پایگاه علمی سعید سان دانلود رایگان مقالات علمی کنفرانس و ژورنال
مقاله رایگان حفاظت، پاکسازی و مرمت یک نمونه اسکلت انسانی مکشوفه در شهر سوخته – بخش دوم
5-1 گورستان شهر سوخته:
گورستان شهر سوخته را به سبب وجود اشیاء و موارد گوناگون تدفینی پیدا شده، می توان گنجینه ای واقعی و سرشار از اطلاعات و داده های گوناگون دانست. گورستان این شهر در بخش جنوب غربی شهر،خارج از محل سکونت اهالی آن قرار گرفته و در سطح آن برخلاف منطقه مسکونی، هیچ گونه آثار مادی فرهنگی دیده نمی شود.
اختلافات موجود بین تعداد اشیاء و کیفیت و مرغوبیت آنها از نظر ساختمانی یا موارد اولیه مورد استفاده، به نوع ساختمان گور و موقعیت اجتماعی صاحب آن بستگی دارد. با آنکه تعداد گورهای حفاری شده هنوز آن اندازه نیست تا بتوان علت این اختلافات را با روشهای علمی توضیح داد، اما شواهدی وجود دارد که بر اساس آن می توان گفت: مثلاً گورهای کودکان و افراد نابالغ با برخی استثنائات جزء گروههای فقیری به شمار می روند که اغلب تا 2 شی معمولاً ظروف سفالین داشته اند.
مساحت گورستان حدود 25 هکتار است که این بخشی از شهر سوخته تنها شوره زار و شنزار بی حاصل یکی از بزرگترین گورستانهای باستانی جنوب غربی آسیا طی هزاره سوم پیش از میلاد به شمار می رود.
در مورد گورستان شهر سوخته می توان گفت:
الف) شهر سوخته در طی لایه های 5 تا7 (2700-2500 پیش از م) یعنی تنها در حدود صد سال یا اندکی بیشتر از شکوفایی بهره مند بوده است.
ب)آزمایشهای زمین شناسی و نیز عکس های هوایی نشان دهنده فرسایش عظیم در قسمت بزرگی از جنوب غربی گورستان است، یعنی محلی که می توان تصور کرد که گورستان در آن جهت ادامه می یافته است،
در حقیقت یکی از گورها در بخش فرسوده گورستان قرار داشته است و نیمی از آن نیز در اثر فرسایش شدید از بین رفته است.
ج) احتمال دارد که آزمایشها و محاسبه های انجام شده نادرست بوده و آزمایشهای دقیقتر تعداد درست گورها را به دست دهند یا اینکه گورستان دیگری در آن نزدیکی وجود دارد که در حال حاضر از آن اطلاعی در دست نیست.
د)دلیل آخر کمبود تعداد گورها می تواند استفاده دوباره از گورها باشد، به این ترتیب تعداد گروهای شماره و محاسبه شده ممکن است کمتر از تعداد واقعی مدفون شدگان باشد.
اجساد مردگان شهر سوخته را با پارچه می پوشانیده اند. جنس پارچه های استفاده شده برای پوشش مردان خشنتر از پارچه های زنانه است و موی سر برخی از زنان به طور استثنایی و به سبب قرار گرفتن در زیر قشری از نمک تا به امروز باقی مانده است.
یکی از خصوصیات گورستان شهر سوخته را می توان همسان نبودن گورهای آن دانست اختلافات اساسی بین قبور به شرح زیرند
1)موقعیت و جهت اسکلتها: اجساد معمولاً به پهلوی چپ با راست خوابانده می شدند. زانوهای آن خم وجمع شده و معمولاً به طرف صورت کشیده شده اند. گاهی اوقات جسد با انحنای کمی در زانوها به پشت خوابانده شده است.
2)شکل و جهت و انواع گورها: تاکنون نه مورد گور متفاوت شناسایی شده است.[1]
9 گروه مختلف ساختار آرامگاها و گروهای فردی در شهر سوخته شناخته شده است:
1- چاله ها یا گودالهای ساده بدون شکل منظم هندسی:[2]
این گورها شکل هندسی منظمی نداشته و شکلهای چهار گوش، دایره ای ،بیضی و نامنظم در میان آنها دیده می شود: از این گورهاد یک بار و گاهی دوبار استفاده شده است. این گروه از قبرها پس از گونه گودالهای دو قسمتی، بیشترین قبرهای پیدا شده در شهر سوخته است.
