رساله معماری طراحی خانه سالمندان قسمت سوم

فصل 5

 

بررسی نمونه های داخلی و خارجی

5-1بررسی چند نمونه خانه سالمندان در جهان

5-1-1-خانه سالمندان در حاشیه دریا(ساحل نیوجرسی)

این خانه با دقت زیادی برای بهبود کیفیت زندگی سالمندان طراحی شده است.در این مجموعه، طراح به نیاز های خاص سالمندان ساکن در آنجا توجه زیادی داشته و فضاهای خصوصی را در واحدهای یک و دو نفره با تقسیم بندیهای مشخص به وجود آورده است.مبلمان ثابت واحد ها،حمام و راهرو ها به گونه ای است که به آنها این احساس را می دهد که در محیط زیست جدید دارای استقلال اند و ارزش وجودیشان مورد توجه است.

چهار اتاق غذاخوری مجزا در مکانهای مختلف طراحی شده استکه سالمندان می توانند از هر یک از آنها در زمانهای مختلف روز استفاده نمایند.

این طرح در سال 1994به بهره برداری رسیده و ظرفیت سکونت 120 سالمند را در 2 طبقه داراست.

 

5-1-2- اقامتگاه سالمندان”میدوویو”(کانکاکی،ایلینویز)[8]

این ساختمان از 26 واحد1 یا 2 نفره تشکیل شده و نهایت طراحی در آن به کار رفته است.هر دو واحد به صورت یک واحد همسایگی به هم متصل اندو همگی به یک هال مرکزی و اصلی که اتاق های غذاخوری،نشیمن ، ورودی اصلی و فضاهای پشتیبانی در آنجا قرار دارد ،ارتباط دارند.واحدهای همسایگی در دو طرف راهرویی قرار گرفته اند که پهنای آن 8\7 متر است.نورپردازی در این ساختمان (اتاق ها،راهرو ها،رختشوی خانه،حمام و… با نصب چراغ های سقفی تامین می شود.

هر یک از واحدهای مسکونی دارای یک در ورودی عقب نشسته و پنجره خلیجی است که پنجره ها علاوه بر ایجاد دید و منظر وجهت یابی ،بین هر دو واحد کناری ارتباط بصری ایجاد و سالمندان را به داشتن ارتباط اجتماعی با یکدیگر تشویق می کنند .

این ساختمان در سال 1995 به بهره برداری رسیده است و ظرفیت سکونت 50 نفر را دارد.

 

5-2-بررسی چند نمونه خانه سالمندان در تهران

5-2-1-کلیات

در مطالعات موردی دز سطح تهران که با هماهنگی سازمان بهزیستی استان تهران انجام گرفت، پرسشنامه هایی در زمینه ی معماری، سرپرست خانه و سالمندان تهیه گردید .  برای تکمیل پرسشنامه ها لازم بود که مصاحبه ای با سرپرست خانه و نیز با سالمندان که جنبه ی گفت و گوی دوستانه ای را داشته باشد، به عمل اید. از میان تعداد خانه های سالمندان ، سه واحد که بیشترین تعداد سالمند غیر معلول ذهنی و جسمی را داشتند انتخاب گردید و اطلاعات لازم به دست آمد:

1-آسایشگاه زعفرانیه

2- آسایشگاه دادخواه

3- آسایشگاه فرزانگان

5-2-1-1-آسایشگاه زعفرانیه

این آسایشگاه که در خیابان مقدس اردبیلی واقع گردیده، کاربری پیشین آن ، در ابتدا مسکونی و بعد آسایشگاه روانی  و در سال 1363 به آسایشگاه سالمندان تبدیل گردیده است. زیر بنای ساختمان ، 4000 متر مربع در دو طبقه و در زمینی به مساحت 17000 متر مربع است. تغییرات معماری در ساحتمان مذکور جهت تبدیل به وضع موجود، با نصب یا ساخت دیوارهای جداگر در داخل فضاها و تهیه سرویس های بهداشتی انجام گرفته است .

