موزه ایران باستان

موزه ایران باستان، اولین موزهٔ ایران، در ابتدای خیابان ۳۰ تیر، در خیابان امام خمینی تهران واقع است. موزه ی ملی ایران که عملیات ساخت آن در سال ١٣١٣ خ. آغاز و در سال ١٣١۶ در دو قسمت مجزا به بهره برداری رسید، نه تنها بزرگترین موزه ی باستان شناسی و تاریخ ایران است، بلکه از نظر حجم، کیفیت و تنوع آثاریکی از چند موزه ی بزرگ جهان و به عنوان موزه ی مادر محسوب می شود. موزه ی ملی از دو بخش و ساختمان مجزا تشکیل شده است: موزه ی ایران باستان که تاریخ تاسیس آن همان ١٣١۶ است و موزه ی دوره ی اسلامی که در سال ١٣٧۵ رسما افتتاح شد. در سال ١٣٠٨ خورشیدی،

به دنبال تصویب قانون حفظ آثار ملی، انجمن آثار ملی تشکیل شد و به منظور حفظ آثار تاریخی ایران، تهیه ی نقشه ی بنای موزه ی ایران باستان، با الهام از بنای طاق کسری (تیسفون) توسط معمار فرانسوی، آندره گدار آغاز گردید که در آن تاریخ مدیر باستان شناسی ایران هم بود. رنگ آجرهای ساختمان موزه قرمز انتخاب شد تا یادآور معماری عصر ساسانی باشد. بنای موزه حدود ١١٠٠٠ مترمربع و ساختمان اصلی آن سه طبقه است. در حال حاضر موزه ی ملی ایران با دو موزه ی ایران باستان و دوره ی اسلامی زیر بنای بیش از بیست هزار متر مربع در زمینی به مساحت ١٨٠٠٠متر مربع و با حدود ٠٠٠/٣٠٠ هزار شئ تاریخی از زمان های مختلف تاریخی ایران،

بهترین موزه در جهان درارتباط با فرهنگ، هنر و تاریخ ایران است. قدیمی ترین اثری که نشانگر حضور انسان در فلات ایران است، مربوط به ششصد هزار سال پیش است که در این موزه نگهداری می شود. اشیای مختلفی که در طی سالیان گذشته به صورت علمی و غیر علمی کشف شده اند در قسمت زیرزمین موزه ی ایران باستان قراردارند که پس از کارشناسی و تحقیقات علمی به تالارهای اصلی نمایش آثار منتقل می شوند. بخش پیش ازتاریخ گنجینه ی ملی ایران، آثار فرهنگی هنری خود را که ازابزارهای سنگی دوران حجر شروع و به اشیا و وسایل مورد استفاده ی انسان های عصر آهن ختم می شود در بخش پیش از تاریخ موزه متمرکز کرده است. اشیای موجود در این بخش که از مواد مختلفی چون سفال فلز، سنگ عاج، قیر و … ساخته شده اند از طریق کاوش های علمی باستان شناسی یا به طور اتفاقی از محوطه های پیش از تاریخ ایران کشف شده اند. قدیمی ترین آثار به نمایش درآمده در موزه، تیغه های سنگی کشف رود است که در بررسی های باستان شناسانه ی سال ۵۴- ١٣۵٣ در ناحیه ی خراسان و در کنار رودخانه ی کشف رود به دست آمدند.

