2-4- تاریخچه فرش

فرش ایران دارای تاریخی بسیار طولانی است، در ایران از دیرباز بافتن انواع فرش متداول بوده و انگیزه ای اجدادی داشته است. به نوشته مورخان، جهانگردان، جنگجویان و آثار مكشوفه از گذشتگان گویای آن است كه فرشبافی به صورت هنری دستی ، مردمی ، روستایی و عشایری در ایران سابقه بس دراز دارد.

پروفسور «رودنكو» كاشف «فرش پازیریك» معتقد است كه قالی مذكور  كار مردم ماد یا پارس و پارت (خراسان بزرگ) است. توجه به نقش های مشابه و هم زمان این فرش در ستون های تخت جمشید نیز این نظریه را تایید می نماید. آثار دیگری از جمله نقاشیهای برخی هنرمندان قرون وسطی حاوی نقش قالیهایی است كه گفته اند بافت ایران بوده است . برخی مورخان در مورد حمله رومیان به ایران و غارت دستگرد قالی را از جمله غنایمی كه در این غارت به دست آورده شده، قید نموده اند و نیز منابع یونانی از قالیهای زربافت ایران یاد كرده اند. «فرش بهارستان» با آن همه هنرمندی كه به تأیید روایات مختلف، دربافت آن به كار رفته بوده اگر چه گاه در تعریف از آن راه اغراق پیموده شده اما خود نشانگر پیشرفت صنعت فرشبافی و صنایع جنبی از جمله طراحی و رنگرزی در ایران قدیم می باشد. فرش به عنوان نمودی از فكر و اندیشه بشری و متاثر از حس نوجویی او در طول تاریخ خود با نشیب و فرازهایی روبرو بوده كه گاه با فراغت فكری هنرمندان و محیط مناسبی كه برای رشد و شكوفایی هنر ایشان ایجاد گردیده به حد اعلای خود رسیده و گاه صدماتی كه بر اثر مصائب طبیعی و غیر طبیعی بر پیكر جامعه وارد شده، آن را به دوره نهفتگی و خمود سوق داده است.

عصر مغول یعنی قرن هفتم هجری را می توان دروان بس غم انگیز برای انواع هنر ایرانی دانست و پس از آن قرون دهم  و یازدهم هجری را كه عصر صفویان است زمان شكوفایی طبع هنری مردم ایران باید به شمار آورد. آغاز دوران صفوی متفارن با رشد بسیاری از هنرهای دستی و توسعه آن در كلیه شئون جامعه بوده است. بسیاری از هنرمندان ایرانی در این دوره ظهور كرده اند كه با اغتنام فرصت از آرامش و محیط مساعدی كه به وجود آمده عمر گرانبهای خود را بر سر ارتقاء سطح كیفی هنر و صنایع دستی نهاده اند وبا ابداع طرح ها و نقشه های زیبا و هنرمندانه جایگاه این صنایع به ویژه فرش را به حد اعلاء خود رسانیده اند و نام ایران را در سراسر جهان با آثار خود پرآوازه ساخته اند. با توجه به اهمیت عصر صفویه در اعتلاء هنر ایران و توجهی كه در این زمان به صنعت قالیبافی مبذول شده، جا دارد به این عصر و وضعیت هنرمندان و قالیباقی آن مشروح تر بپردازیم.

فرشهای دوران صفویه را می توان متعلق  به دو گروه زمانی دانست: اول: قالیهای بافته شده در دوران سلطنت شاه اسماعیل وشاه طهماسب كه به”شاه طهماسبی” معروف است و خود مكتبی خاص دارد كه به همین نام شهرت یافته. شاه طهماسب همواره به تشویق هنرمندان و قالیبافان و طراحان می پرداخت و خود از هنر بهره داشت و حتی نوشته اند، رنگرزی می دانست و مستقیمأ طراحی می نمود و بافندگان را راهنمایی می كرد. از این جهت در زمان پادشاهی او انواع صنایع ظریفه به ویژه قالی بافی راه ترقی پیمود و در طرح آن تغییرات كلی به وجود آمد. قالیهای ترنجدار جانشین آن گروه از قالیهایی شد كه تا اواخر قرن 9 هجری در ایران بافته می شد و بعدأ به طرح مغولی و تیموری شهرت یافت. علاوه بر قالیهای ترنجدار در این دوره بافتن قالیهایی با طرح حیوان و شكارگاه متداول شد. دوم: قالیهای بافته شده در زمان شاه عباس كه به مكتب ” شاه عباسی” معروف است. در این دوره با اغتنام فرصت از وجود هنرمندان عصر نقشهای جدید به ویژه با استفاده از اسلیمی ها و گلهای مخصوص بوجود آمد برخی طرحهای قالی در مكتب شاه عباسی عبارتند از:

/ الف – طرح ترنجدار یا لچك ترنج/ ب – طرح شكارگاه/ ج – طرح درختی/ د – طرح گلدانی .

