رساله معماری طراحی خانه سالمندان قسمت چهارم

فصل 6

 

برنامه فیزیکی طرح و گزینش استانداردها:

 

6-1-ویژگی های فیزیکی و روانی سالمندان و توصیه های طراحی جهت رفع نیازهای آنان:

مهمترین ویژگی دوران کهنسالی ، زوال توانایی جسمی و روانی و آغاز دوران ناتوانی است. از دیدگاه اجتماعی ، سالمندی سنی است که انسان به طور مستقل قادر به انجام دادن کارهای خود نیست.

طبق آمار، 29.6 درصد مردان و 8.8 درصد زنان با افزایش سن، بیشتر به پزشک مراجعه می کنند. 25 درصد سالمندان قادر به فعالیت های روزانه نبوده و 10 درصد آنان کاملا زمین گیر می باشند. در ایران ، فعالیت فیزیولوژیکی افراد بین 30 تا 70 ساله به طور میانگین 25 درصد تا 35 درصد کاهش می یابد. البته شایان ذکر است که در بین اشخاص مختلف ، تفاوت های زیادی در تطابق با فشارهای روحی و جسمانی  هست که 50 درصد آن ناشی از مسائل ژنتیکی و 50 درصد ناشی از عوامل محیطی است. ولی در کل برای شناخت آثار فعالیت روی بدن در سنین بالا باید آثار سن را بر روی اعضای تغییر شکل یافته بدن بررسی کرد. تاریخچه شغلی فرد ، نوع تغذیه و سلامت وی از عوامل اصلی هستند که باید در بررسی نهایی در نظر گرفته شوند.

« روانشناسان، از روحیه و فعالیت سالمندان چهار ترکیب کلی به دست آور ده اند:

• فعالیت بالا و روحیه بالا
• فعالیت ضعیف و روحیه بالا
• فعالیت بالا و روحیه پایین
• فعالیت ضعیف و روحیه ضعیف»]2[

بر اساس این نگرش، سه عامل مهم بر سطح فعالیت فرد مسن تاثیر می گذارد:

• سلامت جسمانی
• وضعیت مالی
• پشتیبانی های اجتماعی

سلامت جسمانی مهمترین عامل در ارتقای فعالیت سالمندان است زیرا بسیاری از افراد مسن، به دلیل آثار بر جای مانده از بیماری های مزمن که فعالیت های آنها را محدود می سازد، دچار معلولیت می گردند.

عدم توانایی سالمندان در موارد مختلف برای فرد آزار دهنده است زیرا باعث می گردد این احساس در شخص ایجاد شود که توانایی ایجاد رابطه با دیگران را ندارد. توانایی های محدود و دگرگونی های جسمانی و روانی سالمندان موجب می گردد که محیط مسکونی جهت زندگی آنان با دقت و جزییات بیشتری طراحی گردد. براساس جدول زیر سالمندان را از نظر سن، توانایی و نوع فعالیت مورد علاقه شان می توان گروه بندی نمود.(جدول11)]1[

	سالمند جوان	سالمند میانسال	سالمند پیر
مسکن	مجموعه های بازنشستگان مجموعه های بزرگسالان مسکن شخصی	مراکز مراقبت های گروهی مراکز مراقبت های مداوم مراقبت های خانگی	خانه های پرستاری مراقبت های خانگی مراقبت شخصی
سن	حدود 55 تا 70 و بالاتر	حدود 70 تا 80 و بالاتر	حدود 80 و بالاتر
توانایی	مستقل ، متحرک	نیمه مستقل ، نیمه متحرک	وابسته، تحرک محدود، نیاز زیاد به مراقبت بهداشتی
نوع فعالیت مورد علاقه	خود آغاز، تفریح، اوقات فراغت،              اجتماعی، بهداشتی، بهزیستی	خود آغاز، یکجانشین،  اجتماعی، بهداشتی، بهزیستی	خودآغازی محدود، یکجانشین، اجتاعی، درمانی

جدول(6-1) گروه بندی سالمندان

6-1-1-ویژگی های جسمانی

دگرگونی ها و ویژگی های خاص سالمندان از فردی به فرد دیگر به طور قابل ملاحظه ای تغییر می کند، بنابراین در طراحی خانه های سالمندان بایستی به آنها توجه نمود. این ویژگی ها عبارتند از :

• تغییرات ظاهری
• ضعف قوای حرکتی و ماهیچه ها
• کاهش عملکرد دستگاه گوارش
• تغییرات عملکردی قلب و عروق
• تغییر در حافظه و هوش
• ضعف بینایی
• ضعف شنوایی
• ضعف حواس چشایی و بویایی
• ضعف لامسه
• سایر تغییرات جسمانی

6-1-2-تغییرات ظاهری

با افزایش سن تغییراتی در اسکلت و استخوان بندی بدن، آستانه تحمل درد و سلسله اعصاب مرکزی به وجود می آید. ستون فقرات تغییر شکل می دهد و خمیده می شود و به علت انهدام مقداری از سلول ها، وزن بدن کاهش می یابد و چربی زیر پوستی تحلیل می رود و چین و چروک هایی در سطح پوست پدید می آید. رشد ناخن ها متوقف می شود و موها شروع به سفید شدن و ریزش می کند. همچنین با نازک شدن پوست بدن سالمندان، تحمل سرما و گرما در آنان پایین می آید.

با اختلال در کار مخچه، سرگیجه و ناتوانی در حفظ تعادل بدن در آنان ایجاد شده و سالمندان ناگزیر می شوند برای حفظ تعادل خود از وسایل کمکی نظیر عصا استفاده کنند.

6-1-3-تضعیف قوای حرکتی و ماهیچه ها

«با افزایش سن از تعداد و قدرت و سرعت انقباضی سلول های عضلانی کاسته می شود. نرمی و انعطاف بافت ها کم می شود و نهایتا قدرت ذخیره بدن کاهش می یابد. ضعف ناشی از افت تدریجی توده ماهیجه ها و کند شدن واکنش ها و کاهش هماهنگی  و در نتیجه افزایش دشواری های حسی و ادراکی، توانایی انجام بعضی فعالیت های دشوار و خسته کننده را در سالمندان به تاخیر می اندازد. آنان کند راه می روند، قدم های کوتاه تری بر می دارند و برای حفظ تعادل خود از وسایل کمکی مانند عصا و بعضا صندلی چرخ دار استفاده می نمایند.»]4[

فعالیت های جسمانی مناسب و آموزش های اصولی می تواند قدرت بدن سالمند را تا حدی بهبود ببخشد و به همین نسبت بر سرعت عضلات بیفزاید و بر کارایی فرد آثار مثبت برجای گذارد. ولی به دلیل پایین بودن توان ذخیره بدن، این برنامه های فعالسازی سالمندان بایستی دقیق و حساب شده باشند.

6-1-4-کاهش عملکرد دستگاه گوارش

حجم شیر معده در سالمندان کاهش می یابد که این امر می تواند در هضم پروتئین ها تاثیر بگذارد. ترشح «فکتور داخلی» نیز که به جذب ویتامین کمک می کند نقصان می یابد. جذب مواد مغذی شامل چربی، پروتئین و بعضی املاح و ویتامین ها کاهش می یابد.بنابراین در سالمندان مشکلات گوارشی از قبیل یبوست به دلیل کاهش توانایی روده ها در جلو راندن غذا، دریافت ناکامی مایعات، رژیم های کم فیبر و کم حجم، تجویز برخی داروها و ورزش نکردن شایع است. بنابراین توصیه می شود مواد غذایی حاوی فیبر مانند سبزیجات، میوه جات، غلات و حبوبات کامل در برنامه غذایی سالمندان به مقدار کافی وجود داشته باشد.

6-1-5تغییرات عملکردی قلب و عروق

در سالمندان حداکثر ضربان قلب در اثر فشارهای ناشی از تمرینات، فعالیت ها، بیماری ها و … کاهش می یابد و در صورتی که فرد سالمند بیماری یا فشارهای روانی دیگری داشته باشد، با بیماری های قلبی ترکیب شده و به صورت یک مجموعه منجر به افزایش پتانسیل نارسایی قلبی خواهد شد و می تواند در نهایت منجر به کاهش ظرفیت عملکردی قلب گردد.

در نتیجه کاهش حالت الاستیکی عروق و افزایش بافت پیوندی، انبساط پذیری دیواره شریان ها کاهش یافته و با سالمندی، قابلیت انجام کار و مانور آنها کم می شود. به طور خلاصه قابل ذکر است که تغییرات قلبی و عروقی در ارتباط با افزایش سن از میانسالی شروع شده و در طی سال های بعد نیز پیشرفت می کند. زمانی که فرد سالمند به واسطه فعالیت های زیادی و بیماری خاص تحت فشار قرار می گیرد، قلب وی دچار کاهش برون ده می شود و اگر همراه با تغییرات عروقی نیز باشد، احتمالا دچار مشکلات پیچیده تری خواهد شد که اینها در نهایت به سالمندی مربوط می گردد.

6-1-6-تغییر در حافظه و هوش

حافظه را می توان به دو بخش، حافظه کوتاه مدت و بلند مدت تقسیم نمود:

غالبا حافظه کوتاه مدت به عنوان قربانی پیر شدن به حساب آمده است حال آنکه عقیده بر این است که حافظه بلند مدت کمتر مختل می شود. پژوهشگران معتقدند که حافظه وقایع گذشته سالمندان بهتر از جوانان است، اما این پدیده می تواند محصول تمرین و تفاوت سن در لحظه آزمایش باشد. از آن جا که برانگیختگی سالمندان قطعا شدیدتر از جوانان است، بنابراین علت نمی دانم گفتن افراد سالمند احتمالا این خواهد بود که آنان حوصله پاسخ گویی را ندارند.

تفاوت های هوشی جوانان و سالمندان بیشتر به عوامل خارجی مربوط می شود که  این عوامل عبارتند از: تفاوت های تحصیل بین نسل ها- سرعت پاسخ ها در آزمون هایی که محدودیت زمانی دارد- محافظه کاری – عدم عادت به آزمون ها- انواع مختلف محرومیت ها- نقایص حسی یا نقایص دیگر و…

پژوهشگران ظرفیت هوشی را به دو دسته تقسیم نموده اند:1- هوش سیال 2- هوش متبلور

هوش سیال، هوشی است که توانایی حل مسائل تازه را دارد و به توانایی تحول و سازگاری سریع و موثر با موقعیت های تازه بستگی پیدا می کند. این هوش به همراه افزایش سن کاهش می یابد.

هوش متبلور، هوشی است که تراکم تجربه های قبلی را در موقعیت فعلی به کار می برد و به همراه افزایش سن افزوده می شود.]2[

6-1-7-ضعف بینایی

بر اثر کاهش ترشحات داخلی چشم در سالمندان، قرنیه کدر کی شود و تشخیص رنگ ها و حروف ریز دشوار می گردد، از این رو کتاب های مورد استفاده سالمندان بایستی با حروف درشت نوشته شود و نیز محل زندگی آنان با رنگ های روشن رنگ آمیزی گردد و از علائم بصری در جهت درک محیط روزانه استفاده شود. همگام با پیرشدن، عدسی چشم کلفت می شود و قسمتی از شکل پذیری و توانایی تطبیق خود را از دست می دهد. بنابراین طراحی ساختمان بایستی به شیوه ساده و مستقیم باشد تا بتواند به جهت یابی سالمندان و به حرکت درونی آن کمک نماید.

