس از آن، به علت مرمت و حفاظت تعطیل شده است.

        نکاتی درباره ی معماری بنا: هر یک از حمام های این مجموعه سربینه و گرم خانه داشته است؛ ولی امروزه، به سبب تغییرات، نمی توان صورت اصلی بنا را دقیقاً تشخیص داد. بزرگ ترین فضای مجموعه سربینه ی حمام مردانه است که قاعده ای یا هشت ضلعی دارد.

سربینه حمام مردانه

در دیوار های دور تا دور آن، غرفه هایی با قاعده ی نیم هشت و تفکیک شده از هم پدید آمده است. در میانه ی سربینه، وجود هشت ستون فضایی با قاعده ی هشت و نیم هشت ایجاد کرده است. سقف مرتفع و پرکار یزدی بندی بر فراز بخش میانی و طاق های رسمی بندی کوتاه تری بر بالای فضاهای پیرامون آهک بری شده که همه باهم فضایی رنگین و پرنقش و نگار قرار دارد. طاق بخش میانی پوشیده از کاشی های هفت رنگ است و طاق های پیرامون ساخته اند. ستون های این فضا بسیار پر تزیین و پوشیده از کاشی های هفت رنگ است. ازاره ی کاشی سربینه و کاشی کاری قاب بندی های دیوار ها سطح رنگین سقف را تا کف امتداد می دهند. نورگیر میانی سربینه و هشت نورگیر گرد آن، که آن ها را با قطعات سنگ مرمر شفاف پوشانده اند، با پخش مناسب نور زیبایی فضا را دوچندان می کنند. در مدرسه ی محمدابراهیم خوانساری، که در نزدیکی این حمام قرار دارد، حوضخانه ای است مشابه با سربینه ی این حمام چنان که معمرین اراک نقل می کنند، این دو فضا از هر لحاظ به یکدیگر شباهت داشته اند و پس از ساخت سربینه ی حمام به درخواست بانی، حوضخانه ی مدرسه را مشابه آن ساخته اند. سربینه به واسطه ی میان در با گرم خانه مرتبط می شده است. ظاهراً میان در فضایی با قاعده ای مربع شکل در گوشه ی جنوبی سربینه بوده است امروزه راه میان سربینه و میان در مسدود است.

گرم خانه فضایی است با قاعده ی مربع، که چهار ستون میانه ی آن طاقی مدور و مرتفع تر از طاق های پیرامون خود را بر دوش دارند. درمیانه ی هر ضلع گرم خانه، غرفه ای با قاعده ی نیم هشت وجود دارد که غرفه ی جنوب شرقی ورودی خزینه و سه غرفه ی دیگر محل شست و شو بوده است. در طرفین خزینه، دو فضا دیده می شود که احتمالاً اولی خزینه ی آب سرد و دومی خلوت گرم خانه بوده است. به گفته ی معمرین محل، گرم خانه آهک بری داشته که امروز کاملاً از بین رفته است.

سربینه حمام مردانه

تزیینات سقف سربینه حمام مردانه

با توجه به نقشه ها، ظاهراً بخش دیگر این حمام، که مختص مردان اقلیت های دینی بوده، در جوار حمام مردان مسلمان قرار داشته است. سربینه ی این قسمت قاعده ای هشت و نیم هشت و طاقی رسمی بندی دارد. در دوره ی اخیر، تغییراتی در این قسمت صورت گرفته است: سربینه، علاوه بر گرم خانه ی این بخش از حمام، با سربینه و گرم خانه ی حمام دیگر مرتبط شده است. گرم خانه ی هشت وجهی این بخش حوضی چهار گوش در میانه داشته است. در دوره ی معاصر، در خزینه اتاقک هایی با دوش آب ساخته اند. در گذشته، حمام های مردانه ی این بنا سردری پرتزیین و زیبا داشته که به حیاطی کوچک باز می شده است. امروزه بر جای این حیاط چند مغازه و بار انداز در کنار خیابان ساخته اند. موقعیت سردر فعلی حمام با سردر قدیم نود درجه اختلاف دارد و قسمتی از رسمی بندی هشتی از بین رفته است. دالانهای منشعب از این هشتی به سربینه های دو حمام راه می برده است. در سال های گذشته یکی از دالان ها را تا گرم خانه ی حمام مخصوص اقلیت های دینی ادامه دادند و این گرم خانه به ورودی و فضای انتظار بخش خصوصی حمام مردانه بدل شد.

گرم خانه حمام مردانه

سربینه حمام اقلیتها

در قسمت حمام های زنانه ی این مجموعه، وسیع ترین فضا سربینه ی حمام زنان مسلمان است. این فضا قاعده ی هشت ضلعی منتظم و غرفه هایی کم عمق در دیوار دارد. قاعده ی میان در این حمام هشت و نیم هشت هست و میان در با تغییر زاویه ای نود درجه سربینه را به گرم خانه مرتبط می کند. گرم خانه قاعده ای هشت و نیم هشت دارد و در هر وجه آن ها، غرفه ای عقب نشسته است. در این حمام، یک دالان نقش میان در را ایفا و سربینه را به گرم خانه مرتبط می کند. گرم خانه ی این بخش حمام رسمی بندی دارد. راه ورود به هر یک از خزینه های زنانه، بر خلاف معمول، مستقیم نیست؛ و برای ورود به آن ها، باید از دالان هایی عبور کرد.

سربینه حمام زنانه

فضای جنب سربینه حمام زنانه

راه ورود به حمام های زنانه از بام آن هاست. در کل، تمام قسمت های این مجموعه پایین تر از سطح زمین و بام آن همسطح با کف گذرها و خیابان های اطراف آن است و سابقاً معبری از بام حمام زنانه می گذشت. امروزه تنها سردر حمام زنان مسلمان بر جای مانده که قوسی دایره ای شکل دارد و بر روی آن، تزیینات کاشی دیده می شود.

برش عمودی ج.ج

برش عمودی ب.ب