تعداد سالمندان ساکن در آسایشگاه 110 زن و 35 مرد گزارش شده، که برای این تعداد سالمند جمعا 17 اتاق تعبیه گردیده است.دو پزشک معالج به صورت یک روز در میان ، یک فیزیوتراپ به صورت سه روز در هفته و نیز مدد کار اجتماعی هر ماه یک بار به اسایشگاه مراجعه میکنند و سالمندان را تحت مراقبت درمانی قرار می دهند و 6 پرستار به صورت مداوم در آسایشگاه به مراقبت از سالمندان اشتغال دارند.

5-2-1-2-آسایشگاه دادخواه

آسایشگاه  دادخواه در خیابان خواجه عبدالله انصاری واقع گردیده است. کاربری پیشین این آسایشگاه در ابتدا مسکونی و بعد به مرکز ترک اعتیاد و سپس به بیمارستان معتادین و در سال 1364 به آسایشگاه سالمندان تبدییل گردیده است. زیر بنای ساختمان1000متر مربع در دو طبقه و مساحت فضای سبز بیرون ساختمان،250 متر مربع است. هیچ تغییرات معماری در ساختمان جهت تبدیل به وضع موجود انجام نگرفته است.

تعداد 15 زن سالمند در آسایشگاه اقامت دارند. برای این تعداد 4 اتاق ،یک آبدار خانه ،دو سرویس بهداشتی و حمام ،یک آشپزخانه و یک دفتر اداری تعبیه شده است. یک پزشک معالج به صورت روزانه،یک فیزیوتراپ به صورت هفته ای یک بار و مدد کار اجتماعی ، هر ماه یک بار سالمندان را تحت مراقبت درمانی قرار میدهند.

5-2-1-3-آسایشگاه فرزانگان

این آسایشگاه در شهرک قدس واقع شده، کاربری پیشین آن به صورت مسکونی بوده و سپس در سال 1377 به خانه سالمندان تبدیل گردیده است. زیر بنای ساختمان 1000 متر مربع در دو طبقه دوبلکس و در زمینی به مساحت 12000 متر مربع قرار دارد. تغییرات معماری در ساختمان جهت تبدیل به وضع موجود انجام نگرفته است. تعداد سالمندان در آسایشگاه 40 زن و 10 مرد گزارش گردیده،که برای این تعداد سالمند جمعا 10 اتاق تعبیه شده است.

سه پزشک معالج در تمام روزهای هفته به جز روزهای تعطیل و دو فیزیوتراپ در 5 روز از هفته،و یک مدد کار اجتماعی به صورت ماهی یک بار سالمندان راتحت مراقبت درمانی قرار می دهند و 4 پرستار و یک بهیار به صورت مداوم در آسایشگاه به مراقبت از سالمندان اشتغال دارند.

5-3-ارزیابی مطالعات موردی

گزارش مطالعه موردی انجام گرفته در سطح تهران را میتوان در دو بخش خلاصه نمود:

الف) تحلیل و ارزیابی شرایط خانه سالمندان .

ب) تحلیل و ارزیابی شرایط سالمندان ساکن در خانه سالمندان.

هر کدام از این دو بخش را می توان از دیدگاه های مختلف مورد بررسی قرار داد:

الف) شرایط خانه سالمندان

–موقعیت قرار گیری

-چگونگی طراحی معماری فضا ها،امکانات و تجهیزات موجود.

-چگونگی طراحی محوطه و فضاهای بیرونی،امکانات و تجهیزات موجود.

-شیوه مدیریت .

-تعداد کارکنان و کادر خدماتی و پزشکی.

-جایگاه اقتصادی-اجتماعی خانه سالمندان در جامعه.

ب) شرایط سالمندان ساکن در خانه سالمندان

–شرایط جسمی

-شرایط روحی-روانی

-شرایط و موقعیت اقتصادی-اجتماعی

5-3-1-خانه یا آسایشگاه خصوصی در ایران ،عموما مکان نگهداری سالمندان بسیار کم توان و یا نانوان و غیر مستقل می باشد،البته سالمندانی که توان مالی لازم برای اقامت در خانه سالمندی را دارا باشد. بنابر این به نظر می رسد که فراهم ساختن زمینه های اقتصادی-اجتماعی-فرهنگی لازم جهت تامین امکانات ساخت، بهره برداری و مدریت خانه های سالمندان مطابق با استانداردها و ضوابط همسو با شرایط ویژه سالمندان کشور در بلند مدت ضروری خواهد بود.