6-1-8-ضعف شنوایی

«قدرت شنوایی نیز با افزایش سن رو به ضعف می گراید و عملکرد پرده های گوش مختل می شود چنان که به درستی قادر به تشخیص جهت صدا نیستند که خود می تواند خطرات امنیتی بزرگی به وجود آورد. البته افت شنوایی به طور کامل نمی باشد، زیرا در بسیاری از موارد این افت انتخابی بوده و فقط تواترهای بالا را شامل می گردد. ولی هنگامی که افت اصوات زیر شدت می یابد به درک سخن لطمه می زند. فرد مسنی که به پیر گوشی مبتلا می شود، تصور می کند که اطرافیان زمزمه می کنند و در نتیجه آنها را متهم به واضح صحبت نکردن می نماید و بنابراین عدم توانایی در فهم کامل کلمات منجر به عدم اطمینان در شخص سالمند می گردد. کنترل حساب شده تراز صدا در برقراری آسایش افراد موثر است، لذا در طراحی فضاها و تجهیزات و انتخاب جنس مصالح بایستی توجه داشت تا از عواملی که باعث بوجود آمدن همهمه می شوند و یا منجر به تشدید انعکاس صدا می شوند جلوگیری شود. تاثیر نوفه یا صدای ناخواسته نیز بر روی کیفیت اجرای کار حائز اهمیت است زیرا نوفه زیاد باعث اغتشاش در شنیدن شده  و امکان تبادل نظر کاهش می یابد، لذا لازم است تا با طراحی صحیح آکوستیکی و عایق کاری صوتی صحیح، فضایی مناسب جهت مشاهده تلویزیون و منابع صوتی دور برای سالمندانی که از سمعک استفاده می نمایند و نیز ایجاد فضایی مطلوب  جهت گفتگوهای نزدیک به دور از اغتشاش و همهمه صوتی، ایجاد نمود.»]2[

6-1-9-ضعف حس چشایی و بویایی

با افزایش سن و به دلیل کاهش بزاق، عملکرد پرزهای بویایی و چشایی ضعیف می گردد به طوری که شخص سالمند دیگر نمی تواند مزه و طعم غذاها را مانند گذشته  احساس کند. بنابراین اشتها به غذا در آنان از بین می رود و کمبود تغذیه را در سالمندان باعث می گردد.

6-1-10-ضعف لامسه

هنگامی که حواس دیگر مانند بینایی و شنوایی مختل می شود، سالمندان بر حس شناخت لامسه ای خود متکی می گردند، در حالی که با افزایش سن، حساسیت در درک داده های حاصل از شناخت لامسه ای نیز کاهش می یابد. کاهش قابلیت شناخت لامسه ای ممکن است شماری از واکنش ها را به دنبال داشته باشد، مانند خودداری از شرکت در فعالیت هایی که شناخت لامسه ای لازمه آنهاست، نگهداری اشیا با نیروی بیش از حد دست و … همچنین کاهش حس لامسه ممکن است مخاطراتی نظیر سوختگی را به همراه آورد. بنابراین برای یاری رساندن به سالمندان بایستی میزان و تنوع بافتی اشیا را در محیط افزایش داد.

سایر تغییرات جسمانی

با بالا رفتن سن، تغییرات جسمانی به صورت جزیی و کلی قابل پیش بینی و مشاهده می باشد. به طور مثال ،  تغییر در نحوه ایستادن و راه رفتن، افت قوای ذهنی، کاهش وزن، چاقی، آرتروز و شکستگی ها، افزایش فشار خون، افزایش تپش قلب، کاهش حجم مغز، تغییرات سیستم ایمنی، ایجاد بیماری های ریوی و افزایش بیماری های ادراری و … را می توان نام برد.

6-2-نیازهای جسمانی سالمندان

6-2-1-آسایش حرارتی و برودتی سالمندان

برای رسیدن به آسایش جسمانی در خانه های سالمندان و محیط مسکونی آنان، لازم است تا ابتدا به آسایش حرارتی و برودتی آنان در محیط پرداخته شود. اسایش حرارتی براساس گرمای متابولیک بدن افراد تعیین می شود و عبارت است از « توانایی هر شخصی جهت جذب حرارت و انتقال آن به محیط اطراف ». درک آسایش حرارتی بر حسب خصوصیات هر فرد تغییر می کند و نیز بستگی به شرایط محیطی دارد.

خصوصیات افراد شامل متغیر هایی از قبیل میزان تندرستی، سطح فعالیت، نوع لباس پوشیدن، الگوهای رفتاری و وضعیت روحی و فکری است و شرایط محیطی شامل دمای هوا، کیفیت و نوع هوا و رطوبت نسبی است که بر درک آسایش حرارتی افراد تاثیر می گذارد.

بشر همواره برای حفظ سلامت خود نیازمند دمای ثابت محیط زیست است. وقتی دمای هوا و سطوح اطراف آن تغییر می کند، بدن انسان یک سری از تغییرات فیزیولوژیکی را برای اتلاف، بهبود و یا جذب حرارت تحمل می کند. در هوای سرد، خون انسان به سوی اندام های اصلی به منظور حفظ دمای داخلی بدن برمی گردد و سبب می شود که اعضای انتهایی بدن، مانند نوک انگشتان دست یا پا سرد شده و احساس عدم آسایش حرارتی نماید.

به دلیل ضعف سازوکار تنظیم حرارت و جابجایی آن در بدن سالمندان، این گونه افراد حساسیت بیشتری به تغییرات دما و خشکی هوا دارند و محیط گرم تاثیر قابل توجهی بر آسایش جسمانی و روانی آنان می گذارد بنابراین ضرورت دارد که جهت آسایش حرارتی سالمندان، بخصوص در ماه های سرد سال، میزان دمای هوای مطلوب  باید در نظر گرفته شود. همچنین از سرد شدن کف اتاق ها بایستی جلوگیری و بیش از حد معمول نباید گرم شود زیرا باعث بی نظمی گردش خون در پاها می گردد و ایجاد عدم تعادل در سالمندان می نماید.

وقتی پوست بدن سالمند خشک می شود، تحمل حفاظت گرما را ندارند زیرا بدن آنان نسبت به سوزش و پوسته شدن بسیار حساس است. هنگامی که سالمندان احساس سرما می کنند، طبیعتا به سوی منبع حرارتی کشیده می شوند، در حالی که پوست بدنشان تحمل گرمای بیش از حد را ندارد و این احتمال وجود دارد که در معرض آسیب پذیری قرار گیرند.

الف) سطح فعالیت: بدن انسان حرارت را از طریق سوخت وساز به دست می آورد. وقتی درصد فعالیت بدن کاهش یابد، انرژی بیشتری باید به منظور حفظ دمای بدن مصرف شود. از آن جا که سالمندان مستمرا فعالیتشان کاهش می یابد و در نتیجه با کاهش سوخت و ساز بدن مواجه اند، دیگر قادر به حفظ دمای بدنشان به مدت طولانی نبوده و در نتیجه احساس سرما می نمایند.

ب) نوع لباس پوشیدن: لباس، بدن انسان را در برابر از دست دادن گرما عایق می نماید. اگر ضخامت لباس افزایش یابد، میزان نفوذ سرما کاهش پیدا می کند. در هوای سرد می توان تعداد لباس بیشتری پوشید. نکته حایز اهمیت این است که لباس باید بطور یکنواخت در سطح بدن افزایش یابد.

براساس مطالب عنوان ش                                                                             ده می توان نتیجه گرفت که اثر عایق سازی لباس کمتر از تاثیر افزایش درجه سوخت وساز بدن است. بدین معنی که اگرچه افراد جوان تر و نیز افراد فعال تر با میزان سوخت وساز بیشتر می توانند سرمای هوا را با افزایش لباس جبران نمایند ولی افراد سالمند که میزان سوخت وساز پایین تر و نیز فعالیت کمتری دارند با افزایش تعداد لباس، بیشتر نیازمند محیط گرم هستند.

پ) الگوهای رفتاری: افراد جوان تر به منظور به حداقل رساندن عدم آسایش حرارتی بیشتر می توانند خود را با نوسان زیاد شرایط محیطی تطبیق دهند بدین گونه که آنها می توانند فعالیت خود را افزایش داده و یا با تغییر نوع لباس و پوشش خود، سازگاری بیشتری با شرایط حرارتی محیط ایجاد نمایند. در هر حال افزایش سن، درک و احساس دمای پیرامون را کاهش می دهد و سالمندان نسبت به دما حساس تر می شوند و نسبت به تغییرات آن کمتر عکس العمل نشان می دهند. در هوای سرد، سالمندان کمتر قادر هستند که کاهش دمای محیط را در ک نمایند و در جهت جبران تغییرات حرادتی آهسته تر عمل می کنند. بنابراین تاخیر در پوشیدن لباس بیشتر در جهت تعدیل سطوح حرارتی، ممکن است منجر به بروز بیماری ها و خطرهای احتمالی گردد.

ت) وضعیت روحی و فکری: احساس آسایش حرارتی یک امر طبیعی است و از فردی به فرد دیگر تغییر می کند.]6[

توصیه های طراحی 

• از پنجره های دو جداره برای جلوگیری از جریان باد و نفوذ گرما استفاده شود.
• اتاقی که سالمندان بیشتر وقت خود را در آن می گذرانند آفتاب گیر باشد.
• از گرم و سرد شدن ناگهانی هوا در اتاق ها جلوگیری شود.
• سیستم حرارتی سریع بوده و به طور یکنواخت در بخش های مختلف ساختمان به ویژه حمام و اتاق خواب ، پخش گردد.
• به دلیل این که سالمندان در شب به دفعات به توالت می روند، پخش گرما برای هر فضا متناسب با احتیاجات ساکنان تنظیم گردد.

شرایط محیطی موثر بر آسایش حرارتی                                                                                                                                  

چهار ویژگی عمده محیطی موثر بر آسایش حرارتی عبارتند از: دمای هوا، کیفیت و نوع هوا، جریان هوا و رطوبت نسبی.

الف) کیفیت و نوع هوا: آسایش بشر، بیشتر بستگی به نوع هوایی دارد که تنفس می نماید. سالمندانی که مدت زیادی از عمرشان را در درون خانه سپری می کنند، نیاز دارند که در هوایی تازه و به دور از آلودگی تنفس نمایند. هوای مطلوب می تواند به صورت زیر تعریف شود:

« هوایی که بدون آلودگی است، ایجاد حساسیت، ناراحتی و بیماری قلبی برای انسان نمی نماید.»

کیفیت هوای داخلی ساختمان از دو عامل اصلی تاثیر می پذیرد: آلودگی که درون ساختمان تولید می شود و آلودگی که از فضای بیرون به داخل ساختمان وارد می شود.

ب) آلاینده ها: آلاینده های اصلی که در درون ساختمان تولید می شوند عبارتند از بخار آب و بوهای ایجاد شده. بخار آب از فعالیت هایی نظیر پخت و پز و شستشو حاصل می شود. وقتی میزان رطوبت هوا افزایش پیدا می کند، در سطوح سرد انقباض صورت می گیرد و همچنین مرطوب می شود که این رطوبت منجر به کپک زدن شده  و ایجاد آلودگی در تنفس می کند.

بوها توسط فعالیت هایی نظیر پخت و پز و سیگار تولید می شود. اگرچه بوها به ندرت زیان آورند، می توانند منجر به افسردگی و فشارهای عصبی شوند. ضمنا ذرات درشت، ایجاد لکه هایی بر روی سطح دیوار و یا مبلمان می نماید و ذرات ریز میکروسکوپی و کوچک خواصی شبیه به ترکیبات گازی دارد و منجر به بروز مشکلات تنفسی می شود. موثرترین روش برای کنترل آلاینده های داخلی، جابه جا کردن منبع آلاینده است مثلا ممنوع کردن کشیدن سیگار.

روش دوم تهویه است، مثلا دستگاه تهویه ای که در حمام یا آشپزخانه نصب می شود. البته روشی را به کار برد که از جابجایی دوباره هوای آلوده اجتناب شود.

سالمندان نسبت به کوران و جریان هوا حساسیت زیادی دارند و وقتی که در جریان هوا قرار می گیرند، پوست بدن آنان حساس می شود. نخستین مطلبی که باید در مورد تهویه به آن توجه شود این است که:

• ساختمان های مسکونی نباید در مسیر کوران قرار گیرند.
• سیستم حرارتی به نحوی باشد که سالمندان در مسیر جریان هوای گرم قرار نگیرند.
• هواکش به تعداد کافی و در نقاط مورد لزوم نصب گردد.
• در کلیه بخش های ورودی و خروجی یا پنجره ها، توری نصب شود.]6[

6-2-2-نور پردازی مناسب جهت ارتقای عملکرد بینایی در سالمندان

نور پردازی می تواند به منظور تاکید بر روی یک نقطه یا فضای خاص و یا جهت تعریف یک لبه یا محوطه و یا برای فراهم نمودن احساس امنیت در افراد مورد استفاده قرار گیرد.

