موزه خط و کتابت میرعماد

تاریخچه موزه :   موزه خط و کتابت میرعماد در یکی از بناهای قدیمی مجموعه فرهنگی و تاریخی سعد آباد قرار دارد . بنای موزه احتمالا متعلق به اواخر قرن 13 و اوایل قرن 14 ه.ق است . به دلیل شباهت این بنا با بناهای متعلق به اواخر دوره قاجار شیوه معماری آن شبیه به معماری دوره انتقال است که در اواخر قاجار و اوایل پهلوی شکل گرفت. ساختمان موزه میرعماد در گذشته محل زندگی دو تن از فرزندان محمد رضا پهلوی ( فرحناز و علیرضا ) بود .

ساختمان موزه دارای دو طبقه است و با تلفیقی از معماری سنتی ایران و اروپا ساخته شده است که پس از انقلاب تا مدتها بدون استفاده بود تا زمانی که سیاست های سازمان میراث فرهنگی این بنا را محلی برای نمایش آثار خطی مناسب تشخیص داد و در نتیجه با تفکیک بخش های مختلف آن تغییراتی در کل ساختمان به وجود آمد و مرمت آن آغاز گردید .

معمار داخلی بنا توسط خانم مهندس فیروزه اطهاری و طراحی خارجی آن توسط مهندس هومن صدر صورت پذیرفت . با حذف دیوارهای اضافی و تبدیل بنا به یک فضای مناسب موزه ایی ساختمان تبدیل به موزه خط و کتابت گردید و در سال 1376 ه.ق این موزه با نام بزرگترین استاد خوشنویسی قرن 11 ه.ق میرعماد الحسنی سیفی قزوینی افتتاح گردید .

نستعلیق و مکتب میرعماد الحسنی سیفی قزوینی

  شناسایی و مطالعه هنر خوشنویسی ایران با قلم نستعلیق میسر است زیرا این قلم فصل مشترک هنر خوشنویسی عصر صفوی تا قاجاری است که با مکتب میرعماد از جهاتی  مهم شمرده میشود اهمیت این مکتب به حدی بود که بسیاری از کاتبان آثاری را با امضای میرعماد نوشتند و در زمان وی قطعات خطی اش را به بهای زر خرید و فروش می کردند بنا بگفته  تاریخ هنر خوشنویسی مکتب میرعماد تا چهار صد سال پس از او الگوی خوشنویسی دوره های بعدی بوده است و کاتبان بسیاری  تا عصر حاضر از نمونه قطعات او مشق کردند خلاقیتهای بارز و پنهان زیر و بم خطوط میرعماد ویژگی های خاصی دارد که از سطوح ادراک بالای علمی میرعماد در نوع نوشتار حکایت می کند تا جایی که فهم دقیق و علمی زیبایی ظاهری آثارش فقط از طریق شناخت اصول ثابت خوشنویسی و نظام  هندسی حاکم برآن دریافت می شود حکمت هنر خوشنویسی میرعماد ناشی از بینش بالای میر نسبت به اصول  و مبانی هنر اسلامی دوره صفوی است هنری که وام دار تفکرات فلسفی  رایج آن دوره  تاریخی ایران درباره هنر میباشد شهرت و اعتبار جهانی میرعماد در عرصه هنر خوشنویسی سبب گردید درخشش نام او در پهنه تاریخ سرزمین کهن ایران از ظهور دولت صفو ی تا عصر حاضرتداوم یافته و زینت  بخش  هنر ایرانی اسلامی باشد .