در ارتباط با قدمت این اشیا نظریات مختلفی ارایه شده است. از جمله این که بررسی های کلود تیبو نشان می دهد که قدمت این اشیا بین هشتصد هزار تا یک میلیون سال است و برخی دیگر نیز قدمت آنها را بین ششصد تا هفتصد هزار سال می دانند. بر اساس نظریه ی تیبو این دوره کهن ترین دوران شناخته شده از پیدایش انسان در ایران است. نمونه ی دیگر از این ابزارهای سنگی، دست افزاری است که در بررسی منطقه ی حوضه ی مسیله در ۵٠ کیلومتری جنوب ورامین توسط آقای دکتر صادق ملک شهمیرزادی به دست آمده است. این گروه از آثار مربوط به ۴۵ هزار تا ۶٠ هزارسال قبل است. قدیمی ترین آثاری که در آن تفکرات مذهبی و معنوی انسان پیش از تاریخ جلوه گر است، پیکرک های انسانی و حیوانی کشف شده از تپه ی سراب در شرق کرمانشاه تاریخچه موزه ایران باستان در سال ١٣٣٩ است. یکی از این مجسمه های گلی زنی است به نام ونوس که 6/5 سانتی متر ارتفاع دارد. ظروف سفالی قرمز به دست آمده از چشمه علی و اسماعیل آباد نیز جزو اولین و قدیمی ترین آثاری است که بازدیدکنندگان در موزه ی ایران باستان با آن مواجه می شوند و قدمت آن متعلق به هزاره ی پنجم پیش از میلاد است. در این ظرف تصویر چهار انسان دیده می شود که رو  به روی یکدیگر قرار گرفته اند و دست های خود را به طرف بالا برده و در حال نمایش رقص های آیینی و نیایشی هستند. از آثار کشف شده در منطقه ی استان فارس می توان به بشقاب سفالی پایه داری مربوط به هزاره ی چهارم پیش از میلاد اشاره کرد که نمایشگر رقص های آیینی است. دیگری کاسه ای است سفالی و مخروطی شکل مربوط به تل باکون در فارس که در پشت ظرف، شاخ های بز کوهی کاملا بزرگ نمایی شده و به نشانه ی یک بز کوهی که مورد احترام و علاقه ی مردمان پیش از تاریخ بوده، نقش بسته است. از آثار مربوط به استان خوزستان که از تنوع چشمگیری برخوردارند می توان به مجموعه ی گاو سفالی معبد چغازنبیل اشاره کرد. این گاو به دستور پادشاه ایلام از گل پخته ی لعاب دار ساخته شده و به عنوان نگهبان بر دروازه ی معبد چغازنبیل نصب شده است. ارتفاع این گاو ١٠۶ و طول بدنه ی آن ١٠٨ سانتی متر است.

از منطقه ی کاشان نیز ظروف سفالی تپه ی سیلک در موزه نگهداری می شود. این ظروف گویای تفکری عمیق از عشق به هنر و مذهب و معنویت است. مشربه های سفالی تپه ی سیلک در نوع خود کم نظیرند و نقوش تلفیقی سماوی، هندسی، حیوانی و انسانی روی آنها نشانه ای از جهان بینی وسیع هنرمندان سفالگر و نگارگر سیلکی است. مشربه هایی که مایع درون آن شفابخش بیماران و نیرو بخش جنگجویان است. نمونه ی آن  مشربه ای است از سفال نخودی با نقوش قرمز اخرایی. حفاری درمنطقه ی ده مارلیک در استان گیلان از پاییز ١٣۴٠ شروع شد و مشخص شد که این تپه محل یک قبرستان مهم قدیمی است و اشیای به دست آمده در آن معرف چگونگی هویت و حرفه ی صاحب آرامگاه است. مهم ترین شئ این منطقه جام طلای مارلیک با نقش گاوهای بال دار است. جام مارلیک ۵/١٧ سانتی متر ارتفاع و ١۴ سانتی متر قطر دارد. نقوش برآمده و برجسته ی جام با تزیینات ظریف، قلم زنی شده است.

موزه ی ایران باستان اشیای قابل توجهی از سایر محوطه های پیش ازتاریخ ایران همچون شهر سوخته، تپه یحیی، تل ابلیس و تپه سنگ چخماق را نیز در خود دارد. دوره ی تاریخی آثار این دوره نیز اکثرا حاصل حفاری های علمی بوده و در کنار اشیای مکشوفه از استان به نمایش گذارده شده اند. دوران تاریخی را اشیای هخامنشی، سلوکی، اشکانی و ساسانی تشکیل می دهند و یکی از منحصر به فردترین نمونه های موجود دوره ی اشکانی، بقایای نیم تنه ی مردی است که در سال ١٣٧٢ به طور اتفاقی به همراه چند قطعه استخوان، یک لنگه چکمه به همراه ساق پای درون آن، یک سنگ ساب، چند سفال، یک چاقوی آهنی، یک سنجاق نقره، یک شلوارک پشمی، چند قطعه پارچه و یک عدد گردو وجود داشت. این نیم تنه پس از کشف به مرد نمکی معروف گردید. در طبقه ی دوم موزه ی ایران باستان، گنجینه ی نفایس دوران پیش از تاریخ قرار دارد که در بر گیرنده ی آثار منحصر به فردی چون جام طلای مارلیک، جام طلای حسنلو، جام خشایار شاه، ریتون طلای همدان، الواح زرین و سیمین از کاخ آپادانای تخت جمشید، زیور آلات مکشوفه از زیویه ی کردستان و … است. در حال حاضر سایر قسمت های طبقه ی دوم پس از انتقال گنجینه ی دوران اسلامی به موزه ی جدید، در حال مرمت کامل بوده و پس از بازسازی داخل بنای ایران باستان به اشیای پیش از تاریخ اختصاص داده خواهد شد.