کم و زیاد بودن نور در محیط های مسکونی برای سالمندان مشکلاتی را در دراز مدت پدید می آورد. به عنوان مثال، بر اثر کم بودن نور و ایجاد سایه های نامناسب و تداخل و ترکیب آنها ممکن است تصوری نادرست از پله ها و یا برآمدگی هایی که وجود ندارند و یا فرو رفتگی های اضافه در نظر شخص سالمند ایجاد شود. هنچنین ممکن است باعث مخفی نمایاندن پله ها و برآمدگی های واقعی از دید شخص گردد که این امر باعث بروز خطرهای احتمالی خواهد شد.(6-1)

 

شکل(6-1) نورپردازی مناسب پلکان]6[منبع،(فصلنامه سالمند.شماره1.زمستان 1374)

 

سالمندان برای دیدن اشیای پیرامون خود، نیاز به نور بیشتری نسبت به دید معمولی افراد جوان تر دارند. سالمندان در مقایسه با گروه های سنی جوان تر، در تطابق با تغییرات نوری از یک درجه روشن به درجه دیگر و بالعکس، کند تر عمل می کنند. بنابراین لازم است تا انتقال از یک فضا به فضای دیگر با تغییر روشنایی شدید به تدریج صورت می گیرد. توصیه می شود که از فضاهای واسطه استفاده گردد. به عنوان مثال، ایجاد پیش فضا در جلو در ورودی ساختمان چه در روز و چه در شب بسیار مناسب است.(6-2)شکل (6-2)استفاده از فضاهای واسطه در جلو در ورودی ساختمان منبع،

(فصلنامه سالمند.شماره 6.بهار 1377)

به منظور جبران دید ضعیف سالمندان، لازم است سطح روشنایی در فضاهای مسکونی خاص آنان، دو برابر میزان روشنایی در فضاهای معمولی باشد. همچنین کاهش توانایی آنان برای تطابق با روشنایی، تاثیر خود را در حساسیت ویژه این افراد به درخشندگی نشان می دهد و این درخشندگی باعث نامطلوب شدن محیط می گردد.درخشندگی زیاد موجب به وجود آمدن نوعی احساس تدافعی در شخص می گردد، زیرا ممکن است بر تشخیص فواصل تاثیر بگذارد. بنابراین اگر چه سالمندان نیاز به نور زیاد برای فعالیت های روزانه خود دارند، این نورپردازی شدید نباید منجر به خیرگی نور شود و در طراحی فضاها لازم است تا از ایجاد سطوح منعکس کننده نور خورشید اجتناب گردد. همچنین از قرار دادن پنجره های بزرگ در انتهای راهروها که سبب عدم آسایش و ایجاد اغتشاش در نور پردازی می گردد خودداری شود. با استفاده از تغییر جهت نور و انتشار آن به طور پراکنده نیز می توان از خیرگی نورپردازی جلوگیری کرد.برای مطالعه روشنایی های مناسب لازم است دو مبحث نور طبیعی و نور مصنوعی مورد بررسی قرار گیرد:

الف) نور طبیعی

تنظیم نور در اطراف پنجره ها بسیار حائز اهمیت است. پنجره های سرتاسری از کف تا سقف اجازه می دهد تا نور به مقدار بیشتری در اتاق های کوچک نفوذ کند و پنجره های تعبیه شده در قسمت بالای دیوارها نسبت به پنجره هایی که در قسمت های پایین تر دیوار قرار دارند، سطوح افقی بیشتری را نور افشانی می کنند. پنجره ها هم از جهت ایجاد ارتباط بصری و هم به عنوان یک منبع نور روزانه بسیار اهمیت دارند. البته لازم است تا نور شدید آفتاب در روز به طور ماهرانه ای کنترل شود که این کاهش نور می تواند توسط پرده ها یا نصب سایبان در فضای بیرونی انجام گیرد. همچنین لازم است تا از کنتراست زیاد نورها و رنگ ها جلوگیری و نیز به سالمند کمک شود تا بتواند به راحتی از سطح آزاد و شفاف پنجره ها به بیرون نگاه کند، زیرا نشستن و از پنجره به بیرون نگریستن برای سالمندان نوعی آرامش روحی است که همه روزه تکرار می شود و به آنان فرصت می دهد که در این حالت، به خاطرات همه سال های زندگی گذشته شان برگردند و آنها را در ذهنشان مرور کنند که این خود، نوعی دل مشغولی است.

توصیه های طراحی

• پنجره اتاق هی نشیمن باید به گونه ای طراحی شود تا شخص سالمند که بر روی صندلی راحتی لمیده است بتواند به راحتی فضای بیرون را تماشا کند و بر این اساس لازم است که « ارتفاع کف پنجره ها از زمین بیش از 95 سانتیمتر نباشد و حداقل این اندازه نیز 30 سانتیمتر پیشنهاد می گردد ».]6[
• در اتاق های خواب، ارتفاع پنجره از کف باید به گونه ای باشد تا شخص سالمند به هنگامی که بر روی تختخواب در حال استراحت است به راحتی بتواند فضای بیرون را ببیند. این گونه پنجره ها باید حداکثر 60 سانتیمتر از کف اتاق فاصله داشته باشد. همچنین تختخواب بایستی به نحوی در اتاق قرار گیرد که نور از پهلو به آن بتابد نه از پایین یا بالا.
• برای روشن تر شدن اتاق ها بایستی دیوارها و سقف ها با رنگ روشن رنگ آمیزی شوند. البته رنگ های سقف نباید انعکاس زیادی ایجاد نمایند و ترجیحا سقف اتاق خواب را نباید با رنگ سفید رنگ آمیزی نمود، بلکه بایستی از رنگ های مات استفاده شود. دیوارها نیز بهتر است رنگ های ملایم داشته باشند.
• برای انتخاب کفپوش اتاق ها باید از رنگ های بسیار روشن و تیره پرهیز شود تا انعکاس نور کمتری ایجاد گردد.
• در اتاق غذاخوری، ارتفاع پنجره از کف اتاق را می توان 70 سانتیمتر در نظر گرفت تا مدت زمانی که شخص سالمند بر روی صندلی و پشت میز غذا خوری نشسته است بتواند فضای بیرون را ببیند.
• « در حمام و آشپزخانه، سطح دید بستگی به موقعیت ایستاده شخص دارد که می تواند بین 96 تا 200 سانتیمتر در نظر گرفته شود ».]6[
• « بهتر است جهت گشوده شدن آسانتر پنجره ها، عرض هر واحد پنجره به حداکثر 60 سانتیمتر باشد و در مورد دستگیره پنجره ها نیز توصیه می گردد که بین 90 تا 120 سانتیمتر بالاتر از کف زمین قرار گیرد ».

ب) نور مصنوعی

در هنگام شب، از کنتراست شدید نور بایستی جلوگیری نمود. بنابراین، منابع نوری همیشه بایستی دارای روکش باشند.

توصیه های طراحی

• برای تشخیص آسان در شب، بهتر است بر روی علایم محوطه و سایت که اطلاعات لازم را نمایش می دهد نور پردازی شده و از سطوح غیرانعکاسی استفاده شود که البته جهت جلوگیری از درخشندگی و خیرگی سطوح بهتر است نورپردازی ها بر روی هم قرار گیرند و از چراغ هایی استفاده شود که به جای نورپردازی به سمت بالا و بیرون، به سمت پایین انجام پذیرد.(6-3)

 

شکل (6-3) نورپردازی مصنوعی در اتاق. منبع،

Robson.david…homes for the third age.1997))

 

در مورد تابلوهای حاوی اطلاعات و علایمی که در هال ورودی نصب می شوند، اگرچه نورهای مترکز منفرد می توانند با ایجاد خطوط نور متمرکز و قیف های نوری توجه بیشتری را به خطوط معطوف نمایند، اختلالاتی در خواندن نوشته ها ایجاد می گردد. بنابراین بهتر است به جای نورهای متمرکز از چندین منبع نور به طور همزمان و در کنار هم استفاده شود تا نور یکنواخت و پراکنده ای ایجاد نماید.(6-4)

 

شکل (6-4) نوردازی تابلو های حاوی اطلاعات.منبع،

Robson.david…homes for the third age.1997))

 

• در محوطه خارجی ساختمان، فضاهایی که به میزان زیاد مورد استفاده قرار می گیرند، بهتر است نورپردازی شوند تا به تعریف لبه های پیاده رو کمک کرده و از ایجاد سایه روشن های شدید جلوگیری نماید.
• در داخل ساختمان بهتر است از چراغ های سقفی استفاده نشود تا هنگام تمیز کردن و یا تعویض لامپ ها خطرهای احتمالی به وجود نیاید.
• در اتاق خواب بهتر است نور از پهلو بتابد، نه از بالا یا پایین. همچنین برای سالمندانی که زمان بیشتری را در رختخواب می گذرانند و نیز سالمندانی که مشکل عدم کنترل دفع ادراری دارند، وجود چراغ کنار تختخواب ضروری است و توجه ویژه ای نسبت به طراحی این گونه چراغ ها به دلیل اهمیت آن برای سالمندان بایستی مبذول گردد. (6-5)

 

شکل (6-5) نحوه قرارگیری چراغ مطالعه در اتاق.منبع،

(design for again…1997)

در اتاق نشیمن، نورپردازی بایستی به گونه ای باشد که از دو طرف نور کافی وجود داشته باشد که برای رسیدن به این منظور، نورپردازی از پشت سر مناسب تر خواهد بود زیرا نور به طور مساوی پخش می گردد. نورپردازی جهت داده شده، برای بعضی فعالیت های سالمندان، مانند مطالعه، خیاطی و یا آماده سازی غذا می تواند بسیار مفید و قابل استفاده باشد. همچنین در مورد بعضی جزییات لازم در نورپردازی ها توجهات بیشتری مبذول گردد که به ذکر مطالب لازم در این زمینه می پردازیم:

• کلید های مربوط به چراغ های اتاق بایستی در نزدیکی در ورودی، قبل از وارد شدن به اتاق قرار داشته باشند. همچنین کلیه کلیدهای چراغ ها بایستی به راحتی در دسترس سالمندان باشند و حداکثر در ارتفاع یم متری از کف قرار گیرند.
• استفاده از کلیدهای تنظیم کننده نور، سالمندان را نسبت به تنظیم نور مورد نیازشان جهت فعالی های مختلف روزانه خود قادر می سازد.
• لامپ های مورد استفاده در چراغ ها بایستی به گونه ای باشند تا از ایجاد نور ذخیره کننده جلوگیری شود.
• لامپ های چراغ ها نباید به سختی بیرون آورده شوند و بایستی با کمترین تماس سریعا باز و یا بسته شوند.
• سیم های رابط هرگز نباید در مسیرهای پررفت وآمد بر روی زمین باشد. همچنین نباید از زیر مبلمان و یا فرش اتاق عبور نماید.
• کلیدهی مربوط به چراغ های کنار تختخواب بایستی در محلی قرار گیرد که در هنگام شب نیاز به جستجو توسط سالمند نبوده و به راحتی قابل لمس باشد.]11[
• لازم است که ساختمان های مورد سکونت سالمندان حتما دارای سیستم روشنایی اضطراری باشد.]1[

6-2-2-1-رنگ آمیزی مناسب جهت اذتقای عملکرد بینایی در سالمندان

انسان ها به طور کلی از کنتراست رنگ ها برای تشخیص تفاوت بین سطوح کمک می گیرند. با افزایش سن، عدسی چشم به تدریج رنگ زرد به خود می گیرد و باعث می شود کیفیت نور وارد شونده به مردمک چشم را دگرگون سازد. این زردی تدریجی همانند فیلتر عمل می کند و باعث می شود تا در ک بعضی از رنگ ها مانند آبی، سبز و بنفش مختل شود. همچنین رنگ های زرد، نارنجی و قرمز بیشتر قابل تشخیص برای سالمندان هستند.

مطالعات نشان داده  اند که برخی واکنش های مشخص می توانند رفتارهای مشخصی را باعث شوند. واکنش نسبت به رنگ ها بر اساس پیشینه فرهنگی، نورپردازی، بافت و دیگر عوامل ناشناخته و یا کمتر شناخته شده، صورت می پذیرد.