اینك با توجه به سهولت ایجاد ارتباط بین هنرمندان نقاط مختلف و پیشرفت تكنیك طراحی و نقش پردازی، فرش همگام با سایر هنرها و صنایع مردمی رو به تكامل رفته است، طرحهای محلّی به نقاط دیگر برای بافت فرستاده می شود و هنرمندان از نتایج تجربیات دیگر همكاران خویش كاملاً با خبر می گردند. وسایل كار طراحی پیشرفت نموده و تكنیك جدید به كمك هنرمندان آمده و ایشان به مهارت در تهیه و تكثیر طرحهای خود اقدام می كنند. بازار های فرش جهانی به ویژه از اوائل قرن بیستم میلادی رونق گرفته و این خود تشویق دست اندركاران را در پی داشته و به ویژه در تبریز، كرمان، كاشان، اصفهان، اراك ، داد و ستد این كالای ارزشمند را رونق داده و در این زمان است كه بازار صادرات فرش های نو و كهنه گرم شده و كارگاه های بزرگ برای پاسخگویی به تقاضاهای روز افزون دایر گردیده است. این قالیها به اروپا به ویژه كشور آلمان و آمریكا حمل می گردد و موجبات تقویت بنیه مالی كشور را در حد خود فراهم می سازد و تجارت خارجی را به سرمایه گذاری در تولید فرشهای مورد درخواستشان تشویق و ترغیب می نماید. مجموعه این اقدام طی قرن اخیر در جهت تقویت بنیه اقتصادی كشور مؤثر بوده، اما دخالت فروشندگان و صاحبان سرمایه در كار طرح و رنگ فرش و سفارشات غیر مسئولانه ایشان به كیفیت این دستباف لطمه وارد ساخته است. عدم نظارت صحیح بر كار بافت فرش و بسیاری عوامل دیگر از جمله قیمت ها و چگونگی صادرات طی نیم قرن گذشته، رقبای فرش ایران را به میدان رقابت كشانده واز سوی دیگر سودجویان را به سوء استفاده از غفلت دست اندركاران و انجام تقلباتی در مراحل مختلف تهیه موارد اولیه و تولید فرش وا داشته و در نتیجه موجبات سقوط كیفیت و كمیت و گرمی بازار فرش ایران را فراهم نموده است به منظور ایجاد پیوستگی ارتفاء سطح كیفی این دستباف ارزشمند و تداوم تاریخ پرآوازه ی آن هوشیاری و كوششی همه جانبه لازم است كه امید است عشق و علاقه عامه مردم به این میراث اجدادی خود آن را در ضمیر كلیه دست اندركاران بیدار سازد.

2-4-1تاریخچه فرش قم

2-4-2- سوابق تاریخی
هر چند صنعت قالیبافی از دیرباز بین عشایر و روستاییان قم رایج بوده است. لکن سابقه قالیبافی در قم با شیوه فعلی به اواخر دهه دوم قرن بیستم میلادی یعنی حدود 80 سال قبل می رسد؛ یعنی زمانی که تجار کاشان دارهای قالی را بدانجا برده و کار را در مقیاسی محدود شروع کردند و هنوز بیست سالی از آن نگذشته بود که قالیبافی در آن با ابعادی تجارتی به صورت پیشرفته و قابل ملاحظه ای ارائه طریق داد. اين صنعت بسرعت در شهر قم معمول و رایج شده و به تدریج به روستاهای اطراف نیز گسترش یافت. با اینحال صنعت قالیبافی در بین عشایر شاهسون منطقه از قبل به شیوه ذهنی بافی معمول بوده است.