گنجینه ی دوران اسلامی گنجینه ی دوران اسلامی که در دوم آبان ١٣٧۵ افتتاح گردید، مشتمل بر آثار متنوع از قرون اولیه ی اسلام تا قرن چهاردهم هجری قمری است. این آثار به لحاظ تنوع موضوعی و دوره ای در دو طبقه، به طور جداگانه به نمایش درآمده است. در طبقه ی اول گنجینه، نسخ خطی قرآن کریم در مرکز هنرهای اسلامی در فضایی که نشانگر تقدس است، به همراه عناصری در این زمینه، مانند محراب ها و کتیبه ای خطی به نمایش درآمده اند. در فضای اطراف این قسمت کتب خطی با موضوعات علمی، ادبی و تاریخی ارایه گردیده است. کتب ادبی شامل آثاری از نخبگان عرصه ی ادب ایران از دوران تیموری تا پایان عصر صفوی است. برخی از مهم ترین آنها عبارتند از شاهنامه ی فردوسی، کلیات سعدی، خمسه ی نظامی، دیوان حافظ، دیوان امیر علیشیر نوایی و … اکثر این نسخ به خط نستعلیق و به قلم مشاهیر هنر خوش نویسی و مینیاتور سازان و تذهیب گران عصر تیموری و صفوی است. نسخ علمی نیز در محدوده ی وسیعی از علوم مانند طب، نجوم، جغرافیا و فلسفه را در بر می گیرد. قدیمی ترین نسخه ی مجموعه، «دستور اللغه» است که مربوط به قرن پنجم هجری است. نقاشی های مینیاتور و قطعات خط در چهار ضلع بخش مرکزی شامل سبک های شیراز، هرات، هند، مغول و اصفهان است. مکتب بغداد شاخص هنر نقاشی عهد سلجوقی است که توسط امیر تیمور در این دوره به اوج می رسد و هنرمندان مشهوری چون میرعلی تبریزی خوش نویس و استاد عبدالحی نقاش در پایتخت این حکومت، یعنی سمرقند گرد هم آمدند و بدین ترتیب سنت های هنر ایران به دربار تیموری انتقال یافت. تیموریان به هنر نقاشی و کتاب آرایی علاقه ی خاص داشته و سبک های شیراز و هرات در آنها مشهود است. چهار گوشه ی اصلی این طبقه به موضوعات علمی از جمله وسایل روشنایی، آثار علم نجوم، آثار شیشه ای و اشیای لاکی و ابزار کتاب اختصاص دارد. علاوه بر فضای مرکزی، سه تالار اصلی نیز موضوعاتی همچون فرش، پارچه، سفال و فلز را در خود جای داده است.

در بخش پارچه و فرش، قدیمی ترین پارچه های دوران اسلامی، مکشوفه از شهر ری قرار دارند که یکی از مهم ترین مراکز تولید پارچه در قرون اولیه ی اسلامی است. اوج هنر بافندگی ایران در عصر صفوی است که دارای ویژگی های خاصی از نظر شیوه ی ساخت، نوع و نحوه ی تزیین است. هنر بافندگی دوره ی صفوی با تاثیر از دوران تیموری به دلیل تمرکز و وجود کانون های هنری در شهرهای سمرقند و هرات، در تلفیق با هنر نقاشی شکوفایی خاصی پیدا کرد. قالی های به نمایش درآمده در این بخش مجموعه ی بسیار ارزشمندی است که با طرح های لچک و ترنج، محرابی و گلدانی تزیین شده اند. در بخش سفال، آثار به نمایش در آمده، از قرون اولیه ی اسلام تا پایان دوره ی قاجار هستند که شامل شیوه های مختلف ساخت مانند قالب زده، نقاشی زیر لعاب، زرین فام و مینایی هستند. در عهد سلجوقی هنر سفالگری از لحاظ شیوه های متنوع ساخت به اوج خود رسید. بهترین آثار در این دوره در شهرهای ری، کاشان و گرگان تولید شد. در دوره ی ایلخانی و تیموری این هنر در مشهد، تبریز و نیشابور تداوم داشت. بخش آثار فلزی در این مجموعه، نمایانگر سبک های قلمزنی، قلم سیاه، مشبک، نقره کوب و طلا کوب است که اساسا روند هنر و صنعت فلزکاری را در دوران مختلف اسلامی معرفی می نماید. در آثار قرن چهارم هجری، خط کوفی به عنوان یک عامل شاخص در هنر اسلامی مشهود است و به طور کلی سیر تحول وتکامل رشته های گوناگون مانند سفالگری، شیشه گری و فلزکاری در قرون ششم و هفتم و همچنین شکوه تزیینات معماری دوران ایلخانی و تیموری، به همراه شاهکارهای هنر نقاشی عهد تیموری و صفوی در کنار هنرهای تزیینی دوره ی قاجار نظیر میناکاری، طلاکوبی، خاتم و منبت ارایه می شود.