توصیه های طراحی

• از کنتراست رنگ ها در خانه های سالمندان می توان برای جداکردن در، چارچوب اطراف آن، لبه پله از کف آن و موارد مشابه استفاده نمود. برای مشخص تر نمودن کلید چراغ ها، دستگیره های درون راهروها و نیز تاکید محل اتصال دو سطح از یک دیواره به یکدیگر و یا دیوار با سقف وکف جانبی آن نیز می توان از کنتراست رنگ ها استفاده نمود.
• برای رنگ آمیزی کلیه دیوارهای داخلی خانه های سالمندان تا ارتفاع 75 سانتیمتر، از رنگ روغن استفاده شود.
• رنگ های تند و زمینه دار برای کف پوش ها به دلیل انعکاس شدید نور توصیه نمی گردد.
• لوازم و تجهیزات لازم که بر روی دیوار نصب می شوند، مانند ساعت، تابلو اعلانات، علایم جلب توجه کننده و … لازم است که با کنتراست گرافیکی بسیار قوی و فابل تشخیص رنگ آمیزی و نمایش داده شوند.
• کنتراست رنگ به خیلی از عملکردهای زندگی روزانه سالمندان کمک می نماید. به عنوان مثال، تفاوت رنگ بین مسواک و سینک دستشویی، دمپایی و روفرشی ها با کف زمین، پیراهن و شلوار، غذا و بشقاب، دیوار و نرده کمکی کنار آن و خیلی موارد جزیی و کلی دیگر می تواند برای سالمندان بسیار مفید باشد.
• سالمندان علاقه به حفظ گرمای بدنشان دارند و اثر روانی رنگ آمیزی با رنگ های به ظاهر گرم در سالمندان این گونه است که اتاق آنها را در روزهای سرد زمستان و به خصوص در بعد از ظهرهای این فصل، گرم تر می نمایاند. همچنین کف و دیوارهای حمام و دستشویی ها بهتر است با رنگ های گرم تزیین و رنگ آمیزی شود.
• تحقیقات نشان داده اند که رنگ های تحریک آمیز اشتها را افزایش می دهد و رنگ های گرم به غذا ظاهر اشتهابرانگیزاننده تری نسبت به رنگ های سرد می دهند، به همین منظور توصیه می شود که در سالن های غذاخوری بخصوص برای سالمندان که اشتهای نسبتا کمتری دارند از رنگ های گرم استفاده شود. به جهت استفاده از کنتراست رنگ ها در فضاهای غذاخوری سالمندان توصیه می شود به موارد زیر توجه گردد:
• هنگامی که رنگ غذا تیره است، از ظروف با رنگ های روشن و سفره تیره رنگ استفاده شود و هنگامی که رنگ غذای سرو شده روشن می باشد، از ظروف تیره و سفره روشن استفاده شود.
• از به کار بردن پارچه های رومیزی طرح دار که برای چشم سالمندان ایجاد اغتشاش می نماید، برای میز غذاخوری اجتناب گردد.
• برای ایجاد مطلوبیت بیشتر، سعی شود از ظروف، زیر بشقابی ها و پارچه های رومیزی که با یکدیگر کنتراست رنگی دارند به طور همزمان استفاده گردد.]6[
• ممکن است این گونه تصور شود که استفاده از رنگ های تند و کنتراست های شدید ایجاد تصویر ناخوشایند و پر زرق و برقی در ذهن می نماید، ولی آنچه مسلم است این است که این کنتراست ها اگر با فکر و تحقیق همراه باشدو اگر از درجه رنگ های ملایم تر برای ایجاد کنتراست های لازم استفاده شود، نه تنها تصویر ناخوشایندی ایجاد نمی نماید، بلکه در تشخیص مرزهای سطوح به سالمندان کمک نموده و فضایی دلچسب، روشن و زیبا برای آنان به وجود خواهد آورد.

توصیه های طراحی و نکات فضایی

با توجه به ویژگی ها و نیازهای جسمانی سالمندان بایستی در طراحی خانه های مناسب آنان و بخصوص خانه های سالمندان به نکات مهمی توجه شود.این نکات به عنوان توصیه های طراحی به شرح زیر است:

• به دلیل ضعف قوای حرکتی در سالمندان، بایسته است که فواصل و فضاهای بین ساختمان ها و طول مسیرهای قابل دسترس را از حالت عادی کمتر و عرض راهروهای داخلی و ابعاد فضاهای ساختمان را مطابق با وسایل کمکی مورد استفاده سالمندان طراحی نمود. همچنین به دلیل این که بعضی از افراد مسن در موقع راه رفتن پای خود را بر زمین می کشند، لذا باید توجه داشت که هیچ گونه بلندی و یا موانعی در آستانه در و یا روی زمین نباشد که موجب افتادن آنها گردد. همچنین اختلال در حفظ تعادل و درک موقعیت بدن، سبب انتقال سنگینی بدن از مرکز ثقل به سوی پنجه پاهادرسالمند می شود.به همین دلیل سالمندان استفاده ازپله راایمن تر و راحت ترازرامپ می دانند.
• ضعف ماهیچه ها باعث زمین خوردن سالمند می شود، که گاه ممکن است عواقب وخیمی به همراه داشته باشد. برای جلوگیری از زمین خوردن سالمند و صدمات جسمانی او، لازم است کف اتاق های محل زیست سالمندان با اسفنج که حداقل قطر آن 5 سانتیمتر باشد، پوشانده شود. این گونه سالمندان ممکن است به هنگام پایین آمدن از تختخواب تعادلشان را نیز از دست بدهند و آسیب ببینند. به منظور جلوگیری از بروز این گونه حوادث توصیه می شود که تختخواب سالمندان دارای حفاظ فلزی باشد که به راحتی باز و بسته شود. هم چنین صندلی راحتی آنان به گونه ای طراحی شود که نشستن و برخاستن سالمند به آسانی صورت گیرد.
• تحریکات حس لامسه می تواند مهم ترین نقش را در کمک به افراد نابینا و نیز افراد دارای اختلالات جزیی بینایی در جهت ایجاد حرکت استقلال حرکتی ایفا نماید. سالمندان به دلیل ضعف بینایی نیاز به این گونه تحریکات لامسه ای در شناخت محیط اطراف خود دارند، لذا بهتر است به توصیه های زیر عمل شود:
• ایجاد تغییرات در بافت سطوح کف می تواند به عنوان شاخص های منطقه ای انجام پذیرد و نیز اخطاری جهت اطلاع از خطرهای احتمالی باشد. با توجه به اینکه سطوح سفالی، سرامیک، کفپوش، موکت، فرش و قطعات وینیل یا آجری هر کدام درجات متفاوتی از بافت را ارائه و احساس لامسه ای متفاوتی در اشخاص ایجاد می نمایند، لذا هر یک از پوشش ها می تواند به عنوان شاخص های هر فضا به کار رود.
• توصیه می شود از علایم هشدار دهنده لامسه ای در ابتدا و انتهای شیب پله ها استفاده شود.
• دستگیره های کمکی می توانند از مصالح متنوعی ساخته شوند. همچنین می توان با ایجاد خطوط شیاردار و یا برآمدگی هایی جهت ایجاد هویت و کمک به تشخیص فضاهای مختلف و یا بخش هایی از فضا مورد استفاده قرار گیرد.(6-6)

 

 

شکل (6-6)ایجاد خطوط شبیر دار در نرده های کمکی.منبع،

(design for again…1997)

 

• دگمه های کنترل کننده بعضی تجهیزات مانند اجاق گاز، دوش حمام و واحدهای گرم کننده، لازم است با کلیدهای لامسه ای محافظت شوند.
• توصیه می شود که از علایم گرافیکی قوی جهت علایم اطلاعاتی لامسه ای استفاده شود. (6-7)

شکل(6-7)استفاده از علائم گرافیکی قوی]6[

منبع،(robson.david…homes for the third age.1997)

 

• سطوح بافت دار دیوارها می توانند به تعیین موقعیت افراد کمک کند ولی توصیه می شود از بافت های خشن و زبر به دلیل امکان آسیب رسانی به افراد، استفاده نشود.]6[

6-3-ویژگی های روانی، احساسی و شخصیتی سالمندان

جاناتان سویفت، نویسنده کتاب « سفرهای گالیور » در 62 سالگی می نویسد:

« هر بامدادکهاز خواب چشم می گشایم، زندگی را اندکی بیشتر از روز پیش خالی از سرگرمی می یابم ولی آنچه مرا از همه بیشتر افسرده می سازد، به خاطرآوردن زندگیم در بیست سال پیش و سپس انتقال ناگهانی به زمان حال است ».

در سال 1922 روانشناسی سالمندی در دنیا مطرح گردید و از آنجایی که اصطلاح سالمندی در مفهوم جهانی آن اغلب کلیه تغییرات مربوط به تفاوت های میان فردی و درون فردی سالمندان را در بر می گیرد، برای پی بردن به عواملی که بر بهداشت روانی سالمندان تاثیر می گذارد، نیاز به بررسی جنبه های مختلفی داریم:

• جنبه های زیست شناختی
• جنبه های روانشناختی
• جنبه های جامعه شناختی

الف) جنبه های زیست شناختی

در این مرحله، عوامل ارثی و تاثیر بیماری ها و ضربه های مختلف روانی که بر سالمند وارد می شود بر فرآیند روانی سالمند تاثیر می گذارد. توان از دست رفته سالمند باعث می شود تا او اعتماد به نفس خود را از دست بدهد و از توانایی هایش در زمینه شرکت در فعالیت های جمعی کاسته شود که نتیجه آن، جاماندن وی از جمع است. به همین دلیل بایستی در جهت دوستی و مراوده سالمند با جمعی متعادل، اقداماتی صورت بگیرد، تا دگربار اعتماد به نفس خود را بازیابد.

ب) جنبه های روانشناختی

سازگاری سالمند با محیط زیست جدید به دلایلی به سختی صورت می گیرد. آنان با مشکلات روانی و عاطفی خاصی روبرو می شوند. احساس تنهایی و اینکه همسر و فرزندی ندارد که به دیدنشان بیاید،میل به جلب توجه اطرافیان و تملک دارند و لذا برای ابراز وجود و کاهش این فشارهای روانی ممکن است بخواهند محیط را به کنتری خود درآورند و دیگران را نیز وادار به اطاعت از خود نمایند، اما بی توجهی دیگر سالمندان، آنان را آزرده می سازد و بر احساس تنهایی شان می افزاید.

بین انزوا و تنهایی تفاوت زیادی وجود دارد. معمولا کسانی که مدت مدیدی را به حالت انزوا و تنهایی زندگی کرده اند به هنگام پیری اختلالات روانی نشان نمی دهند، اما کسانی که شاهد کاهش روابط خود با دیگران هستند، دچار اختلالات روانی می شوند. سالمندانی که تنها زندگی می کنند غالبا بخش اعظم وقت خود را به فکر کردن درباره فرزندان دور از خود یا با حسرت خوردن برای همسر از دست رفته شان و یا هر دو مورد می گذرانند. این گونه انزوا ممکن است منجر به افسردگی شود و به کنش مناسب اجتماعی سالمند زیان برساند.

تغییرات ایجاد شده در شخصیت سالمندان از سه جنبه قابل بررسی است:

• تحول درونی شامل حالت های هیجانی، تفکرات و خویشتن پنداری.
• رفتار بیرونی که عبارت است از پاسخ یا عدم پاسخ در موقعیت های تازه و قدیمی.
• محیط خارجی شامل نقش ها و فشارهای روحی و عصبی.

تاثیر این تحولات در زندگی سالمند بر اساس ساختار شخصیت قبلی وی صورت می گیرد. هر چه شخصیت فرد سالمند در گذشته طبیعی تر بوده باشد، بهتر می تواند با مقوله کهنسالی کنار بیاید.

پ) جنبه های جامعه شناختی

رویدادهای مهم زندگی در شکل گیری بیماری های روانی و تشدید آنها تاثیر فراوانی دارد. این رویدادها عبارتند از : بازنشستگی، مرگ همسر، محدودیت های اقتصادی، روابط اجتماعی، که بطور مستقیم بر بهداشت روانی سالمند تاثیر می گذارند.

گاه این رویدادها منجر به بروز افسردگی در سالمندان می گردد، که این افسردگی معمولا قابل پیشگیری و درمان پذیر است و رفع آن سبب افزایش کیفیت زندگی در آنان می شود. بنابراین بایستی با ابراز علاقه و توجه بیشتر و نیز تشویق به تحرک همراه با فیزیوتراپی و بهبود شرایط غذایی و رژیم مناسب و اضافه کردن مکمل های ویتامینی و مواد معدنی، محیط مناسبی را برای رفع این بیماری فراهم نمود. افسردگی های درمان نشده در سالمندان نه تنها موجب ناامیدی، زوال روانی – اجتماعی و ناخوشی های جسمانی، بیحالی و نیز افزایش میزان نگهداری در خانه های سالمندان می گردد، بلکه آمار خودکشی را نیز به میزان قابل توجهی نغییر می دهد. بنابراین لازم است با توجه به مسائل روانی و احساسات سالمندان از بروز چنین مواردی جلوگیری شود.