خط نستعلیق پایه مکتب خوشنویسی میرعماد است که در ابتدای امر بنا بگفته رساله فوائد الخطوط محمد بخاری تالیف سال 995 ه.ق برای زیبا نویسی اشعار فارسی از قلم نسخ و تعلیق و بدست کاتبان شیرازی در مرحله اول ساخته و سپس توسط کاتبان  تبریزی  به کمال رسید قلم نستعلیق در دامان دو مکتب قدیم و جدید و به دو شیوه شرقی و غربی بارور شد و نوع نوشتاری غربی آن در خارج از مرزهای ایران ادامه یافت قلم نستعلیق  ابتدا در شهرهای  هرات و بغداد قرن 9 ه.ق نفوذ کرد و بگفته  مولف کتاب تحفه المحبین  سنه 858 ه.ق با نام خط نسخ تعلیق تبریزی و شیرازی نام گرفت که نوع تبریزی آن توسط خواجه میر علی تبریزی و مولانا جعفر بایسنقری  تکمیل شد و شیرازی آن از جانب خوشنویسان شیراز به کمال رسید قلم نو بنیاد نستعلیق میر علی تبریزی به فرزندش عبداله آموخته شد  و سبب گردید تا دو شیوه شرقی و غربی  بنام های نستعلیق ( انیسی یا غربی – خراسانی یا شرقی ) شهرت یابد سبک شرقی  یا خراسانی بنام های دو تن از خوشنویسان ( جعفر و اظهر بایسنقری) اعتبار یافت قلم نستعلیق با مکتب هنری هرات مجالی برای ظهور یافته بود که در دو مرحله همزمان با صدارت شاهرخ و سلطان حسین بایقراء وارد مرحله جدیدی گردید علت این امر هجرت هنرمندان  و کاتبان از اقصی  نقاط متصرفه  تیموریان به سمرقند بود که سبب شد تا مکتب هرات در پیشرفت قلم نستعلیق  دخالت مستقیم داشته باشد یکی از این  مهاجرین حاجی محمد بندگیر  از شاگردان عبداله صیرفی است که در خدمت تیمور بود و در کتابخانه بایسنقر میرزا بانی مشهور ترین و بزرگترین مکتب کتاب آرایی دوره تیموری فعالیت می کرد  او سهم بسزایی در تربیت خوشنویسان این کتابخانه داشت مولانا خطاط بغدادی سردسته  کاتبان این کتابخانه  و مولانا جعفر تبریزی کتابدار برهبری  میرزا جعفر و اظهر تبریزی  مکتب شرقی نستعلیق نویسی را در خراسان پایه ریزی کردند و فرید الدین جعفر تبریزی کتابدار کتابخانه بایسنقر میرزا خط ابداعی  نستعلیق شیراز و تبریز را از طریق جعفر تبریزی به جمعی از کاتبان  این کتابخانه آموخت  و بدین شکل  مکتب اول خوشنویسی هرات پایه ریزی شد در این مسیر مشهور ترین کاتب این مکتب  یعنی سلطان علی مشهدی بواسطه فرزند میرزا اظهر تبریزی آموزش دید و با تشکیل مکتب دوم خوشنویسی هرات شاگردان بسیاری  توسط او تربیت  و به جامعه هنری  ایران معرفی شدند این افراد در پیشرفت و تکامل  قلم نستعلیق ایرانی تا دوره میرعماد الحسنی سهم بسزایی داشتند مانند : کمال الدین محمود – غیاث الدین مذهب – سلطان محمد نور – سلطان محمد نور – مولانا محمد ابریشمی – میر علی هروی – محمد قاسم شادیشاه – شاه محمود نیشابوری .

خط نستعلیق به نسبت دیگر خطوط هنر خوشنویسی  اسلامی خطی است با اندازه معین , منظم که تمام ان دور است و به حرکات دورانی  تمایل فرم دارد و فرم حروف آن  متناسب  و کوچک بوده و تمام کلمات و حروف آن یکنواخت  و هماهنگ  و با ظرافت  و دقیق نوشته شده و شکلی موزون دارد خط نستعلیق خطی کاملاً ایرانی است که در طول قرن 8 ه.ق تکامل یافت  زیرا نمونه خطوط تحریری و ناقصی  نسبت به خط نستعلیق در گذشته  وجود داشته  است که بعدها میر علی تبریزی تصرفاتی در آن نمود  و با قواعدی  مشخص به آن یگانگی بخشید  قلم نستعلیق  عناصر خاصی دارد که با دیگر خطوط اسلامی  مشترک می باشد این عناصر در مکتب نستعلیق نویسی میرعماد بسیار مورد توجه بوده و سبب شد تا در ترکیب بندی های خلاقانه او نسبت های دقیقی در اجزای حروف آن وبا مهارت بالایی بکار رود که خاص کشیده های تخت مشهور میر عماد است تسلط میرعماد در اجرای عوامل بصری خط نستعلیق  را به بالاترین حد زیبایی  شناسی  رساند و توازن – تعادل – تقارن –  تناسب در خطوط, ان را به منتهای درجه رساند شیوه شرقی نستعلیق نویسی ایران  در بارورکردن  مکتب میرعماد سهم بسیاری دارد این مکتب  به مرور با قلم میر علی هروی  تثبیت و در نهایت با قلم میرعماد به اوج رسید در مکتب نستعلیق نویسی میر عماد خصوصیاتی وجود دارد که به طبع ایرانی بسیار نزدیک است  زیرا با ظهور دوره صفوی  و استقلال سیاسی ایران در سایه مذهب تشیع , هنر ایران وارد مرحله جدیدی شد و خط نستعلیق  بجای خط تعلیق نشست  و زمینه مطلوبی  برای گسترش  فرهنگ و هنر ایران  مهیا گردید  در واقع با مهاجرت بسیاری از هنرمندان به کانون هنری اصفها ن عصر طلایی هنر و خلق  سبکهای مختلف آن آغاز شد  و در این زمان مشهور ترین پدیده خوشنویسی  ایران یعنی میرعماد حسنی ظهور یافت در واقع کمال  و قوام قلم  نستعلیق با میرعماد اغاز میشود و با او به فرجام می رسد آثار میر عماد  بیشتر در قالب چلیپا و سیاه مشق  است و بررسی آثار او تا حدودی  بررسی زندگی اوست  زیرا با مشاهده آنها براحتی  می توان به  ابعاد برجسته شخصیتی  میر عماد پی برد  او در کتابت خطوط قدرت اعجاب انگیزی داشت  تا جایی که کتابت کلمات نا هنجار و نامتناسب را که نوشتار انها مشکل بود با ابتکار و خلاقیت تمام به بهترین و زیبا ترین  شکل ممکن طراحی و نگارش نمود شیوه میر عماد شیوه ایی مستقل و کاملاً  ایرانی است که در ان استواری خط میر علی و ملاحت  خط باباش شاه  اصفهانی  دیده می شود  در زمان میر عماد نا خالصی ها و عناصر خط  نسخ و تعلیق پیچیدگی های دشوار خوانی را بوجود آورده بود که او توانست  با ابداع سیاه مشق  ها , نا خالصی ها را بزداید و نستعلیق را بحالت تجرید برده و به ان هویت بخشد میر عماد در این راه از استادان پیشین یاری گرفت  و با استعداد ژرف خود در ترکیب  بندی – فضاسازی – صحنه پردازی خط  نستعلیق تصرف و ایجاز کرد .