مجموعه ی آثار موجود در موزه ی ملی ایران، مختص به فرهنگ و تمدن ایران بوده و کهن ترین اشیای مربوط به حضور انسان در فلات ایران را از ابتدای تاریخ تا پایان دوره ی قاجار در خود جای داده است. ایران به عنوان سرزمین کهن با پیشینه ی غنی از قرن نهم هجری (پانزدهم میلادی) در سفرنامه های سیاحان و پژوهشگران معرفی شده است. موزه ی ملی ایران با توجه به تحقیقات متنوعی که در این زمینه انجام می دهد همواره ارتباط پژوهشی و علمی با سایر مراکز فرهنگی و باستان شناسی جهان دارد. باربارو ایتالیایی یکی از نخستین کسانی بود که در ٨٧٧ هجری (١٣٧٢ م.) از تخت جمشید، جایی که چهل منار نامیده می شد، بازدید کرد. سپس دلاواله در ١٠٣٢هجری (١۶٢٢ م.) نوشته های کتیبه های آنجا را رونویسی کرده و به اروپا برد (دانشنامه ی جهان اسلام، تهران ١٣٧٣(. در زمینه ی باستان شناسی، موسسه ی ایزمئو در طول سال های ١٣٣٠ تا ١٣۵٧ خ. در چندین برنامه ی کاوش و بررسی در استان های سیستان و بلوچستان و کرمان شرکت داشته است که این فعالیت ها زیر نظر مرکز باستان شناسی ایران انجام شده است. این مناطق شامل شهر سوخته ی زابل، دهانه ی غلامان، بمپور و تپه ی اسماعیل آباد قزوین بوده اند. این سازمان در زمینه ی مرمت در اصفهان و گنبد سلطانیه ی زنجان نیز همکاری داشته است. سکه موزه ی ملی ایران، همانند سایر موزه های معتبر دنیا، دارای قسمت جداگانه ای به منظور حفظ و نگهداری و نمایش سکه های ارزشمند ایران است.

در دوران پیدایش فلزات، بشر از فلزات مختلف مانند مس، برنز، طلا و نقره اشیایی به اشکال گوناگون چون حلقه و میله ی چهارگوش و یا تبر و کارد تهیه کرد که وسیله ی معاملات قرار می گرفتند. در سال ١٨٨٩ م. در طی کاوش های ژاک دو مرگان Jacques de Morgan در ارمنستان تعدادی از این حلقه ها به دست آمد. در حفاری های موهنجو دارو Mohenjo-Daro در پاکستان میله هایی از جنس مس کشف شد که متعلق به ٣٠٠٠ سال قبل از میلاد مسیح اند. این اشیای کشف شده را می توان قدیمی ترین وسیله ی تبادل تا پیش از اختراع سکه دانست. در خرابه های شهرهای آشور، شمش های طلا و نقره ای متعلق به ٢۵٠٠ تا ١٢٠٠ ق. م. کشف شده که علامات بر روی آنها نشان دهنده ی اولین قدم انسان در جهت ابداع و ساخت سکه است. اگر این موارد را نخستین کوشش های انسان برای به وجود آوردن سکه بگیریم، می توان بر اساس این مبدأ، تحولات و تغییرات روی داده در شکل و قالب سکه ها در طول تاریخ را بررسی کرد؛ از سکه های سلاطین هخامنشی و سلوکیان تا سکه های ضرب شده توسط سلسله ی ساسانی تا شکل گیری سکه های با نقش اسلامی، و از سکه های بنی امیه، عباسیان، طاهریان و صفاریان تا سامانیان، سلجوقیان و صفویان تا زندیان و قاجاریان و تا امروز، از تمامی این دوران ها، نمونه ی سکه هایی در موزه ی ملی ایران گرد آمده که به نمایش گذاشته شده است. مهر پیش از اختراع خط در عصر پیش از تاریخ، انسان به منظور مشخص کردن و ثبت مالکیت خود بر اشیا، مهر را ساخت و برای ساختن آن از مواد مختلفی چون سنگ، مرمر، عاج، طلا، نقره، مس و غیره استفاده کرد.