2-4-3-ساختار
قالیهای قم ابتدا با استفاده از پشمهای نه چندان ظریف وارد بازار می شدند. و عموماً با رجشمار40 انجام می گرفتند. در سالهای بعد هنرمندان قالیباف قم تحول قالیبافی را به حد تکامل رسانیده و با مهارت و توانایی خاصی مبادرت به بافت فرشهای تمام ابریشم با رجشمار بسیار بالایی نمودند. قالیهای نفیس که بدین ترتیب و با این نخهای ظریف ابریشمی به بازار عرضه گردید نیز تحت عنوان گل ابریشم مرسوم شدند.

عامل تعیین کننده برای شناسایی قالی های قم تکنیک کار است زیرا که کاملاً منظم و کامل است. اگر به قالی های جدید با کیفیت عالی (مثلاً قالی های کاشان، تهران، کرمان و غیره) دقیق شویم، در پشت این قالی ها بخصوص در کلفتی پودها، تار و یا گره ها، پاره ای بی نظمی ها را خواهیم دید که البته قابل چشم پوشی اند. این بی نظمی در قالی های قم مطلقاً وجود ندارد و نظم آنها به نحوی است که گاهی انسان را به تردید می اندازد و این تردید تا جایی است که فکر می کند مبادا این قالی با ماشین بافته شده است.
بافت آن بسیار فشرده و بادوام و تار آن از نخ پنبه ای تابیده شده و پود آن نازک تر است. گره ها از پشم زیبای محلی که به نام سبزوار معروف است می باشند. این گره ها بسیار کوچک اند (بطور متوسط در هر دسی متر مربع 4000 تا 7000 گره) و از نوع فارسی باف می باشند. ارتفاع پرزها متوسط و فقط در یک طرف این قالی ها ریشه دیده می شود. ریشه ها دوتایی و به هم تابیده هستند. بعلاوه این ریشه ها بجای این که صاف باشند به نظر می رسند که بطور نامنظمی از قالی بیرون جهیده اند.
ساختار اولیه: تار و پود معمولاً از نخ تابیده بسیار ظریفند. در قالیهای ابریشمی تار و معمولاً پود از ابریشم هستند.
گره: قالیهای قم بدلیل ظرافت بسیارشان شهرت دارند. حداقل 2500 گره در هر دسیمتر مربع دارند و در قالیهای نا مرغوب این تعداد به 10000 گره در هر متر مربع می رسد و در قالیهای ابریشمی این تعداد بیشتر است و نوع گره، گره فارسی است، بندرت جفتی بافی نیز در این منطقه دیده می شود. پرز: پرزها در قالی قم محکم و کمی خشن بوده و بیشتر از پشم تابیده بسیار نازک یا ابریشم تابیده بسیار ظریف استفاده می شود. پرز قالیها معمولاً کوتاه و چنانچه از ابریشم باشد بسیار کوتاه چیده می شود.