5-3–2موقعیت قرارگیری

آسایشگاه های بازدید شده در مطالعه موردی ، هیچ کدام اساسا  در ابتدا برای کاربری فعلی در نظر گرفته نشده و در نتیجه مطابق معیار های نظری خاص خانه های سالمندان نیز مکانیابی نشده بودند.لذا دسترسی به آنها برای سالمندان ساکن که امکان حرکت و جابه جایی مستقل و یا با کمک دیگران را دارند ،به جز با وسیله نقلیه اختصاصی غملا غیر ممکن میباشد.

5-4-چگونگی طراحی معماری فضاها ، امکانات و تجهیرات موجود

از آنجا که آسایشگاه مورد مطالعه، از ابتدا با هدف سکونت خصوصی طراحی و ساخته شده اند ،به نظر می رسد که با تغییر کاربری آنها به مراکز نگهداری سالمندان ،پاره ای تغییرات در جهت مناسب سازی های کلی و جزئی صورت گرفته است.اما این تغییرات انجام شده عموما در جهت افزایش سرعت ، بازده و سهولت کار کارکنان بوده است تا مناسب سازی فضاها با شرایط خاص جسمی و روانی سالمندان ساکن.به عنوان مثال میتوان به موارد زیر اشاره کرد:

• تبدیل کاربری برخی فضا ها به مکان شوستشوی لباسو ملحفه با تجهیزات و ملزومات مربوط به آن.
• افزودن فضا های مجاور آشپزخانه اولیه و به کار بردن برخی فضاهای مجاور دیگر جهت انبار کردن مواد غذایی.
• تقسیم برخی اتاق ها و فضاهای بزرگ با استفاده از دیوارهای جدا کننده داخلی به اتاق ها و فضاهای کوچکتر.
• صیقل دادن کف راهرو ها و دیوارهای سنگی و نیز استفاده از موزاییک صیقل یافته برای پوشش کف اتاق ها جهت سهولت و نظافت و نگهداری آنها، که به سبب لغزندگی شدید برای تحرک و راه رفتن معدود سالمندان بسیار نامناسب است.
• قرار دادن حداکثر تخت خواب در اتاق، جهت استفاده حداکثر از فضا ، که با ایجاد راهرو های باریک در اتاق ها و بین تخت ها سبب دشواری تحرک برای سالمندان و نیز کارکنان می گردد.
• عدم وجود عایق بندی صوتی مناسب بین فضا های گوناگون سبب ایجاد همهمه پایدار در ساعات روز به ویژه ساعات اداری و برهم خوردن آسایش سالمندان ساکن می گردد.
• در بعضی از خانه های سالمندان، نزدیکی فضای آشپزخانه به اتاق های استراحت ،سبب انتشار بوی تند ناشی از پخت و پز در طول روز میگردد که این پیوستگی انتشار باعث کم اشتهایی و بی تفاوتی آنان نسبت به صرف غذا می گردد.
• وجود راه پله های طولانی و مسیر های لغزنده، سبب کاهش انگیزه سالمندان سالم جهت تحرک و حتی استفاده آنان از فضاهای عمومی،تلویزیون و دیگر تجهیزات سرگرمی و استفاده از محوطه باز خارج از ساختمان و ایجاد تماس با دیگر سالمندان می گردد.
• نا مناسب بودن ابعاد میز ،مبل وصندلی هایی برای استفاده سالمندان بکار می رود.