نقوش حک شده بر سطح مهرها، علاوه بر جنبه های هنری، مدارک مهمی دال بر وجود صنایع و حرفه ها و فعالیت های مختلف دوران باستان است. قدیمی ترین مهرها باقی مانده از هزاره های چهارم ق. م. از جنس گل پخته، سنگ گچ، سنگ مرمر، سنگ صابون و سنگ آهن ساخته شده اند. در مجموعه ی موزه ی ملی ایران، مهرهای بسیار زیبا و ارزشمندی متعلق به گستره ی زمانی هزاره ی چهارم ق. م. تا اواخر دوران قاجار موجود است، گویای نحوه ی زندگی و اعتقادات مذهبی مردمان هر یک از زمان ها، و پس از منظری دیگر بازتابی از تاریخ سیاسی و اجتماعی و اقتصادی جوامع انسانی در روزگاران گذشته تالار کتیبه ها. تالار کتیبه های موزه ی ملی ایران با هدف گردآوری، حفظ و مرمت، شناسنامه دادن و سرانجام نسخه

برداری و خواندن متن های خوانده نشده ی موجود در موزه تأسیس شده است. بسیاری از آجر نبشته ها و گل نبشته های یافت شده در ایران (همچون آثار به دست آمده از شوش یا تخت جمشید) به این تالار منتقل شده اند و کارشناسان این مرکز سرگرم کار بر روی این متون هستند. بخش مرمت در سال ١٣۶٣ هسته ی اولیه ی واحدی تحت عنوان بخش مرمت، در کنار سایر بخش های چهارگانه ی اصلی این موزه ایجاد گردید. از روزهای نخستین شکل گیری این بخش، با نگرشی که آمیزه ای از علم و هنر در امر مرمت آثار بوده است، بسیاری از آثار سفالین و شیشه ای بخش های مختلف موزه مرمت شده اند که اکنون تعداد بسیاری از آنها در ویترین نمایش آثار در موزه ی دوران اسلامی و همچنین موزه ی ایران باستان جا دارند. کتابخانه همزمان با اجرای طرح ساختمان موزه، مکانی به عنوان کتابخانه ی باستان شناسی نیز منظور شد. پس از اتمام بنای موزه در سال ١٣١۶ کتابخانه ی آن نیز آماده گردید که به این ترتیب کار خود را با هدف تامین نیازهای پژوهشی کادر موزه و ادارهی باستان شناسی با فراهم کردن یک هزار جلد کتاب فارسی و لاتین که از کتابخانه ی معارف به عاریت گرفته بود، آغاز نمود. سرپرستی این کتابخانه را آندره گدار، طراح و معمار موزه به عهده گرفت. در حال حاضر مجموعه ی این کتابخانه بالغ بر ١٨ هزار جلد کتاب و نشریه به زبان های گوناگون و مهم ترین کتابخانه ی تخصصی کشور از نظر تاریخ هنر و باستان شناسی در ایران و کشورهای همجوار است. واحد عکاسی واحد عکاسی موزه ی ملی ایران نیز مانند سایر بخش ها از ابتدای شکل گیری موزه فعالیت خود را آغاز نموده و مسئولیت ثبت تصویری اشیا را به عهده داشته است. همانند تمام موزه های معتبر جهان، تهیه ی شناسنامه ی تصویری برای اشیای یک موزه اهمیت خاصی داشته و این امر به صورت تدریجی و مدون با روند تکمیل موزه همگام است. از دیگر فعالیت های مهم بخش عکاسی، معرفی تاریخ و فرهنگ ایران به صورت تصویر است.