2-4-4-کیفیت
قالیهای قم بسیار بادوام و بیشتر جنبه تزئینی دارند و از بهترین تولیدات قالیهای ایران محسوب می شوند
– طرحهای رایج
طرحهای قالی قم همانند رنگهای مورد استفاده از تنوع و گستردگی خاصی برخوردار است. نقشه های قالی های قدیمی قم را طرح های مشهور به لچک و ترنج شاه عباسی – محرمات- محرابی و شکارگاه تشکیل می دادند این طرح ها که با اقتباس از نقشه های کاشان و اصفهان تهیه شده بود بسرعت با خلاقیت طراحان قم دچار تحول شده و سبک جدیدی در صنعت قالیبافی ایران پدیدار گشت. این سبک با ویژگیهایی نظیر طراحی استادانه و هماهنگی نقوش و رنگ آمیزی بدیع و کم نظیر به “سبک فرش قم” مشهور گردید.
نقش بته جقه همانقدر که در روستاهای ترک زبان همدان با حالتی خاص منطقه مورد استفاده است، در روستاهای فارس زبان قم نیز در زمینه های گرم در اندازه های دو ذرع تا 7 مترمربع بافته می شود. طرحهای اسلیمی، ختایی، لچک و ترنجدار و نیز طرحهای درختی همانند قالیچه های اصفهان از جمله طرحهای مورد نظری است که بیشترین تولیدات را بخود اختصاص می دهد. نقشهای کومه ای (درختی، حیوانی، بوته ای) و شاه عباسی گل فرنگ به لحاظ امکاناتی که طرح و رنگ آمیزی آنها دارد از زیبایی چشمگیر و رنگهای بدیع بهره مندند. طرح قالیهای شکارگاهی نیز گر چه از اصفهان نشأت گرفته است، لیکن نمونه های فراوانی از این طرح را در قالیهای ابریشم بافت قم می توان مشاهده نمود و بالاخره با توجه به تنوع نقوش و مهارتی که در بافنده قم سراغ داریم تعجبی نخواهد داشت اگر شاهد تولید طرح هایی هندسی و نیمه هندسی در بافته های این منطقه باشیم. لذا بافت طرحهایی هندسی همانند قالیهای قفقاز و نقشهای هراتی موسوم به ماهی درهم که در مدالیونی چند ضلعی متن قالی قم را بخود اختصاص می دهند، گهگاه تعجب بیننده را که همواره به اصالت طرحهای هر منطقه می اندیشیده است بر می انگیزد.
بافندگان قمی، ترجیح می دهند که دلپذیرترین طرحهای سایر مراکز قالیبافی ایران را که در مرور زمان مطلوب و مقبول طبع همگان واقع شده اند با مختصر تغییراتی ببافند. اگر فرشهای آن با قالیهاو قالیچه های اصفهان و کاشان به لحاظ مشابهت نقشه اشتباه شوند زیاد مهم به نظر نمی آید. بطور کلی می توان طرحهای رایج در قالیهای قم را در موارد زیر خلاصه کرد:
بندی خشتی (موزاییکی بختیاری)، بته ای، درختی، شکارگاه، هندسی جوشقانی، شاه عباسی، لچک ترنج، شاه عباسی افشان، محرمات، ترنجی کف ساده، بندی کتیبه ای، محرابی، گل فرنگ و ضل السلطانی، محتشم و خشتی.
طرحهای بوته میری مکرر، نسبت به طرح گلدان رایج ترند. بسیاری از قطعات نیز دارای مدال مرکزی و طرحهای گوناگون در کناره و گوشه ها هستند.
قالی های قم از طریق رنگ های روشن زمینه آن (سفید عاجی، کرم، زرد) قابل تشخیص هستند که عموماً، این زمینه عاری از ترنج ها و لچک ها می باشد. هر چند که نقش آنها در موضوعاتی که ارائه می کنند،دارای پاره ای نا استواری ها و تغییرپذیری ها می باشد لکن در اکثر موارد معرف دو نوع نقش است: یکی از این دو نقش، سرو کوچک استلیزه شده، یعنی بته که گاهی مواقع بطور غلط آنرا نقش کاشمر می نامند، و نقش دیگر ظن السلطانی است. این نقش عبارت است از گلدان مملو از گلی که پرندگان کوچک و زیبایی در بالای آن پرواز می کنند.
ندرتاً به قالی هایی از قم بر می خوریم که دارای مجموعه ای از سروهای واقعی در بین گیاهان و درختان گل دار هستند و از روی طرح های لطیف و ظریفی که دو تخته فرش ابریشمین و قدیمی مقبره شاه عباس را در قم نقشین کرده اند، تقلید شده است.

2-4-5- رنگ بندی
صنعت قالیبافی قم همواره به استفاده از رنگهای زیبا و چشم نواز مشهور بوده است. تعداد رنگهای مصرفی در فرش قم، ابتدا محدود به چهار الی 6 رنگ بوده است اما به موازات تکامل طرح های اولیه فرش، تعداد رنگها نیز در فرش قم افزایش یافته است.
در سالهای اخیر رنگهای اصلی فرش قم را 16 رنگ بشرح ذیل تشکیل داده اند:
لاکی روشن و تیره – سرمه ای- کرم روشن و تیره – نخودی – بژ – قهوه ای سوخته و روشن – آبی روشن و سیر – مشکی – خاکی – طلایی و مسی
افزایش تنوع در طرح های فرش قم و تحولاتی که اخیراً در طراحی فرش این استان بوقوع پیوسته است تعداد رنگهای مصرفی در فرشهای قم را به میزان قابل ملاحظه ای افزایش داده است. به گونه ای که در حال حاضر فرشهایی با بیشتر از 40 رنگ مشخص و متمایز طراحی و بافته می شوند. این رنگها عبارتند از:
سفید برفی، سفید شیری، مشکی، سرمه ای، بژ روشن، بژ سیر، خاکی روشن، خاکی سیر، آبی نفتی، آبی روشن، آبی فیروزه ای، آبی الماسی، سبز یشمی، سبز سیدی، سبز ساق چناری، سبز سدری، سوخته ای، دارچینی روشن، دارچینی سیر، مله ای شتری، مله ای زیتونی، گوجه ای ، طوسی سیر، طوسی روشن، کرم کاهی، کرم شسته، مسی سیر، مسی روشن، مسی پوست پیازی، قهوه ای سیر، قهوه ای روشن