« برخی احساسات مشترک در میان سالمندان عبارت است از :

• احساس غم واندوه به خاطر عدم توجه فرزندان و اطرافیان که عمری برای رفاه آنها تلاش کرده اند.
• احساس تنهایی به علت طرد شدن .
• احساس یاس و ناامیدی بخصوص در سالمندانی که مشکل مالی دارند.
• احساس اضطراب و نگرانی بخصوص در سالمندانی که خود سرپرست خانواده اند.
• احساس هرز رفتن و بیهوده بودن.
• احساس سربار بودن به علت فقر مالی.]3[

توصیه های طراحی

• سالمندانی که در خانه های سالمندان زندگی می کنند سعی بر این دارند که سبک زندگی جدید خود را مشابه با همان الگویی که در زندگی خانوادگی خود داشتند ادامه دهند. بعضی از آنان تمایل به داشتن اتاق خصوصی برای خود دارند زیرا قلمرو شخصی را ارجح ترین محیط برای امکان تطلبق می دانند و اگر این فضای شخصی و خصوصی در اختیار آنان قرار نگیرد ممکن است اقدام به فعالیت های زیر نمایند:

الف – قلمرو شخصی برای خود ایجاد نمایند.

ب – جهت پرهیز از تماس با دیگران همیشه در حال حرکت باشند ویا دربعضی موارددرحال خواب.

ج – دل آزردگی خود را از وضعیت جدید ابراز نمایند.

د – انگیزه ای برای ادامه زندگی از خود نشان ندهند.

ه – و یا کلا از سعی کردن منصرف شوند.]6[

بنابراین لازم است تا فضای اختصاص یافته برای هر فرد سالمند ساکن آسایشگاه به نحوی طراحی شود تا ضمن تامین حریم خلوت و زندگی او، در عین حال امکان حرکت و رسیدگی به اموال او را در آن محدوده به او بدهد و اگر اتاق انفرادی وجود نداشته باشد می توان با نصب و تعبیه پرده هایی، واحد های انفرادی و مستقل ایجاد نمود و نیز لازم است محل هایی برای عیادت کنندگان در نظر گرفته شود.(6-8)

 

شکل (6-8)استفاده از پدره جهت ایجاد واحد هاس مستقلدر اتاق خواب]8[

منبع،(robson.david…1997)

 

• خانه های سالمندان نبایستی ارتباط خود را با فضای بیرون قطع کنند بنابراین لازم است به موارد زیر توجه شود :

الف) ایجاد فرصت برای خلوت کردن ( تنها بودن )

ب) ایجاد فرصت برای داشتن فعالیت اجتماعی و مسئولیت هایی در جامعه.

ج) ایجاد ارتباط متقابل با دنیای بیرون.

د) دادن حق انتخاب به سالمندان و نیز حق خودگرانی محیط به آنان.

ه) طراحی فضای کلی، تزئینات و چیدمان اثاث خانه سالمندان.

و) ایجاد فرصت برای فعالیت های تازه، مانند باغبانی، مطالعه و … علاوه بر فعالیت های روزمره. ]3[

3-  بعضی از سالمندان به دلیل داشتن حالت های روانی خاص و یا نیازهای ویژه بهتر است طبقه بندی شوند. همچنین برخی افراد از این که مجبورند روز خود را در کنار دیگران بگذرانند احساس شرمندگی می نمایند.مثلا سالمندانی که نیاز به استفاده متناوب از سرویس بهداشتی دارند که ممکن است همراه با پرستار انجام پذیرد به دلیل اجبار به ترک مداوم محوطه زندگی روزانه در مقابل چشم دیگر سالمندان، ناراحت می شوند. همچنین اگر سرویس بهداشتی به طور مناسبی تهویه نگردد، بعضی از آنان از ترس به جا گذاردن بوی نامطبوع از خود، نسبت به استفاده از سرویس های بهداشتی بی میلی نشان می دهند. لذا لازم است با توجه بیشتر به حالت های روانی و احساسات خاص سالمندان به این موارد توجه گردد.

بعضی از سالمندان به دلیل مشکلات جسمی، مانند ضعف بینایی، شنوایی و یا مشکلات تکلم و قرار گرفتن در کنار دیگر سالمندان قوی تر و پرسروصداتر ممکن است نتوانند از امکانات و تجهیزات موجود به طور کامل استفاده نمایند. بنابراین توجه به این مسائل نیز لازم است تا اتاق ها و تجهیزات به طور مشخص و برای هر گروه خاص طبقه بندی شوند. زیرا عدم توجه به این موارد جزیی می تواند منجر به مشکلات روانی و افسردگی های شدید گردد.

 

6-4-رهنمود های طراحی معماری خانه های سالمندان

 

اگر چه سالمندان ممکن است از بسیاری جهات شبیه افراد جوان تر به نظر آیند، مسئله تفاوت در توانایی های آنان و افراد جوان باعث می شود تا توجه خاصی به نیازهای ویژه آنها و چگونگی برآوردن این نیازها به وجود آید. سالمند شدن به معنای به وجود آمدن تغییرات شدید و با ملایم جسمانی و دقت در قوای حسی است. این تغییرات که باعث کاهش حوزه فعالیتی فرد سالمند و اعتماد به نفس او شده و به همین جهت طراحی کردن برای سالمندان، نیازمند یافتن راه حل های طراحی معماری برای چنین نیازهایی است.

« بر اساس بیانیه های سازمان ملل،هیچ بخشی از محیط مصنوع نباید به طور جداگانه و خاص برای ناتوانان ساخته شود، بلکه بایستی محیطی فراهم نمود که همه افراد بتوانند از آن استفاده کنند. محیط مناسب سالمندان بایستی دارای شرایط خاص زیر باشد :

• اجتناب از موانع محیطی و برطرف کردن آنها
• ایجاد تغییرات لازم در سطوح و پله ها
• دادن ابعاد کافی به بازشوها
• فراهم نمودن محیطی مناسب از نظر شرایط خاص روحی و روانی سالمندان ».]5[

برای سالمندان آسایش، امنیت، محافظت، سهولت دسترسی و فراهم آمدن فرصت هایی برای ملاقات دیگران از اهمیت زیادی برخوردار است. همچنین احساس خود مختاری، استقلال و مفید بودن سالمندان با اجازه مسئولان به آنان برای انجام دادن کارهای روزمره شان بایسته است که مورد توجه طراحان قرار گیرد.

فضاهای مورد نیاز سالمندان که بایستی در خانه های سالمندان در نظر گرفته شوند عبارتند از :

• فضاهای خصوصی
• فضاهای نیمه خصوصی
• فضاهای عمومی
• فضاهای خدماتی

که به تعریف هر یک و ارائه رهنمودهای طراحی معماری یکایک فضاهای مورد نیاز می پردازیم :

 

6-4-1-مکانیابی مناسب برای خانه سالمندان

کارشناسان براین باورند که تامین بهداشت روانی و ایجاد فضایی آرام و به دور از تنش ها می تواند سالمندان را به ادامه زندگی تشویق کند و از آنان عناصری زنده، پویا و خودجوش بسازد. همچنین لازم است تا امکان برخوردهای اجتماعی برای سالمندان فراهم شود و نیز احساس امنیت و محافظت فضاهای خارجی در آنها به وجود آید.

توصیه های طراحی

• لازم است تا خانه های سالمندان در مجاورت خیابان های اصلی پر رفت وآمد، چهارراه ها، میدان ها، محل ریختن و دفع زباله و محل نگهداری حیوانات و یا در مجاورت کشتارگاه ها، کارخانه ها و مشابه آن نباشد.
• محل ساختمان باید به دور از آلاینده ها و سر و صداهای ناهنجار باشد.
• محل ساختمان نباید نزذیک به مدرسه، زمین بازی بچه ها یا محیط تولیدی فعال که توسط جوانان یا افراد بالغ استفاده می شود قرار گیرد.
• خانه سالمندان لازم است در ارتباط مستقیم با فروشگاههای زنجیره ای، بانک ها، مساجد، کتابخانه ها، مراکز درمانی مانند درمانگاه، بیمارستان، داروخانه، دفترپست، سینما، پارک و مانند آنها به اندازه مسافت کوتاهی که حداکثر شعاع پیاده روی سالمندان باشد قرار گیرد. به عبارت دیگر، طول مسیرهای قابل دسترس باید از حالت عادی کمتر بوده و حداکثر 1000 متر باشد.
• دسترسی آسان به ایستگاه اتوبوس، به ساکنان توانایی تحرک مستقل می بخشد و در شکل ایده آل آن می توان گفت که خانه سالمندان بهتر است در فاصله 500 متری از ایستگاه اتوبوس با مسیری ایمن، مسطح و با روشنایی مناسب در ارتباط باشد، که البته خود ایستگاه اتوبوس نیز باید دارای سرپناه و مکانی برای نشستن باشد.
• از آن جا که بسیاری از سالمندان دوست دارند که در نزدیکی خانه سابق خود و شبکه همسایگی و پیوندهای اجتماعی آن باقی بمانند و یا انتظار دارند که در نزدیکی خویشاوندان خود مستقر باشند، لذا بهتر است به این مهم نیز توجه گردد که در هر محله و یا برای هر چند محله، یک خانه سالمندان با ظرفیت محدود و کوچک تر مطابق با شرایط افراد آن محله تاسیس گردد.
• محیط اطراف خانه سالمندان بهتر است به گونه ای قابل قبول مسطح باشد و راه های ارتباطی، ایمن و خلوت بوده و نیز با درختان و فضای سبز مناسبی احاطه شده باشد.
• در طراحی احداث سرای سالمندان بهتر است این سرا یک طبقه و در صورت لزوم برای طبقات بیشتر، تعداد اندکی پله در نظر گرفته شود به گونه ای که بیش از سه یا چهار پله بین طبقات فاصله نباشد و نرده های حفاظتی نیز حتما به کار رود و یا از آسانسور با ابعاد مناسب استفاده شود. یک آسانسور به همان راحتی دو طبقه می تواند به شش طبقه سرویس دهد. افزایش تعداد طبقات منجر به کوتاه تر شدن فواصل افقی از آپارتمان تا آسانسور می گردد. البته اگر تعداد طبقات سرای سالمندان از دو طبقه بیشتر شود، احساس سالمند را نسبت به فضای جدید زیست، یعنی سرای سالمندان از دست می دهد و احساس ساختمان اداری را به سالمند القاء می نماید.
• اندازه ساختمان بهتر است کوچک و تعداد افراد ساکن بهتر است کم باشد تا راحتی و امکان رسیدگی بیشتری را فراهم نماید.
• از نظر تامین حداکثر امنیت، لازم است تا ساختمان سرای سالمندان ضد حریق باشد.

6-4-2-جهت گیری مناسب

به طور کلی بایستی به این مطلب توجه داشت که هر چند افراد سالمند ممکن است نیاز به پرهیز از نور مستقیم داشته باشند، آنان می توانند از آفتاب بهره فراوان ببرند. بنابراین به عنوان یک توصیه و نیز مقررات ساختمانی بایستی از طراحی خانه های سالمندان رو به شمال پرهیز کرد به گونه ای که هر یک از اتاق های مسکونی در بخشی از روز از نود مستقیم خورشید برخوردار گردند. همچنین برای جلوگیری از نفوذ تابش آفتاب به اتاق هایی که پنجره آنها رو به جنوب شرق و یا جنوب غرب است، باید طرح تجهیز پنجره این گونه اتاق ها به سایبان اجرا شود.