شکل 6- شهرسوخته، چاله های ساده (منبع: سایت پایگاه شهر سوخته)
2- چاله ها یا گودالهای دو قسمتی:
این گورها از نظر باستان شناسان به گورهای دسته اول شناخته می شوند، با این تفاوت که شکل خارجی آنها نزدیک به دایره بوده و یک دیوار متشکل از یک تا هشت خشت آنها را به دو گودال جداگانه تقسیم می کرده است. اندازه و مساحت این گونه قبرها بزرگتر از گروهااول بوده و در برخی از آنها بیش از یک اسکلت جای داده شده است.
شکل 7 – شهر سوخته، گودالهای دو قسمتی (منبع: سایت پایگاه شهر سوخته)
3- قبرهای سردابه ای:
قابل توجه ترین قبرهای به دست امده در شهر سوخته متعلق به گروه قبرهاست. این گورها از دو قسمت متمایز چاله، ورودی و محل دفن ترکیب شده اند در این قبرها ابتدا گودالی به عمق تقریبی 120 سانتی متر کنده می شده و سپس در یکی از جبهه های آن دخمه های به شکل یک اتقاق زیر زمینی بیضی شکل به عمق تقریبی 180 سانتی متر حفاری می شده است و سپس در ورودی با چند ردیف خشت بسته می شده است. به علت نبود فشار خاک، اسکلتها و اشیاء این قبرها سالمتر از گروههای دیگر باقی مانده اند.
شکل 8 – شهرسوخته، قبرهای سردابه ای (منبع: سایت پایگاه شهرسوخته)
4- قبرهای شبه سردابه ای:
این دسته از قبرها شبیه گروه بعدی یا قبرهای سردابه ای هستند و تفاوت آنها با قبرهای سردابه ای در آن است که دیواره جدا کننده ی چاله قبر و اتاقک تدفین با یک ردیف خشت از یکدیگر جدا می شده است.
شکل 9 – شهرسوخته، قبرهای شبه سردابه ای (منبع: سایت پایگاه شهرسوخته)
5- قبرهای خشتی مستطیل:
در این گونه قبرها یک دیوار خشتی به شکل مستطیل است.
شکل 10 – شهر سوخته، قبرهای خشتی مستطیلی (منبع: سایت پایگاه شهرسوخته)
6- قبرهای خشتی مربع:
مانند گروه پیشین اند و تنها شکل هندسی و خارجی آنها با یکدیگر متفاوت است.
شکل 11 – شهر سوخته، قبرهای خشتی مربع مانند (منبع: سایت پایگاه شهرسوخته)
7- قبر های دو دیواره:
در این گروه قبرها از خشت ساخته شده و دو ضلع دیگر آن به صورت طبیعی باقی می مانده است.
شکل 12 – شهر سوخته، قبرهای دودیواره (منبع: سایت پایگاه شهرسوخته)
8- قبرهای دایره ای شکل:
این گروه از قبرها دیواره دایره ای شکل خشتی و یک در ورودی داشته اند.
شکل 13 – شهر سوخته، قبرهای دایره ای شکل (منبع: سایت پایگاه شهرسوخته)
9- گودالهای دایره ای با در مسدود:
این گروه از قبرها شبیه گودالهای ساده و اغلب به شکل دایره یا بیضی هستند تفاوت این گروه از قبرها با گودالهای ساده آن است که دیواره قبر را می کنده اند و سپس آن را با چند ردیف خشت مسدود می کرده اند.
شکل 14 – شهر سوخته، گودالهای دایره ای شکل با در مسدود (منبع: سایت پایگاه شهرسوخته)
بررسی های انجام شده روی قبرهای شهر سوخته نشان می دهد که نوع ساختمانها قبرها جز در مورد کودکان، ارتباطی به سن یا جنسیت مدفونین نداشته است؛ بلکه بیشترین منعکس کننده وضعیت اجتماعی و باورهای مذهبی و احتمالاً ریشه های مهاجرتی مدفونین بوده است این نکته با توجه به نوع، تعداد و کیفیت اشیاء موجود در قبرها نیز تأیید شده است.