 

2-4-6- ابعاد
با توجه باینکه قم، شهری زیارتی بوده و پس از مشهد مهمترین شهر مقدس ایران است و از طرف دیگری سجاده جایگاه ویژه ای در ره آوردها و تحفه های سفرهای زیارتی ایرانیان دارد لذا کارگاههای قالیبافی که به تولید سجاده اشتغال دارند در این شهر، توسعه قابل توجهی یافته اند. با توجه به مطلب فوق و سایر ابعاد رایج در قم می توان طیف قالیهای قمی را به 4 بخش زیر از لحاظ ابعاد تقسیم نمود:
الف) قالیچه های سجاده ای که معمولاً در اندازه 20/2×50/1 متربافته می شوند.
ب) قالی: اندازه قالیهای قم معمولاً 3×2و5/3 ×5/2 و4×3 متر این قالیها برای فرش کردن اتاقها و سالنهای بزرگ به کار گرفته می شوند.
ج) کناره: برای فرش کردن راهروها و راه پله ها از این نوع فرش استفاده می گردد. عرض کناره ها بین 50 تا 100 سانتی متر و درازای آنها بین 2 تا 6 متر می باشد.
د) بیشترین میزان تولید فرش قم از نوع قالیچه می باشد. قالیچه ها کاربرد وسیعی در تزئین و دکوراسیون اتاقها و سالنهای پذیرایی دارند.

2-5-وضعیت فعلی
براساس آمارگیری صنعت و معدن که در سال 1373 شمسی انجام شده است، در استان قم 3163 واحد کارگاه قالیبافی دایر می باشد. اکثریت این کارگاهها در مرکز استان مستقر بوده و تعداد محدودی نیز در بخشهای تابعه مشغول فعالیت هستند. کارگاههای قالیبافی این استان با وجودیکه بین 1 تا 3 نفر قالیباف دارند نظام کارگاهی آنها با روشهای کارگاههای بزرگ قالیبافی مشابه است.
علاوه بر این واحدها ، کارگاههای خانگی زیادی نیز در شهرستان قم و روستاهای اطراف آن وجود دارند. امروزه فرش قم در بازارهای جهانی به بافت ظریف و طرح اصل و رنگ آمیزی متین و زیبا شهرت یافته است. شهرت و مقبولیت فرش قم به گونه ای است که حتی قالیبافان کشورهایی نظیر هند و پاکستان و چین از طرح های آن اقتباس نموده و فرشهای کپی شده را روانه بازار نموده اند.
بافندگان فرشهای بسیار نفیس قم از وضع و ترکیب فرشهای کلاسیک سالهای 1069-979 هجری شمسی الهام گرفته اند. قالی مقابل هم یکی از آن فرشهای نفیس میباشد. نقش گلدار آن برروی زمینه ای پسته ای رنگ که چندان در فرش دیده نمیشود با برازندگی خاصی نمایان است. حاشیه شاخ و برگ داری که این قالی را بحد کمال خود میرساند، نشانه ایست از برتری هنری که این شهر بدون سنت دیرینه قالیبافی کسب کرده است

فرش هریس (هریز)

هریز شهریست در نزدیکی شهر تبریز ناشناخته در ایران ، آشنا در میان کشورهای آمریکا ،کانادا، آلمان ، فرانسه و ایتالیا و غیر….شهری که قالیهای آن در جهان، طرفداران زیادی رابه خود جذب کرده است واین شهر نام آوازه خود را از نقش و نگارهاو دوام قالیهای گران قیمت خود در جهان کسب کرده است.

نام واقعی این شهر به مرور زمان تغییر یافته است درایران هریس ودر خودش و جهان هریز گفته میشود. مردم این شهر و تاجرهای فرش آن را از قدیم هریز گفته اند ولی در زبان فارسی هریس نوشته شده است و بخاطر دو اسمی شدن اعتبار جهانی خود را به تدریج از دست میدهد و کشورهای چین، هند، پاکستان وکشورهای دیگر جای قالی آن را در بازارهای جهانی به خود اختصاص میدهند وشاید روز با ثبت طرح قالیها وساخت شهری به نام هریز ادعا خود را به اثبات برسانند.