همان گونه که جهت گیری مناسب ساختمان برای دستیابی به تابش مناسب آفتاب اهمیت دارد، توجه به منظر و داشتن دید مطلوب نیز مهم است. هرچه افراد پیرتر می شوند، از قابلیت تحرک آنان نیز کاسته می شود و دنیای آنها شروع به کوچک تر شدن می کند. بنابراین مهم است تا با بهره گیری از منظر و ایجاد مسیرهایی برای دسترسی سالمندان به فضای بیرون از اتاق مسکونی شان توجه شود. برخی از سالمندان، از این که بتوانند شمار معدودی درخت و تغییر الگوی تابش آفتاب را تماشا کنند شادمان می شوند و برخی دیگر، تماشای مسیر شلوغ و رفت و آمد درون خانه را ترجیح می دهند. بنابراین هر یک از اتاق های سالمندان بایستی حداقل یک پنجره بزرگ روبه بیرون داشته باشد.

6-4-3-ورودی اصلی

ورودی اصلی هر ساختمان از اهمیت زیادی برخوردار بوده و نیازمند دقت در طراحی است و باید به عنوان فضای منفردی در نظر گرفته شود زیرا بخشی از آن به داخل و بخشی به خارج ساختمان تعلق دارد. ورودی اصلی خانه سالمندان، هم از جهت دسترسی سالمندان و دیدار کنندگان و هم از نظر ارائه تصویر کلی از مجموعه اهمیت دارد. بنابراین ایجاد امنیت و دسترسی آسان از ملاحظات اساسی طراحی است که باید در نظر گرفته شود.

توصیه های طراحی

• در مجموعه های «شمالی»، ورودی اصلی مجموعه بهتر است بر روی محور ناحیه ورودی به ساختمان قرار گیرد تا کاملا از سوی دفتر مدیریت قابل کنترل بوده و یا با قرار دادن اتاق نگهبانی در نزدیکی در ورودی مجموعه قابل محافظت باشد.
• ورودی اصلی بایستی به وضوح قابل رویت و شناسایی باشد که برای این منظور بهتر است چارچوب در را با رنگی متضاد با دیوار جانبی آن رنگ آمیزی نمود.
• محوطه پیاده و سواره بایستی به طور واضح قابل تشخیص باشد که می توان این وضوح را با ایجاد تفاوت در نوع کفسازی ( رنگ، جنس و … ) مشخص نمود.
• ورودی اصلی ساختمان های جنوبی بایستی از مسیر اصلی اتومبیل رو عقب تر کشیده شود، تا تاکسی و آمبولانس بتوانند بی واسطه به ورودی نزدیک شده و دسترسی آسانی با ساکنان ساختمان داشته باشند.
• قرار دادن نیمکت راحتی برای افرادی که در انتظار تاکسی می باشند در جلو ورودی مفید است و می تواند نقطه استقرار مناسبی را برای تماشای محیط پیرامون ساختمان فراهم سازد. ایجاد ساختمان در جلوی ورودی می تواند از تابش شدید آفتاب و یا مزاحمت باران و برف برای افراد منتظر جهت تاکسی جلوگیری نماید. برای ایجاد فضای مسقفی که در جلو ورودی برای محافظت از عوامل آب و هوایی در نظر گرفته می شود باید به مسائل زیر توجه نمود :

« – پهنای ساختمان به اندازه ای باشد که برای کسانی که با صندلی چرخ دار حرکت می کنند و نیز کسانی که در کنار هم راه می روند، پوشش ایجاد نماید. همچنین در هنگام ریزش برف و باران حتی زمانی که باد می وزد مکان امنی ایجاد گردد.

• با ایجاد نورگیر و یا با استفاده از مصالح شفاف در سقف سایبان از تاریکی بیش از حد در جلو ورودی باید جلوگیری شود.»]1[
• «در ورودی باید محرمیت را تضمین کند و در عین حال مشوق تماس با همسایه ها و خوشامدگوینده باشد. نه مانند سطحی عریان یا یک سوراخ دید مخفی، بلکه با رنگی روشن و صفحه دید به اندازه کافی و در ارتفاعی که برای افراد،درهر دوشکل ایستاده ونشسته مناسب باشد،یعنی بین 2/1 تا 8/1 متر ازکف »]6[. همچنین بهتر است بخشی از در یا تمام آن از شیشه پوشیده شود تا از تصادم ساکنان جلوگیری نموده و نیز دید و منظر مناسبی نسبت به محوطه بیرون ایجاد نماید.
• «برای روشن ساختن ورودی اصلی بایستی از تابش نور به سوی پایین استفاده شود، به گونه ای که روشنایی کافی برای دستگیره، سوراخ کلید، علامات و … فراهم شود. زنگ در و جعبه پست نیز بایستی در ارتفاع حدود 1/1 متر از کف نصب شود.»]6[
• از ایجاد اختلاف سطح در ورودی اصلی بایستی جدا پرهیز شود و اگر وجود جدول و سطح شیب دار الزامی است باید حتما از دستگیره های کمکی که تا جدول امتداد دارند، استفاده شود.
• برای تسهیل استفاده کنندگان از صندلی چرخ دار، بایستی آستانه در ورودی حذف شود و یا حداکثر 20 میلیمتر ارتفاع داشته باشد و رنگ آن با رنگ کف زمین کنتراست ایجاد نموده و توصیه می شود در پاره ای موارد، آستانه های با لاستیک بادی جانشین آستانه معمولی شود. همچنین لازم است تا بازکننده های خودکار در کنار در ورودی نصب شود تا از لگد خوردن و صدمه دیدن افراد ناتوان جلوگیری شود.
• زبانه قفل بایستی به گونه ای تنظیم شده باشد تا در بتواند با حداقل فشار باز شود. همچنین بسته شدن در بایستی شامل یک تاخیر وحرکت نهایی برای جفت شدن باشد تا ازهرگونه خطرگیرکردن افراد یا برخورد با آن جلوگیری شود.
• «دستگیره در باید حدود 80 تا 90 سانتی متر از کف زمین ارتفاع داشته باشد تا حرکت در هر دو وضعیت ایستاده و نشسته به سهولت انجام گیرد. همچنین میزان بازشو در ورودی باید به اندازه حداقل 1 متر باشد.»]5[

شکل (6-9)در ورودی]6[

منبع،(design for aging…1997)

 

6-4-4-هال ورودی

یکی از تغییرات اساسی فیزیولوژیک که همراه با بالا رفتن سن ایجاد می شود، حساسیت شدید به نور خیره کننده ای است که سالمندان هنگام حرکت از فضاهای درونی به فضاهای بیرونی با آن مواجه هستند. بنابراین با ایجاد منطقه ای در نیمه راه بین فضای داخلی و خارجی جهت صبرکردن و انطباق با تغییرات نوری، دما، سروصدا و نیز ایجاد احساس امنیت و محافظت می توان زمان لازم را برای منطبق شدن با وضعیت جدید و آمادگی سالمندان قبل از خارج شدن از ساختمان فراهم ساخت. هال ورودی بایستی به آسانسور اصلی، پلکان و نیز اتاق های عمومی نشیمن و غذاخوری دسترسی مستقیم را فراهم سازد.(6-10)

شکل (6-10) پیش فضای ورودی قبل از اتاقهای خواب]6[

منبع،(design for aging…1997)

 

وجود رخت آویز به اندازه مناسب در داخل هال ورودی ضروری است. البته بایستی قلاب های آویز آن به گونه ای باشد که در ارتفاع 2/1 متر از کف قرار گیرد تا به آسانی قابل دسترس افراد ناتوانی باشد که از صندلی چرخ دار استفاده می کنند. تابلو اطلاعات که به خوبی نورپردازی شده باشد جهت اراوه مطالب ضروری به بازدیدکنندگان، به همراه نقشه واضحی از ساختمان بایستی فراهم شود و در هال ورودی نصب گردد.(6-11)

شکل (6-11) هال ورودی مجموعه با نورپردازی مناسب]8[

منبع،(design for aging…1997)

6-4-5-اتاق نشیمن

در خانه سالمندان، اتاق نشیمن باید به گونه ای طراحی شود، که سالمندان پس از فعالیت روزانه بتوانند در آن جا گرد هم آیند و کوتاه زمانی به استراحت بپردازند. طراحی معماری این فضا بایستی بر اساس نیازهای خاص ساکنان تعریف شود و باید بتواند قابلیت تطابق با روحیه تمامی سالمندان ساکن را داشته باشد. همچنین لازم است تا ارتباط و دسترسی راحت با اتاق های خواب را نیز فراهم نماید.

تجربه نشان داده است که نشیمن های بزرگ که احساس اداری را به سالمندان القاء می کند، کمتر مورد استفاده آنان قرار می گیرد. این گونه اتاق ها فقط برای کاربردهای خاص و در زمان های محدود مانند جلسات بحث و سخنرانی ساکنان، اجرای کنسرت و برگزاری میهمانی ها می تواند مورد استفاده قرار گیرد. در حالی که در فضاهای عمومی خانه های سالمندان لازم است فعالیت های گوناگونی انجام پذیرد مانند : تماشای تلویزیون، بازی های فکری، مطالعه و خیاطی.

بنابراین توصیه می شود که از چندین فضا با ابعاد کوچک تر که در ارتباط با یک فضای عمومی تر هستند و می توانند به صورت خوشه ای چیده شوند استفاده گردد تا برای سالمندان مطلوب تر باشد. هر یک از این فضاها بایستی از تناسب خانوادگی برخوردار باشند و قابلیت استفاده یک گروه بیش از 8 نفر که بتوانند به آسودگی در آن به فعالیت های خاص بپردازند داشته باشد. بنابراین حداقل ابعاد برای این گونه فضاها حدود 4.5×3.5 مترمربع و همچنین فضای استاندارد برای هر نفر در اتاق های عمومی 5/1متر مربع توصیه می شود.

• فضایی که به عنوان استراحت به گونه ای پیاپی مورد استفاده گروه های دو یا سه نفره قرار می گیرد بایستی برای نشستن و صحبت کردن مناسب و برای تماشای تلویزیون نیز مطلوب باشد.
• فضاهایی ساکت و مناسب برای بازی های فکری دو نفره یا بیشتر و مطالعه بایستی در نظر گرفته شود.
• یک اتاق کوچک به عنوان نمازخانه بایستی طراحی شود.
• لازم است اتاق هایی برای مشاوره پزشکی، فیزیوتراپی و … در نظر گرفته شود.
• اگر فضای نشیمن دور از آشپزخانه اصلی باشد می توان آشپزخانه کوچکی برای تهیه چای یا قهوه برای ساکنان در نظر گرفت. همچنین اگر فضای نشیمن و غذاخوری در مجاورت هم هستند می توان از دیوار های جداکننده متحرک و تاشو در بین دو فضا استفاده نمود.
• با توجه به این که اتاق های نشیمن در خانه های سالمندان بایستی روحیه شاد و هیجان انگیزی در سالمندان ایجاد نماید، لذا بایستی با رنگ های درخشان و گرم و کتابخانه و اتاق های مطالعه بایستی با رنگ های آرامش بخش و ملایم رنگ آکیزی گردند.
• توصیه می شود که اتاق افراد سیگاری از غیر سیگاری ها جدا شود.
• مبلمان اتاق های نشیمن و عمومی بایستی به گونه ای باشد که اولا سبک بوده و به آسانی قابل جا به جا شدن باشند و ثانیا از پارچه هایی استفاده شود که لکه ها و آلودگی ها را مخفی نگاه داشته و به آسانی تمیز شوند و سالمند از نشستن بر روی آنها احساس راحتی و ارامش نماید. همچنین مجموع سطح وسایل و مبلمان نشیمن بایستی به گونه ای باشد که زمان انعکاس صدا را نسبتا کوتاه نماید تا از ایجاد همهمه جلوگیری شود.
• توصیه می شود تا از طریق ایجاد تراس و بالکن های سرپوشیده در جلو اتاق های نشیمن، ارتباط بصری به محوطه سبز و باز بیرون که برای سالمندان مطلوب می باشد برقرار شود. همچنین پنجره های نشیمن بایستی کوتاه باشد تا شخص با نشستن بر روی صندلی راحتی قادر به تماشای فضای بیرون باشد. بنابراین ارتفاع کف پنجره ها از زمین بایستی بین 30تا 90 سانتی متر و ارتفاع قاب پنجره برای راحت گشودن، 1.8 متر در نظر گرفته شود.
• برای ایجاد روشنایی یکنواخت و مناسب شرایط ویژه بینایی سالمندان بایستی از چراغ هایی که به طور موازی قرار می گیرند استفاده شود. همچنین توصیه می شود که روشنایی معادل 200 وات در فضای نشیمن فراهم شود.