5-5-چگونگی طراحیمحوطه و فضا های بیرونی ،امکانات و تجهیزات موجود

ابعاد فضایی و سطوح محوطه بیرونی خانه های سالمندان مطالعه شده قابل قبول است. هر چند ، عموما برای استفاده فعال تر سالمندان بایستی فضا سازی شوند. البته با توجه به اینکه شمار محدودی از سالمندان قادر به استفاده روزانه از فضاهای باز بیرونی می باشند ، انگیزه لازم برای مناسب سازی این فضا ها وجود نداشته است . به عنوان مثال:

1-وجود معابر با پوشش کفنامناسب، استفاده از بلوک های بتنی که با فاصله چیده شده اند، پوشش کف از شن های درشت که برای قدم برداشتن و راه رفتن سالمندان مناسب نیست.

2-عدم وجود مسیر های پیاده متنوع که بین ورودیها ، نقاط هدفو یا فضا های خارجی محافظت شده جهت توقف و استراحت ،ارتباط برقرار سازد و سالمندان سالم رابه تحرک تشویق نماید.

3- عدم وجود روشنایی مصنوعی منظم در نقاط مناسب برای نورپرداز در نقاط تاریک عصر و شب .

4-عدم وجود نیمکت و یا سایر مبلمان مناسب در فضای خارجی در فواصل منظم جهت توقف و استراحت یا استفاده از آفتاب در ساعات مناسب روز.

5-وجود اختلاف سطح زیاد ، پلکان و موارد مشابه آنها  بین فضاهای درونی و بیرون، که دسترسی سالمندان را به فضای محوطه خارجی ساختمان بدون برخورداری از کمک دیگران عملا غیر ممکن می سازد.

5-6-شرایط سالمندان ساکن

بررسی و ارزیابی شرایط سالمندان ،با تکیه بر پاسخ های مندرج در پرسشنامه هایی تکمیل شده صورت می پذیرد. با توجه به اینکه تعداد بسیار کمی از سالمندان ساکن در آسایشگاه های مطالعه شده بنا بر شرایط خود در تکمیل پرسشنامه شرکت داشتند ، لذا این بررسی تنها به همان شمار محدود سالمندان اختصاص دارد ولی شرایط جسمانی ، روحی و روانی مشترک سالمندان را تا حدودی به ما می نمایاند که در این بحث به تحلیل آنها می پردازیم:

5-7-شرایط جسمانی و روانی سالمندان ساکن در خانه های سالمندان

آنچه که محتوای پاسخ های پرسشنامه ها استنباط می شود آن است که سالمندان ساکن در آسایشگاه های مطالعه شده دچار نوعی «روزمرگی» شدیدند که البته با توجه  به محدودیت امکانات  و شرایط،چنین پدیده ای غیر قابل اجتناب به نظر می رسد. سالمندان ایرانی هنگامی به آسایشگاه «پناه» می آورند که دیگر بیش از این قادر به زندگی مستقل و یا نزد فامیل و فرزندان نباشد و چنانچه فرزندان و خویشاوندان تمایل به نگهداری و مراقبت از سالمند خود نداشته و یا اساسا قافد امکانات کافی جهت نگهداری از آنان باشند، لذا سالمند بایستی با صرف هزینه ای نسبتا زیاد ، بدون میل شخصی ساکن خانه سالمندان شود.

در بیشترین موارد ، بیماری ها و یا ضعف و اختلالات شدید جسمانی ، باعث اقامت اجباری در آسایشگاه سالمندان می شود.در برخی موارد نیز افرادی مسن  و حتی میان سال به سبب مشکلات  و اختلالات شدید روانی، افسردگی و یا بیماری های غیر قابل درمان ، مجبور به اقامت در آسایشگاه می گردند.