قالی هریس جادوی خطوط شکسته

قابلیت های قالی آذربایجان تنها به قالیهای نفیس تبریز و تابلوبافی سردرود و یا نقش ماهی خوی و یا  . . . نیست ، بلکه قالی های درشت بافت مناطقی نظیر هریس خود داری اعتبار و جایگاه جهانیست.

2-5-1-طراحی

قالی هر منطقه با توجه به شرایط جعرافیایی ، اقلیمی و فرهنگی ویژه محل بافته می شود. هم چنان که قرارگرفتن انسان درعوامل زیستی خاصی مانند آب و هوا ، فرهنگ و  . . . روحیه او را می سازد ، بردستاوردهای انسانی هم موثر است.

با توجه به این موضوع شناخت محیط زیست و فرهنگ مردمان هر منطقه راهگشای مهمیست بر شناخت دستاوردهای صنعتی سنتی هم چون قالی و سایر تولیدات آن منطقه است. با اندکی تامل می توان دریافت که طولانی بودن سرما در هریس از دلایل مهم گرایش اهالی منطقه به قالی بافیست و همچنین درشت بافت بودن و یا پرگوشت چیدن قالی نیز به خاطر استفاده از یک زیر انداز گرم کننده است.کاربرد خطوط هندسی و شکسته در طرحها نیز ناشی از باورها و محیط کوهستانی زندگی در این مناطق است. اساطیر و پوشش گیاهی خاص منطقه که سازگاری با سرمای هریس نیز دارد. الهام بخش اصلی طراحان و بافندگان می باشد.

طراح یا بافنده قالی هریس با ترسیم و بافت شکل گیاهان منطقه بصورت آگاهانه یا ناخودآگاه این نقوش گیاهی را استریلیزه کرده و با مکنونات قلبی و اساطیر و باورهای خود آمیخته و بر تار و پود قالی آورده که از این طریق همت ، هوشیاری و آراستگی ظاهر و باطن خود را به بیننده این قالی نشان دهد.

برخلاف نظر سیسیل ادواردز که نوشته اند یکی از تجار متهور تبریزی یک طرح معمولی گردان لچک ترنجی را به هریس برده و بافندگان آن را تبدیل به خطوط شکسته کرده اند.¹

^1. کتاب قالی ایران ص 76

جالب است به خاطره ای از آقای ادواردز اشاره کنم که خود دلیلی بر ذوق سرشار مردمان هریس است :

چند سال قبل هنگام بازدید از یکی از روستاهای هریس یک تخته قالی غیر معمولی با طرحی زیبا بر یکی از دارهای قالی بافی نظرم را جلب کرد. از بافنده تقاضا کردم نقشه آن را به من نشان دهد. وی با حجب فراوان از جعبه ای که در گوشه کارگاه بود دستمالی مربع نظیر دستمالهایی که در منچستر برای صدور به کشورهای مشرق زمین تهیه می کنند بیرون آورد. حاشیه آن از گل و بوته تشکیل گردیده بود با ترنجی از گل و لچک هایی که در گوشه قرار داشت. در این نقوش ، دو رنگ سفید و قرمز بکار رفته بود. زن قالیباف با این سرمشق (الگوی نامناسب ) ، قالی قابل تحسین و کاملی در چندین رنگ مختلف بافته بود. طرح لچک ترنجی کاملا صحیح و با فواصل مناسب در این قالی ظاهر گردیده بود ، ولی باز کلیه خطوط طرح به شکل شکسته بکار رفته بود. ( کتاب قالی ایزان )

طرحهای رایج منطقه عبارتند از : تاجری / صبوری / رزگل / حیاط گل / صمدخان / غلط نقشه (هرنوع طرحی که برای اولین بار ارائه شود و متداول بازار نباشد ، اصطلاح غلط نقشه بکار میرود ) / چلنگری و افشان و  . . .