افسونگری میر عماد در طراحی حروف و اتصالات آن باعث حسن همجواری گردید که وحدت ذهن و ابتکارا ت او را آشکار می کند تمام این موارد باعث شد تا مقام و امتیاز اودر خط شانی والا یافته و با گذشت قرون متمادی  قلم نستعلیق را بی نیاز از هرگونه تغییر و نوآوری کند بنا بگفته مولفین, میر عماد در ابتدا به شیوه میر علی هروی مشق می کرد که بعد از ورود به اصفهان از سبک بابا شاه اصفهانی پیروی نمود اما در 10 سال آخر عمر مکتب خوشنویسی میر عماد را ابداع کرد این مکتب بر دو اصل خوشنویسی یعنی اصول اولیه و ثانویه استوار است اصل اولیه اصل ثابت اسلوب میر عماد در نگارش است که شامل 3 بخش  بوده و نقش موثری در زیبایی شناسی  ظاهری خطوط میر عماد دارد  که با مشاهده  دقیق ظاهر کلمات و حروف , فهم و درک آن میسر میشود این اصول باعث شد تا تمام آثار خوشنویسی میر عماد با نوعی ظرافت – زیبایی – پیوستگی و تناسب عادلانه همراه باشد اصول اولیه و ثابت مکتب میر عماد به اصل ثانویه هم بستگی دارد که توسط میر عماد  تغییر نمود تغییراتی که باعث خلق ابداعاتی شد تا ارزشهای بصری و هنری مکتب میر عماد را به منتهای خود برساند در مکتب میر عماد عناصری مانند  تناسب – نقطه گذاری – کرسی بندی – حروف کاملاً قانونمند هستند و اجرای آن بستگی  به عواملی مانند تراش قلم – شیب کلمات – ترکیب بندی های  زیبای منحصر بفرد میر عماد دارد تناسب در اجراهای  میرعماد از کرسی بندی حروف و نقطه گذاری  ایجاد میشود که توسط میر عماد با مهارت بالایی انجام گرفته و نقطه گذاری حروف او بستگی به تراش قلم میر عماد دارد که با مدلهای قطری – ضلعی – نیم ضلعی  اجرا می گردد در آثار میر عماد با این سه مدل , زاویه مناسب بین حروف بوجود می آید که سبب میشود تا کلمات نسبت به  خط زمینه  در کرسی بندی , تناسب و زیبایی ایجاد کند ترکیب بندی های درست میر عماد با کرسی بندی  های او ارتباط مستقیم دارد و آن هم با شیب کلمات و زاویه درست  حروف بوجود می آید  تمام اجراهای درست شیب ها با زوایای برابر و مطابق محاسبات دقیق ریاضی انجام شده است که خطوط و سطور میر عماد را با نظم و مشابهت بالایی بوجود آورده است  در حقیقت میر عماد با آگاهی کامل  به علم نقطه گذاری  به مهمترین اصل ترکیب بندی چلیپایی  دست یافت و با رعایت راستاهای موازی در کار خود قانونی در مکتب نستعلیق نویسی ایجاد کرد که بنام مکتب خوشنویسی میر عماد تثبیت شد  تراش قلم میرعماد با تفاوت زاویه بیست و دو درجه نسبت به پیشینیان باعث شد تا حرکتهایی از یک دانگ تا شش دانگ را براحتی با دست انجام دهد  در روش او نیاز کمتری  به حرکت چرخش انگشتان بود این عمل باعث گردید تا تمام حروف و کلمات در آثار میر با کمترین برداشت قلم از کاغذ نوشته و حروف و کلمات در آثار او شباهت کامل به یکدیگر داشته باشند .