 

شکل (6-12) محوطه باز جهت نشیمن]8[

منبع،(design for aging…1997)

6-4-6-کتابخانه

در صورتی که ایجاد فضایی مجزا از دیگر فضاها برای مطالعه از لحاظ اقتصادی مشکل باشد می توان فضایی مختص به این عملکرد در کنار اتاق نشیمن در نظر گرفت. این فضا به عنوان مکانی ساکت تر از سایر جاهای خانه سالمندان به شمار می رود که بایستی دارای صندلی های راحت، میزهای موقت و قفسه های نگهداری مجلات و روزنامه ها باشد.(6-13)

شکل (6-13)شکل 24 غذاخوری بزرگ کتابخانه]8[

منبع،(design for aging…1997)

 

6-4-7-اتاق های غذاخوری

سالمندانی که به تنهایی زندگی می کنند، اهمیت اجتماعی غذاخوردن را درک نمی کنند. به همین دلیل آنان وضعیت روحی و اجتماعی نامساعدتری نسبت به سالمندانی که به طوردسته جمعی درسرای سالمندان زندگی می کنند و یا سالمندانی که از نظر اجتماعی هنوز خود را جدا نکرده اند، دارند. در خانه های سالمندان این امکان وجود دارد که آنان در تهیه و تدارک مواد غذایی سهیم شوند. این امر، اهمیت اجتماعی تغذیه را برای آنان آشکار می سازد زیرا علایق، خواسته ها و پیشنهادهای سالمندان در برنامه ریزی غذایی تاثیر بسیار مثبتی بر شرایط جسمی و روانی آنان خواهد داشت.

برای صرف غذا در خانه های سالمندان می توان به سه روش عمل نمود :

• سالمندان غذایشان را با هم و در یک غذاخوری بزرگ صرف کنند.

شکل(6-14) غذاخوری بزرگ]3[

منبع، (green.Isaac… housing for the elderly.1975)

• سالمندان غذای خود را به طور گروهی و در غذاخوری های کوچک صرف کنند.(6-15)

شکل(6-15)غذاخوری کوچک]3[

منبع، (green.Isaac… housing for the elderly.1975)

 

• سالمندان غذای خود را در اتاق های خویش صرف کنند.

غذاخوردن در اتاق های شخصی، احساس مستقل بودن را در سالمندان تقویت می کند. همچنین صرف غذا به طور گروهی و با هم می تواند انگیزه ای باشد برای در ک سالمند از زندگی و همکاری با دیگر سالمندان. ایجاد غذاخوری عمومی می تواند برای ملاقات های بزرگ نیز قابل استفاده باشد. ولی به هر حال تجربه نشان داده است که سالمندان معمولا غذاخوری های کوچک را ترجیح می دهند. البته مناسب است که سالمندان کم توان تر غذای خود را در اتاق های شخصی خود صرف نمایند.

توصيه هاي طراحي

• اتاق هاي غذاخوري بهتر است به تراس و يا فضاهاي باز و سبز بيروني ارتباط داشته باشند تا سالمندان بتوانند در تابستان براي صرف غذا از هواي آزاد بهره مند گردند.
• پوشش كف اتاق هاي غذاخوري بايستي به گونه اي انتخاب شود كه از خيرگي و انعكاس نور جلوگيري نموده و به آساني قابل تميز شدن باشد. همچنين بايستي قابليت جذب كنندگي صوتي نيز داشته باشد.(6-16)

شکل (6-16) پوشش مناسب جهت اتاقهای غذاخوری]8[

منبع، (green.Isaac… housing for the elderly.1975)

 

• پيشنهاد مي گردد به منظور برانگيختن اشتهاي سالمندان از رنگ هاي گرم، روشن وشاد جهت رنگ آميزي ديوارها و مبلمان اتاق غذاخوري استفاده شود و نيز ميزان روشنايي بر روي سطوح رويه ميز غذاخوري با شدت بيشتر و به صورت منفرد انجام گيرد.
• ارتفاع پنجره از كف 70 سانتيمتر پيشنهاد مي گردد تا افراد در هنگام غذاخوردن بتوانند از منظره فضاي بيرون لذت ببرند.
• ميزهاي غذاخوري بايستي در اندازه هاي متفاوت 2، 4 يا 6 نفره و به شكل مربع يا مستطيل با گوشه هاي گرد در نظر گرفته شود. (6-17)

 

شکل(6-17)  میزهای غذاخوری در شکلهای مربع یا مستطیل با گوشه های گرد]6[

منبع،(robson.david…1997)

• ارتفاع ميز غذاخوري با ارتفاع نشيمنگاه صندلي مرتبط است ولي پيشنهاد مي گردد كه 70 سانتي متر باشد تا امكان ايجاد فضاي كافي براي حركت پاها و يا صندلي چرخ دار تامين شود(6-18)

شکل (6-18)میز غذاخوری با پایه مرکزی جهت استفاده بهینه با صندلی چرخ دار]6[

منبع،(robson.david…1997)

• سطح روي يه ميز بايستي توسط پايه اي مركزي تراز شده باشد تا نياز به ايجاد پايه در گوشه هاي ميز را برطرف نمايد. در اين صورت دسترسي افراد استفاده كننده از صندلي چرخ دار آسان مي گردد. همچنين مي توان سطح رويه ميز را لبه دار نمود تا ازريختن مايعات جلوگيري شود و خطر افتادن اشياء را به حداقل رساند.

شکل (6-19) لبه دار نمودن سطح رویه میز]6[

منبع،(robson.david…1997)

 

 

• «اندازه صفحه رويه ميز ترجيحا 90×90 سانتي متر پيشنهاد مي گردد. (حداقل اندازه مطلق كه 75×75 سانتي متر مي باشدغالبا كافي نيست)».(شکل 34)]11[
• بهتر است از صندلي هاي سبك وزن از جنس قابل نظافت و پايه هاي غير لغزنده مناسب استفاده شود. بر اساس توصيه هاي طراحي ذكر شده مي توان فضاي معمولي را طوري در نظر گرفت كه براي غذاخوردن 4 تا 6 نفر، با در نظرگرفتن نيازهاي سالمندان كم توان واستفاده كنندگان ازصندلي چرخ دار در حدود 2/2 متر مربع مناسب باشد.(6-20)

 

شکل (6-20) تقسیمبندی مناسب فضا برای غذاخوری]6[

منبع،(robson.david…1997)

 

شکل (6-21) فضای مناسب غذاخوری برای 4تا 6 نفر معادل 2/2 متر مربع]6[

منبع،(robson.david…1997)

6-4-8-آشپزخانه

در خانه هاي سالمندان لازم است تا فضايي به عنوان آشپزخانه عمومي ايجاد شود كه در ساعات مختلف روز، غذايي متناسب با شرايط خاص سالمندان را تهيه نمايد و در فضاي غذاخوري با اتاق هاي شخصي شان، در اختيار آنان قرار گيرد. بر اساس پ‍‍‍‍ژوهش هاي انجام گرفته، سالمنداني كه در تهيه غذا و امور خانه داري مشاركت مي نمايند از روحيه بالاتري برخوردارند. به علاوه، اين احساس را در آنان به وجود مي آورد كه دذ خانه شخصي خودشان هستند.

اندلزه و طرحكلي آشژزخانه  به طبيعت سرويس غذايي كه در آن ارائه مي شودبستگي دارد.همچنين بايستي مطابق با شرايط جسماني سالمندان جهت دسترسي هاي راحت تر طراحي شود.در هر صورت لازم است كه اشپزخانه داراي يك ورودي به حياط خلوت كوچكي براي جادادن ظروف زباله باشد.همچنين لازم است از يك طرف به غذاخوري  و نشيمن ارتباط داشته باشد.

سه روش اصلي براي توزيع غذا به سالن غذاخوري پيشنهاد شده است:

1-غذا در آشپزخانه كشيده شود كه در اين حالت كمترين مقدار انتخاب را براي تعيين نوع و يا كيفيت غذا ايجاد ميكند.

2-غذا در كنار ميز غذاخوري كشيده ميود كه در اين حالت اجازه انتخاب ايجاد ميشود.

3-غذا به صورت سلف سرويس توزيع مي شود.

در طراحي آشپزخانه به اين حقيقت بايد توجه داشتكه سالمندان عموما توانايي كمتري براي خم شدن به سوي پايين يا كشيدنخود دارند.و افرادي كهدرون صندلي چرخ دار نشسته اند به قضاي باز براي پاهاي خود در زير سطوح كار در آشپزخانه نياز دارند.بنابراين ميزهاي كار بايد حدودا 75 سانتيمتر پهنا و از كف زمين 85 سانتيمتر ارتفاع داشته باشد.براي گردش صندلي چرخ دار لازم است تا فضاي بازدايره اي با قطر 1.5 متر در مركز اشپزخانه ايجاد شود.(6-22)

شکل (6-22) فضای مناسب جهت گردش صندلی چرخ دار]6[

منبع،(robson.david…1997)

تجهيزات اصلي كه لازم است در فضاي اشپزخانه قرار كيرد عبارتند از:يخچال،فريزر،اجاق گاز،سينكظرفشويي دوقلو و كابينت.

چيدمان L شكل نجهيزات با سطح رويي پيوسته براي كار ،مناسب تر است.(6-23)

شکل (6-23) سطح رویی پیوسته برای کار در آشپزخانه]6[

منبع،(robson.david…1997)

 

كابينت ها بايستي به گونه مناسبي در دسترس باشدوحتي الامكان نبايد استفاده كننده را مجبور به خم شدن نمايد.تمامي كابينت هاي اشپزخانه بايستي بالاتر از سطح ميز كار قرار گيرندو بيشترين تاكيد بر قفسه هاي ديواري است كه اين قفسه ها نبايد از ارتفاع 70 سانتيمتر پايين ترو از ارتفاع 140 سانتيمتر بالاتر باشد.(6-24)

 

شکل (6-24)ارتفاع مناسب قفسه های آشپزخانه]6[

منبع،(robson.david…1997)

بجز تهيه و توزيع غذا،چاي و قهوه رانيز در آشپزخانه اماده مي كنند.معمولا وسايل درست كردن چاي و قهوه،مثل سماور و كتري را در كنار غذاخوري قرار مي دهند.

«براي مجموعه هايي با حداكثر40 نفر سالمند،فضايي حدود 30 متر مربع براي آشپزي و آماده سازي غذا،انبارهاي نگهداري ااضافه وچند يخچال پيشنهاد مي گردد.»]11[

توصيه هاي طراحي

• آشپزخانه ها معمولا مراكز توليد صدا و بو هستند.بنابراين براي كنترل صدا و نصب تهويه،به دور از پنجرهف فضاهاي ديگر لازم است تا اقدامات ويژه انجام گيرد.
• براي ايجاد نور كافي در آشپزخانه،بايستي پنجره هاي مناسبي تعبيه گردد.اين پنجره ه به گونه اي بايد طراحي شوند كه براي تميز كردن و باز نمودن آنها شخص مجبوربه خم شدن روي ظرفشويي يا ميز كار نباشد.
• مواد نظافت وضدعفوني ها بايستي به طور جداگانه نگهداري شوند.
• كف اشپزخانه بايستي غير لغزنده باشد
• از تضاد رنگها براي تشخيصعناصر كليدي بايستي استفاده شود.
• از سطوحي در آشپزخانه بايستي استفاده كرد كه به سهولت قابل تميز شدن بوده و رنگروشن و بدون درخشندكي داشته باشد.
• لبه هاي سطوحميز كار بايستي گرد شود تا ميزان صدمات كاهش يابد.

6-4-9-اتاق خواب

با توجه به اين كه بيشتر سالمندان زمان بيشتري را در اتاق خواب مي گذرانند ،لذا لازم است تاكيد بيشتري بر طرح آن اعمال شود. بيشتر سالمندان معمولا اتاق تك نفره را ترجيح مي دهند .آنان خواستاراستقلال فردي بوده و مايل نيستند خود را با هم اتاقي بيگانه وفق دهند و تنها تعداد كمي از سالمندان به دليل ترس از تنهايي و يا اين كه هم اتاقي شان دوست يا خويشاونداست تمايل به زندگي در اتاق تك نفره دارند. البته به دليل محدوديت هاي فضايي،گاه امكان ايجاد اتاق هاي تك نفره مقدور نيست . بنابر اين پيشنهادمي شود كه با ايجاد ديوارهاي جداگر و يا متحرك و سبك ، اتاق هاي بزرگ به چند فضاي خصوصي تر تقسيم شود تا محدوده اي مستقل در اطراف هر تخت ايجاد گردد . همچنين بايد به سالمندان اجازه داده شود تا در چيدمان اثاث اتاق يا محدوده خصوصي خود با اعمال سليقه شخصي خودشان آزاد باشند .