بافندگان هریس یک مهارت خاص نیز در بافت از روی نقشه دارند که نظیر آن تنها در مرکز قالی بافی اوشاک ( بچه ) واقع در ترکیه قابل مشاهده است. در این دو منطقه طرحهایی را که بر روی کاغذهای شطرنجی کشیده می شود و یا استاد کاری نقشه را می خواند. برای این منظور یک تکه چلوار را به وسیله سنجاق به دیوار مقابل نصب می کنند و با نگاه کردن گاهگاه به آن می توانند قالی را به هر قطعی که سفارش می دهند ببافند این خود مهارتی شگفت انگیز است ، مهارتی غریزی و حسی که در اصطلاح محلی (چشنی ) نامیده می شوند. ( به این مورد هم در کتاب قالی ایران و هم در مجله اشاره شده است )

یکی از طرحهای قالی هریس نگاره های هندسی لچک و ترنج با حاشیه معروف به سماوری است که گونه هایی به نام های قاچ خاتون یا داش خاتون / ترنجی کف ساده / حاج عظیمی / ترنجی لوزی صمد خانی و تاجری از انواع آن است.

 

به نقشه های قالی هریس گوروان نیز می گویند. در برخی از روستاهای هریس نقشه دیگری به نام ( قراجه ) بافته می شود. طرح ترنج در ناحیه هریس ، کمتر یک پوده و بیشتر دو پوده به شیوه درشت بافت با گره ترکی که به هنگام پرداخت پرز آن را بلند می چینند و قالی پرگوشت و ضخیمی به دست می دهند.

 

اندازه های : 5/1×1 ، 4×3 ، 2×2 ، 5/2×5/3 ، 3×2 متر با رجشماره 15 تا 30 به بالا معمولا رواج دارد.

 

در بخش مرکزی هریس قالی هایی با رجشمار 40 به بالا نیز بافته می شود. اکثر بافندگان این ناحیه را بانوان تشکیل می دهند. در تاریخ قالیبافی هریس مشهور است که دختران قبل از اینکه به خانه بخت روند ، قالیبافی را در خانه پدری یاد گرفته و با طرحها و خلاقیت ذهنی خود آفریننده نقشهای بدیعی شده و حاصل دستباف خود را که نشانگر ذوق و هنرمندی و فرهنگ این منطقه است ، به عنوان جهیزیه به خانه بخت می برند. با توجه به موارد ذکر شده اکثر بافندگان این منطقه ذهن باف بوده و طرحها و رنگها را سینه به سینه به هم انتقال داده اند.

 

2-6- گزيده اطلاعات فرش

2-6-1-انواع گره

گره فارسى نا متقارن و گره تركى متقارن

گره فارسي نا متقارن كه به شكل زير انجام ميشود بيشتر در مناطق فارسي باف مورد استفاده قرارمي گيرد

     كاشان / نايين / اردكان / اصفهان/ اراك / قم

گره تركى متقارن كه به شكل زير انجام ميشود وداراي استحكام بيشتري نسبت به گره فارسي ايست مورد استفاده بيشتر مناطق قالي بافي ايران است

رج قال

بافندگان جهت راحتى در نقشه خواني و گره زني از مقياسي كوچك به نام گره ذرعي استفاده مي كنند.در مناطق ترك باف كه براي  شمارش گره از نام رج بهره مي جويند هر ذرع را 1.12 سانتيمتر حساب كرده و حال آنرا به مقياس 7 سانتيمتر كوچك مي كنند تا بتوانند راحتر نقشه خواني كنند

يك ذرع 1.12 سانتيمتر و نيم ذرع 56 سانتيمتر و  يك چارك 28 سانتيمتر  و  نيم چارك 14 سانتيمتر  و  گره ذرعي هفت سانتيمتر.گره ذرعي واحد شمارش قالي هاي ترك بافت به نام رج مي باشد. رج قالي را در 7 سانت در عرض فرش شمارش مي كنند.

2-6-2- ابعاد قالى هاى ايران 

معمولا ابعادي كه در بيشتر مناطق ايران بافته مي شوند به شرح زير است

قم	هريس روستايى	كاشان	تبريز	اردكان	اصفهان	اراك	منطقه بافت
150*100 cm	150*100 cm	150*100 cm	150*100 cm	150*100 cm	150*100 cm	150*100  cm	ذرع و نيم 1.5 m.q
200*130 cm	200*150 cm	200*130 cm	200*150 cm	توليد ندارد	200*130 cm	200*130 cm	قاليچه 3 m.q
250*170 cm	260*180 cm	توليد ندارد	توليد ندارد	260*180 cm	توليد ندارد	250*170 cm	پرده ايي 4.5~5 m.q
توليد ميشود.4	توليد ميشود.4	توليد ندارد	توليد ميشود.4	توليد ندارد	توليد ندارد	توليد ندارد	مربع
توليد ميشود5	توليد ميشود5	توليد ندارد	توليد ميشود.5	توليد ندارد	توليد ميشود.5	توليد ندارد	دايره