در خانه های سالمندان مورد مطالعه ، افرادی با شرایط متنوع و پیشینه های گوناگون اقتصادی ،اجتماعی و فرهنگی با تفاوت های متنوع در میزان توانایی ها یا ضعف ها و محدودیت های جسمانی و روانی ، تحت شرایط کم و بیش مشابه و اجباری زندگی می کنند. «روزمرگی» شدید ، بی تفاوتی گسترده ای را نسبت به محیط و شرایط آن ، بین سالمندان به وجود آورده است.صرف نظر از سالمندان ناتوان و تختخواب نشین و یا بستری توأم با مشکلات شدید جسمانی و روانی ، سالمندانی که تحرک محدود و یا با کمک دیگران توانایی لازم را دارا هستند ، قادر به مطالعه اند و یا میتوانند از راه گوش دادن به رادیو ، تماشای تلویزیون و دیگر رسانه های گروهی ارتباط خود را با جهان خارج از اسایشگاه زنده نگه دارد ، در بیشتر موارد به سبب جبر شرایط نامناسب از این گونه توانایی های خود فاصله گرفته و منزوی تر می شوند .روشن است که عدم استفاده از حواس و توانایی های موجود باعث می شود تا این حواس و توانایی ها رو به کاستی و ضعف گذاشته و تحلیل رود . بنابر این به نظر می رسد که هماهنگ بودن شرایط جسمانی و روانی سالمندانی که در یک اتاق و یا در یک  بخش مشترک از ساختمان با هم زندگی می کنند ، عامل بسیار مهمی برای حفظ پبوند های انسانی و در نتیجه بهبود روحیه و شرایط آنان است که در مجموع می تواند برای سالمندان دلپذیر و موجب تسلی خاطر باشد.

5-8-جمع بندی مطالعات موردی خانه های سالمندان

جمع بندی حاصل، بر اساس برداشت های کارشناسی پژوهشگران از مکان های بازدید شده و در محدوده شرایط و امکانات پروژه قرار گرفته است. در این مطالعات تلاش شده است تا یافته های حاصل از مطالعات نظری با شرایط سالمندان و خانه های سالمندان در محیط واقعی مقایسه و نتایج بررسی به بحث گذاشته شود.البته لازم است قبل از ارائه نتایج بررسی ها از زحمات مدیران و کارکنان دلسوز خانه های سالمندان، به خصوص آسایشگاه های مورد مطالعه قدر دانی شود . چرا که در تمامی خانه های مذکور ، بهداشت، محبت ، تغذیه ، مدیریت صحیح و رفتار کارکنان با سالمندان بسیار مناسب و قابل مشاهده بود.اما موارد انتقادی ذکر شده در مطالعات موردی به دو عامل اساسی باز می گردد که عبارتند از :

1-شرایط نامناسب محیطی فضا های زیستی سالمندان و عدم کارایی مناسب خانه های سالمندان موجود ، به دلیل نداشتن طراحی معماری و مناسب از پیش تعریف شده بر اساس ظوابط و استاندارد های مشخص .

2-نا مناسب بودن شرایط روحی سالمندان در نتیجه بی توجهی و رفتار نا مناسب فرزندان و خانواده خود، که نا خوشنودی آنان را فراهم میسازد . از آنجا که تمامی سالمندان بر خلاف تمایل قلبی به خانه های سالمندی آورده شده اند، اگر بعضی از آنها ظاهرا عنوان نمایند که با میل شخصی خود به آنجا آمده اند مشخصا و قلبا به گفته خود اعتقاد ندارند . بنابر این تمامی این موارد باعث بروز معضلات روحی ، روانی و بی تفاوتی های فاحش نسبت به محیط زیست آنان در خانه سالمندان گردیده است.

با توجه به عوامل ذکر شده ، بیان این مطلب لازم است که اگر چه دومین عامل تا حدی به وضعیت اجتماعی – اقتصادی – فرهنگی خانواده ها مربوط بوده و شاید قابل تغییر نیز نباشد، ولی در مورد عامل اول می توان با ایجاد محیط مناسب و از پیش طراحی شده بر اساس ضوابط و استاندارد های مدون ، شرایط محیطی مطلوبی را برای سالمندان ایجاد نمود تا آنها بتوانند با حس استقلال و این که هنوز مفید اند، به آرامش روحی از دست رفته خود دست یابند و در محیطی مطلوب و مناسب ، سال های بیشتری را به زندگی بی نیاز و یا با نیاز کمتر به کمک دیگران ادامه دهند و از شرایط محیط زیست خود احساس رضایت بیشتری نمایند.