از خلاقیتهای میرعماد در نستعلیق نویسی ایجاد نسبت طلایی در صفحات است که باعث ایجاد تعادل تناسب و تناسب  و زیبایی ظاهری  قلم نستعلیق  شده است میرعماد با پالایش خطوط قبلی و حذف اضافات نستعلیق , نسبتهای صحیحی بین اجزای  حروف و کلمات ایجاد کرد و آن را به نسبت طلایی رساند این نسبت  و ابعاد هندسی در حروف و قطعات میر عماد کاملاً قابل اندازه گیری است و بر مبنای  ترسیم مستطیل طلایی نوشته میشود یعنی از شروع قلم گذاری تا ادامه رانش قلم حضوری قاطع دارد چیزی که در سایه شعور و حس زیبایی شناسی میر عماد امکان پذیر بود تسلطی  که نه تنها در اجرای حروف بلکه در ایجاد فواصل سطور و چلیپاها و قطعات هم رعایت شده است حکمت هنر معنوی  آثار خوشنویسان خاصیت ملکوتی فضایی را در آثار این هنرمندان  بوجود آورده که با خطوط  و حروف ترکیب بندی شده میر عماد هم این حکمت  مشاهده میشود در سیاه مشق های میر عماد معانی و مفاهیمی قابل درک با خوانش کلمات مشخص کنار هم بدست می آید که در آن مشاهده توالی وتقاطع وتوازن خطوط را برای هر بیننده  آشنا به هنر خوشنویسی ایرانی دلنشین می کند این فضا مفاهیمی کیهان شناسانه را القاء می کند که در ان حروف  نوشته شده توانسته اند تا فضایی مثبت و منفی در کنار هم ایجاد کرده و بیانگر عواملی باشد تا کلمات را با معانی قدسی و دنیایی فراتر پیوند زند .

اندازه سیاه مشق های میرعماد و بزرگی برخی حروف و کلمات خطوط , بر موقعیت و ارزش معنوی کار میرعماد تا کید میکند زیرا صفحات طلایی زمینه آثار میر عماد مسئله نور را تشدید کرده و تا جایی پیش میرود تا تمام حروف میر عماد با تاکید بسیار بر حروف افقی بیانگر مفهوم تکثیر ( وحدت در کثرت) در هنر خوشنویسی شود مکتب خوشنویسی میر عماد با سابقه چهار صد ساله و تربیت شاگردان بسیار قلم نستعلیق ایرانی  را به نقاط دیگر جهان اسلام هندو عثمانی و… گسترش داد در مکتب میر عماد بجز زیبایی و ملاحت ظاهری در اجرای درست و منطقی کلمات , مواردی مانند حکمت هنر اسلامی – ایرانی که در ان عناصری چون نور وروشنایی – فضای قدسی کلمه و حروف  هم بکار رفته است عناصری که در کنار اصول اولیه و ثانویه  فن خوشنویسی هنر نستعلیق نویسی میر عماد را با والاترین نظام هندسی عالم پیوند زده و با ایجاد تناسب و هماهنگی و تعادل , سبب گردید تا به علم زیبایی شناسی غربی هم جامه عمل بپوشاند با مطالعه حروف و کلمات میر عماد می توان انطباق  و معیار درست اندازه گیری  را بدرستی شناخت  خطوط نگارشی  میرعماد با جاذبه های دل انگیزش بلحاظ فرم و محتوا  همواره نیازمند دقت و تفحص بیشتری است که بنام مکتب میر عماد در عرصه هنر خوشنویسی بظهور رسید و اشاعه آن توسط پیروانش از گذشته  تا کنون صورت پذیرفته  و کشف رموز نهفته این مکتب همچنان عامل اصلی انتقال آن به آیندگان است .

منابع :

خوشنویسی در قلمرو مکتب هرات / دکتر یعقوب آژنگ – کتاب ماه هنر – خرداد و تیر سال 83.

مقاله جوهر و ساختار هندسی خط نستعلیق / استاد جواد بختیاری .

تکوین و تطور خط نستعلیق در سده 8و9 ه.ق /استاد صداقت جباری / نشریه هنرهای زیبا / بهار سال 87 – ش 33.

مقاله مبانی زیبایی شناسی شیوه میرعماد / محمد مهدی قطاع / کتاب ماه هنر / خرداد تیر سال 83 .