توضيح 1 : ابعاد فوق به صورت استاندار ذكر شده اما به طور معمول تمامى قالي هاى دستباف از نظر طول و عرض چند سانتي بيشتر هستند ولي بايد از لحاظ ظاهرى طول و عرض با هم متناسب باشد

توضيح 2 : تمامي قالي هاى دستباف ايران داراى سايز 9 متر به ابعاد 2.5*3.5 متر  و   12  متري  به ابعاد 3*4 متر مي باشند

توضيح 3 : لازم به ذكر است در تمام مناطق فرش بافي ايران استثناآتي وجود دارد و برخي بافنده ها به سفارش مشتريان خود و يا به سليقه شخصي اقدام به بافت قالي هايي به ابعاد غير متعارف يا اصطلاحا غلط اقدام مي كنند ما در اين بخش خواسته مان بر آن بوده تا شما را به صورت كلي و آن چيزي كه به طور معمول بافته مي شوند آشنا كنيم

توضيح4 : اغلب مربع از ابعاد 100*100 سانتيمتر تا 500*500 سانتيمتر توليد ميشود . اما مواردي هم بوده كه بر حسب سفارش مشتريان تا ابعاد بزرگتر نيز توليد شده است

توضيح 5 :دايره سايز متفاوتي مي باشد كه در كمتر مناطق فرش بافي بافته مي شود ونادرندكساني كه اقدام به توليد آن مي كنند زيرا كه  بافت مشكلي دارد و نسبت به ابعاد مستطيل يا مربع و هم از نظر تقاضا در صد كمتري را به خود اختصاص مي دهد اما اين امر باعث كم ارزشي آن در بازار فرش نميشود

ابعاد دايره به صورت نيم متربه نيم متر ( 50 سانت )  اضافه مي شود  و  از  كوچكترين  آن 50*50 سانت   تا  نهايتن   5*5  متر  بافته مي شود . لازم به ذكر است كه هنر مندان ايراني مي توانند و توانسته اند كه قالي هايي به ابعاد بسيار بزرگتر توليد كنند اما همانطور كه پيشتر ذكر شد اين اطلاعات مربوط به قالي هايي است كه بيشتر مورد استفاده عموم مصرف كنندگان مي باشد

2-6-3- شناخت قدمت فرش

آيتم هايى كه موجب شناخت سن قالى مى شوند عبارتند از : طرح فرش – ريشه – نوع مواد مصرف شده

طرحهاى قالى هاى دستباف ايران با گذشت زمان تغيير مى كند و نمونه بارزآن در منطقه تبريز كه طراح ها حداقل يكسال يكبار تغييراتى در طرح و رنگ نقوش خود اعمال مى كنند

ريشه از ديگر عوامل ظاهريست كه از جنس آن اعم از اينكه پشم يا نخ باشد و دست ريس يا ماشيني بافته شده باشد مى توان سن قالى را تخمين زد. معمولا تمامى قالى هايى كه ما  آنها را آنتيك مى ناميم جنس ريشه شان از پشم مى باشد و چون در زمان گذشته ( حدود 80 سال پيش ) دستگاه ريسندگى در ايران نبوده و يا اگر بوده در بين اغلب بافندگان استفاده ازنخ ماشينى متداول نبوده است ازپشم دست ريس به عنوان چله قالى استفاده مى كردند

نوع مواد مصرفي در پرز فرش و نوع موادى كه از آن براى رنگرزى الياف استفاده مى شود ديگر آيتم شناخت قدمت فرش مى باشد. در گذشته از مواد گياهى براى رنگرزى الياف استفاده مى شده كه شامل پوست گردو و پوست انار و زاج و گياه قرمز دانه و روناس و نيل و… مى شدند

2-6-4- طرح فرش

طراح هنرمند نقاشى است كه نقشه فرش را بر روى كاغذ شطرنجى رسم مى كند و با اسم خود آن طرح را ثبت كرده و به بافندگان مى فروشد.در منطقه فرش بافى آذربايجان قالى ها را با نام طراح مى شناسند : عليا -تقى زاده – شيرفر – خطيبى و بيش از 200 نوع طرح ديگر . اما در ديگر مناطق مانند قم طراح و بافنده با يك نام است