از نظر دسترسي ها،اتاق خواب بايد با حمام ارتباط مستقيم داشته باشدو همچنين دسترس مناسب و آسان با اتاق نشيمن توصيه مي شود . ايجاد ايوان سر پوشيده هم به جهت كنترل نور خورشيد و فراهم آوردن فضاي اضافه براي اتاق خواب و هم به جهت دسترسي و ديد بصري با محوطه فضاي باز خارج ساختمان توصيه مي شود .

6-4-9-1-پنجره در اتاق خواب

نحوه عملكرد پنجره در اتاق خواب باستي به گونه اي باشد كه همزمان با ايجاد روشنايي مناسب وكافي ، ازخيرگي و درخشندگي شديدنور جلوگيري نمايد . ارتفاع كف پنجره از زمين بهتر است 30-60 سانتي متر باشد تا سالمنداني كه بر روي تخت دراز كشيده اند قادر به تماشاي فضاي بيرون باشند . همچنين ارتفاع قاب پنجره به جهت كاستن اندازه باز شده 120 سانتي متر توصيه مي گردد وعرض قاب و هر واحد باز شو پنجره بهتر است حداكثر60 سانتيمتر باشد تا آسان تر گشوده شود . ارتفاع دستگيره پنجره تا كف زمين نيز بين 90 تا120 سانتي متر توصيه مي گردد.

بيشتر سالمندان ترجيح مي دهند كه در اتاق خود به پرورش گياه بپردازند،لذا توصيه مي شود از گزاشتن رادياتور در زير پنجره خودداري شود زيرا معمولا گلدانها را در كنار پنجره نگهداري مي كنند.

6-4-9-2-روشنايي ورنگ آميزي اتاق خواب

با توجه به نياز سالمندان به اتاق گرم تر و روشن تر،لازم است از رنگ هاي گرم كه به ظاهر اتاق گرم تري را در بعداز ظهر زمستان نمايان مي سازداستفاده شود.براي روشن تر شدن اتاق خواب نيز بايستي اتاق خواب و سقف ها را ا رنگ هاي روشن رنگ آميزي نمود.البته رنگ آميزي سقف اتاق ترجيحا بايستي از رنك هاي مات كه ايجاد انعكاس نمي نمايد بهره كرفت.

براي پوشش كف اتاق خواب بايستي از مصالح نرم،بي خطر و در عين حال از كفپوش هايي استفاده شود كه به سهولت قابل نگهداري و تميز شدن است.همچنين از رنگ هاي بسيار تيره و بسيار روشن بدليل انعكاس شديد نور بهتر است پرهيز شود.جهت اسايش حرارتي سالمندان در اتاق خواب بهتر است دماي اتاق بين 21 تا 24 درجه سانتي گراد در نظر گرفته شود.

توصيه مي شود كه كليدهاي مربوط به چراغ هاي اتاق خواب در نزديكي در ورودي قبل از وارد شدن به اتاق قرار گيرند و حداكثر در ارتفاع يك متري از كف باشند.از آنجا كه سالمندان بيشتر وقت خود را در تختخواب ميگذرانند، لذا وجود چراغ مطالعه در كنار تختخواب توصيه مي گردد. همچنين كليدهاي مربوط به اين نوع چراغ ها بايستي قابل دسترس بخصوص در شب باشند.(6-25)

 

 

شکل (6-25) استفاده از چراغ در کنار تخت خواب]9[

منبع،(Lidmar Reinius. Karin… 1984)

 

استفاده از كليد هاي تنظيم كننده نور ، سالمندان را نسبت به تنظيم ميزان نور مورد نيازشان جهت انجام فعاليت هاي مختلف روزانه خود قادر مي سازند.بنابراين بهتر است از اينگونه چراغ ها استفاده شود.همچنين لازم است تا امكاناتي جه نصب سيستم زنگ اضطراري فراهم شود.

6-4-9-3-وسايل مورد نياز در اتاق خواب سالمندان

به دليل كم بودن قدرت سالمندان،توصيه مي شود كه ازاثاث و لوازم سبك استفاده شود كه حركت دادن صندلي وميزسنگين توسط سالمندان به اساني صورت گيرد.تختخواب،پاتختي ،صندلي چرخ دار،كمد،مبل يا صندلي و ميز كنار آن و…از وسايل وتجهيزات اوليه وضروري است كه در اتق خواب سالمندان بايد وجود داشته باشد.يادآورمي شود،كه فضاي لازم براي اينگونه وسايل بايد در نظر گرفته شود.

تختخواب

ارتفاع تخت بايد به اندازه ايي باشد كه وقتي شخص بر لبه مي نشيند،قادر باشدهردوپاي خود رابرزمين بگذارد.براي سالمندان داراي قد متوسط،اين ارتفاع در حدود45سانتي مترازبالاي تشك تخت تا كف زمين درنظرگرفته مي شودو ازآن جا كه ضخامت تشك پشمي يا پنبه ايي معمولا 10سانتي متر اس،لذا ارتفاع چهارچوب تخت حدودا 35سانتي متر بايد باشد.البته توجه به اين نقطه ضروري است كه براي افراد بينهايت كوتاه يا بينهايت بلندبايستي موارد استثنايي در نظر گرفت.پهناي مناسب تخت براي سالمندان90سانتي متراست.نرده يا ميله محافظ براي جلوگيري از افتادن ونيز به عنوان تكيه گاهي براي بلند شدن ازتخت ويا نشستن بر روي آن در كنار تخت الزامي است.(6-26)

شکل (6-26)ارتفاع مناسب تختخواب]9[

منبع،(Lidmar Reinius. Karin… 1984)

 

محل قرارگيري تختخواب يا تختخواب ها بايد به گونه ايي باشد كه فضاي اطراف آن وياآنهادر حدي باشد كه گردش شخص سالمند يا پرستار را براي مرتب كردن تختخواب امكان پذير سازد.همچنين براي ديدبهتر به فضاي سبز و محوطه بيرون ريا،تختخواب ها بايستي مشرف به پنجره باشد،زيرا نشستن يا خوابيدن و از پنجره به بيرون نگاه كردن براي سالمندان نوعي سرگرمي به شمار مي رود.

6-4-9-4-كمد

براي اين كه از خم و راس شدن هاي بيش از حد سالمندان جلوگيري نماييم،لازم است به منظور تغيير پذيري در چيدمان اثاث،از كمد هاي قابل جابه جايي استفاده شود وبراي بهره برداري بيشتر از فضاي درون كمدها،توصيه مي شود كه به عوض قفسه بندي كمد از كشو استفاده شود.

ازآنجا كه برداشتن وگذاشتن چمدان و اشياي سنگين مشابه از بالاي كمد براي سالمندان خطر آفرين است،لذا بهتراست سطح بالاي كمدبه صورت شيب دار درنظر گرفته شود.

در مورد ابعاد وارتفاع كمدها لازم است به موارد زير توجه شود:

 

• ارتفاع بالاترين قفسه كمد از كف زمين نبايد از 160 سانتي متر بيشترشود.
• ارتفاع پايين ترين قفسه كمد از كف نبايد از 25 سانتي متر كمتر باشد.
• ارتفاع بالاترين كشو كمد از كف نبايد از 135سانتي متر بيشتر باشد.
• عمق كمد ها بهتر است 60 سانتي متر در نظر گرفته شود.
• فاصله دستگيره درهاي كمد از كف نبايد از90 سانتي متر بيشتر باشد.

6-4-9-5-ميز كنار تختخواب

لازم است ميز كوچكي در كنار تختخواب براي نگهداري لوازمي كه سالمندهر روزبه آنها نياز دارد،مثل كتاب،ريش تراش برقي و…در نظر گرفته شود.

6-4-9-6-امكانات آشپزي وشستشو

در دسترس قرار دادن امكانات براي آشپزي و شستشو و نيز تهيه چاي يا قهوه ويا شام مختصر باعث مي شودكه سالمندان احساس كنند به راحتي مي توانند مستقل باشند و به فعاليت روزانه خود ادامه دهند.صندلي يامبل راحتي،ميز جلومبل،ساعت ديواري،تلفن وميز آرايش از ديگر وسايلي است كه وجودش در اتاق خواب سالمندان ضروري است.

با توجه به موارد ذكر شده و با توجه به ابعاد هر يك از تجهيزات از قبيل تخت،كمد،مبل و…ونيزدرنظر گرفتن فضاي چرخش صندلي چرخ دار،مي توان به فضايي در ابعاد 2/3×6/3متر مربع جهت اتاق خواب دست يافت.همچنين اگر لازم باشد كه اتاق هاي بزگ را با ديوار هاي جداگر و ديوارهاي متحرك به صورت فضاهاي مستقل  فردي تقصيم بندي نماييم،5/2×5/2متر مربع پيشنهاد مي گردد.(6-27)

شکل(6-27)ابعاد مناسب اتاق خواب 2 نفره]6[

منبع،(Green, Isaac. … 1975)

 

6-4-10-اتاق كاركنان

كاركنانخانه سالمندان بايستي داراي امكانات مناسبي جهت خواب و نشيمن باشند. همچنين يك اتاق استراحت و غذاخوري براي آنان كاملا جدا از قسمت هاي ديگر در نظر گرفته شود تا در ساعت غير كاري نيز بتوانند به استراحت بپردازند. بنابراين براي هر يك از كاركنان، اتاقي به مساحت 8 متر مربع با امكانات حمام و سرويس بهداشتي مي توان در نظر گرفت.

 

 

6-4-11-اتاق مديريت

براي امور اداري مجموعه بايد فضايي با مساحت حدود 9 متر مربع در نظر گرفت. اين اتاق بايستي در نزديكي در ورودي قرار گيرد و شامل فضايي براي نگهداري پرونده هاي سالمندان ساكن، تعدادي مبل راحتي و يك پيشخوان براي دريافت و پرداخت وجه باشد. مديرخانه سالمندان همچنين بايستي داراي امكانات رفاهي مثل خواب، نشيمن، آشپزخانه، توالت و حمام باشد تا بتواند حتي در ساعات غير اداري به زندگي روزمره خود بپردازد.

6-4-12-اتاق هاي درماني و توانبخشي

در خانه هاي سالمندان، تدابير توانبخشي و درماني جهت ارائه خدمات به ساكنين ضروري است. وجود پزشك، فيزيوتراپيست، مددكار اجتماعي، كارشناس مواد غذايي و پرستاران در تمام مدت براي سالمندان لازم است. بنابراين وجود فضاهاي مناسب جهت ارائه اين خدمات در طبقه همكف خانه هاي سالمندان الزامي است.

هدف از طرح توانبخشي اين است كه به فرد نيازمند توانبخشي كمك شود تا بتواند با حداكثر توانايي خود بكار بپردازد و خود را با جامعه تطبيق دهد و فرد را از جهات جسماني، رواني، اجتماعي براي نوعي زندگي كه در حد توانايي اوست آماده سازد. در بخش توانبخشي بايستي به تقويت نيروي ماهيچه هاي سالمندان پرداخته شود و يا در مورد نحوه استفاده از چوب يا عصاي زيربغل يا در صورت استفاده سالمند از صندلي چرخ دار، نحوه دقيق و صحيح استفاده از صندلي به او آموخته شود. چنانچه فيزيوتراپي همراه با كمك مددكاران اجتماعي و يا روان پزشكان صورت گيرد و در تمام طول درمان ادامه يابد، سالمندان سريع تر و آسان تر به نتيجه خواهند رسيد و توانايي خود را بدست خواهند آورد.

اتاق معاينه و درمان بايستي پاسخ گوي فعاليت هاي زير باشد :

• معاينه سالمندان هر چند يك بار توسط پزشك
• تزريق و درمان با دارو

اين اتاق بايستي داراي درهاي دولنگه با مجموع پهناي 120 سانتي متر باشد و پيشنهاد مي شود كه مساحت اتاق معاينه حدود 18 متر مربع در نظر گرفته شود.