به نظر می رسد با توجه به مرگ و میرها و مهاجرتها، شهر سوخته در زمان شکوفایی خود یکی از پرجمعیت-ترین شهرهای دوران مفرغ بوده است، بیشتر این جمعیت به کارهای تولیدی و صنعتی مانند سنگتراشی، سفالگری، بافندگی، شکار، صیادی،کشاورزی و بالاخره، بازرگانی می پرداخته اند.شهر سوخته همانند بسیاری دیگر از محوطه های باستانی شرق ایران مانند تپه حصار دامغان تپه یحیی کرمان و تل ابلیس بردیسر تقریباً در یک زمان، یعنی حدود اوایل هزاره دوم پیش از میلاداز بین رفته است. برخی پژوهشگران تغییرات شدید آب وهوایی وخشک شدن دلتای رود هیرمند را از عوامل بسیار مهم متروک شدن این شهر باستانی می دانند اما با توجه به هم زمانی از بین رفتن دیگر محوطه های باستانی مناطق شرقی ایران با متروک شدن شهر سوخته، می باید در جستجوی عوامل و دلایل دیگری نیز بود.
6-1 سابقه تاریخی کاوشهای انجام شده در شهر سوخته:
محوطه باستانی شهر سوخته به علت وسعت و موقعیت خاصی که دارد از چشم پژوهشگران نمانده بطوری که بیشتر آنان در گزارشات خود به این محوطه اشاره کرده اند.
یکی از نخستین کسانی که به آن اشاره کرده است کلنل چارلز ادوارد که در سال 1834 میلادی در زمان ناصرالدین شاه قاجار از این منطقه سخن به میان آورده است اولین کاوش انجام شده که به صورت غیرمستقیم و ناشناخته بود در سال 1916 میلادی انجام گرفت. او محوطه های بسیاری را در اطراف رم رود و نزدیک بستر قدیمی «رود بیابان» شناسایی کرد که بزرگترین آن شهر سوخته بود. او تاریخ و قدمت این محوطه باستانی را به نیمه دوم هزاره سوم ق . م نسبت داد.
نخستین کاوشهای باستان شناسی در این شهر توسط گروه باستان شناسان ایتالیایی تحت رهبری ماریتیسئی توزی و سپس مارچلو پییرنو طی 10 فصل از سال 1924 تا 1937 میلادی انجام گرفته است. فعالیت کاوشگران ایتالیایی وابسته به موسسه ایتالیایی مطالعات خاورمیانه (ایزومئو) در سال 1960 میلادی آغاز شد و از سال 1997 میلادی دکتر سجادی تحت نظارت میراث فرهنگی به بررسی و کاوش در شهر سوخته پرداخت که هنوز هم این کاوشها ادامه دارد.
7-1 دوره های تاریخی شهرسوخته:
با توجه به اطلاعات باستان شناسان دوره های استقراری انسانی شهر سوخته را به چهار دوره و یازده لایه تقسیم نموده اند.
1- قدیمی ترین دوره استقرار دوره اول آن است که لایه های 8، 9، 10 را در برگرفته و متعلق به 3200 ق .م است و تا حدود سال 2800 – 2750 ق. م ادامه داشته است. سفالهای به دست آمده از این دوره شبیه سفالهای شمال خراسان بزرگ یا جنوب جمهوری ترکمنستان است. در کهن ترین لایه این دوره یعنی لایه دهم استقرار، یک گل نوشته دوره آغاز ایلامی پیدا شده که مشابه نمونه هایی است که پیش تر در شوش، سیلک، گودین تپه کرمانشاه و حتی یحیی تپه کرمان دیده شده است که قدمت آن حدود سالهای 3200 ق.م است. اندازه شهر در این دوره حدود 15 هکتار بوده است.[3]
2- دوره دوم استقرار شامل لایه های 5، 6، 7 می شود و مربوط به اواسط دوران مفرغ است و تاریخ آن از 2800 تا 2500 ق. م می باشد.
آثار این دوره که دوران گستردگی و شکوفایی شهرسوخته بوده از حدود 45 هکتار از گستره این محوطه باستانی پراکنده شده است. در این دوره شهرسوخته حدأکثر ارتباطات تجاری خود را با مناطق دور دست داشته است.
