معرفی معماری حمام آقا نقی اردبیل

اردبیل، حمام آقا نقی

میدان عالی قاپو، خیابان سعدی

کتیبه های تاریخ دار بنا: در بنا، کتیبه ی تاریخ دار یافت نشده است.

بانیان و سازندگان بنا: بانی اولیه ی حمام شناخته نشده است. امروزه حمام و محله ی پیرامون آن به «آقا نقی» معروف است. آقا نقی ظهیر الاسلام از رجال دوره ی قاجار بوده که در سال 1297، لقب «مؤتمن الرعایا» گرفته است.

سیر تحول بنا: بر اساس بررسی های سازمان میراث فرهنگی، در این بنا، دو مرحله ی ساختمانی متفاوت با فاصله ی زمانی حدود دویست سال قابل تشخیص است. این مطالعات نشان می دهد که مصالح بخش چال حوض حمام حدوداً ششصدو پنجاه سال قدمت دارد و مصالح دیگر قسمت ها در حدود چهارصدو پنجاه سال. بر این اساس، دو حدس می توان زد: اول آنکه حمام در ابتدا کوچک تر بوده و در دوره ی بعدی توسعه یافته است؛ دوم آنکه در جای حمام فعلی حمام یا بنایی قدیمی تر بوده است که از آجر های آن در ساخت چال حوض استفاده کرده و بخش های دیگر را با آجرهای جدید تر ساختند. در دوره های بعد، با پر کردن چال حوض، این قسمت را حمام زنانه کرده اند. در همان زمان، کف سربینه را بالاتر آورده اند و در نتیجه، حوض سربینه در زیر خاک مدفون شده است. در سی سال گذشته، تعویض خیابان مجاور حمام موجب تخریب سردر و هشتی و قسمتی از سربینه شده است. سازمان میراث فرهنگی در سال های اخیر بنا را مرمت کرده و کف سربینه و چال حوض را به صورت گذشته ی آن ها در آورده است.

نکاتی درباره ی معماری بنا: این حمام سه بخش اصلی دارد: سربینه و گرم خانه و چال حوض. قسمت میانی سربینه فضایی با قاعده ی مربع است که طاق رسمی بندی مرتفعی آن را پوشانده است. در هر وجه این فضا، سکویی با قاعده ی نیم هشت عقب نشسته که امروز یکی از آن ها از بین رفته است. بر پیرامون سکوها نیز، سکوی باریکی وجود دارد که به نظر کارشناسان از الحاقات دوره ی پهلوی است. طاق سربینه و آلت های رسمی بندی آن پوشیده از نقوش گیاهی و تصاویر مختلف بوده که سربینه را فضایی رنگین و مجلل می ساخته است. حوض هشت گوش میانی سربینه با جوی هایی تا لبه ی سکوها امتداد یافته است. بدین ترتیب، مراجعان پس از شستن پا به سکوها پا می گذاشتند.

میان در فضایی هشتی مانند است. راه خروج از سربینه و ورود به گرم خانه در امتداد محور های این فضاهاست، اما این فضاها چنان قرار گرفته اند که جهت حرکت در میان در تا حد زیادی تغییر زاویه می دهد. گرم خانه متشکل از سه فضای اصلی و نیز فضاهای فرعی وابسته به آن هاست. فضای میانی قاعده ای مربع شکل و طاقی رسمی بندی دارد. راه ورود به گرم خانه از میانه ی این بخش می گذرد و درگاه خزینه در برابر آن قرار دارد. بدین ترتیب، محوری قوی پدید آمده که دو فضای عقب نشسته در ابتدا و انتهای آن بر ورودی گرم خانه و خزینه تأکید می کنند. در طرفین گرم خانه، دو فضا با قاعده ی مستطیل قرار دارد. هر یک از این دو فضا در امتداد محور خودتوسعه یافته و فضاهای خصوصی تر پدید آمده است. یکی از این فضاها به حوض گرم خانه اختصاص یافته است. در سوی جنوب غربی گرم خانه، فضایی طویل قرار دارد که آن را با ردیفی از تویزه ها پوشانده اند و چال حوض بزرگی در میانه ی آن است. طرفین این فضا، طاق نماهایی برای شست و شو و تماشای شناگران وجود دارد.

چنان که گذشت، دستگاه ورودی این حمام در دوره ی اخیر تخریب شده و اطلاعی از وضع گذشته ی آن در دست نیست. امروزه، درگاه ورودی حمام به فضایی کوچک باز می شود که نقش هشتی دارد و به سربینه راه می یابد.