3- دوره سوم سالهای بین 2500 و 2300 ق. م را در برمی گیرد و به دو طبقه 3 و 4 تقسیم شده است. این دوره دوران افول شهرسوخته است و به همین علت مساحت و جمعیت شهر نیز کم شده و به حدود نیمی از دوران پیشین رسیده است. اندازه شهر در این دوره حدود 80 هکتار بوده است. این دوره مراحل آغاز تشکیل دولت می باشد و شهر به حدأکثر اندازه خود رسیده است.
دوره ی دوم و سوم استقرار شهرسوخته هر دو مربوط به اواسط دوران مفرغ است و از خصوصیات آن سفالهایی با نقش سیاه روی زمینه نخودی و خاکستری و سفالهای چند رنگ بوده است.
4- جدیدترین و آخرین دوره استقرار در شهرسوخته دوره چهارم است شامل لایه های 1، 2 و 0 می باشد و تاریخ گذاری آن به شدت مشکوک به نظر می رسد و آخرین لایه آن بین حدود سال 2100 و 1750 ق . م تاریخ گذاری شده است. بقایای قابل انتساب به این دوره در اطراف و داخل واحد ساختمانی معروف به کاخ سوخته دیده می شود.
این دوره به اواخر دوره مفرغ تعلق دارد و مربوط به 2000 تا 1800 ق. م است. اندازه شهر در این دوره حدود 5 هکتار بوده است. با توجه به این ساماندهی مرتب و مهم روشن می شود که شهرسوخته از حدود 3200 تا حدود سال 2100 یا 2000 ق. م برای مدت هزار سال مرکز و پایتخت منطقه ای به شمار می رفته که از قندهار تا سواحل مکران را تحت کنترل خود داشته و در این مقام در ارتباط با سایر محوطه ها و شهرهای باستانی هزاره سوم پیش از میلاد در شرق، غرب، شمال و جنوب بوده و به عبارت دیگر پایتخت و مرکز حوزه فرهنگی هیرمند به شمار می رفته است. در حقیقت طی یک دوره هفتصد ساله یعنی از حدود سال 3200-2500 ق. م شهرسوخته گسترش و توسعه یافته و حدود همین سالهای آخرین به اوج عظمت و قدرت خود رسیده و سپس در آخرین دوره دچار بحرانهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی شده که موجب سقوط تدریجی آن شده است. به طوری در دوره بعد یعنی حدود سال 2400 ق. م مجدداً از شکل شهر خارج شده و ابتدا به شکل روستایی بزرگ در آمده که مردم آن به روستاهای کوچکتر اطراف مهاجرت می کرده اند و سپس در حدود سال 2100 یا 2000 و شاید 1900 ق. م همراه روستاهای اقماری خود از بین رفته است.
8-1 آثار بدست آمده از شهرسوخته:
آثار بدست آمده از شهرسوخته نشان داده که این شهر مهمترین مرکز استقرار و در حقیقت مرکز اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی تمام منطقه طی هزاره سوم پیش از میلاد بوده است. موقعیت خاص شهرسوخته از لحاظ اقلیمی و وجود لایه های نمک در سطح شهر به حفاظت نمونه های باستانی و اشیاءآن کمک فراوانی نموده و نمونه های مواد آل که معمولاً در کاوشهای باستانی کمتر به دست می آیند، در شهرسوخته به خوبی باقی نمانده است.
در میان این نمونه ها می توان به آثار طناب، سبد و فرشهای حصیری، وسایل چوبی، رنگ، پارچه، مو و در کنار آن اشیاء سفالی، سنگی و فلزی اشاره کرد که مجموعه نسبتاً کاملی از مواد و اشیاء باستانی به شمار می رود که در اختیار دانشمندان قرار گرفته است. محاسبات انجام شده بر اساس تراکم مواد باستانی در یک مترمکعب خاک شهرسوخته نشان داده بیش از 4 میلیارد ماده فرهنگی و باستانی از لارو حشرات و دانه های گیاهی تا مهره های سنگی، اشیاء سفالی و چوبی تا بقایای انسانی در میان خاکهای این شهر موجود است. این آثار و بقایا همگی نشان دهنده این واقعیت است که این شهر محلی برای تهیه و توزیع مواد اولیه و اشیاء ساخته شده برای مصارف داخلی و نیز صادرات خارجی بوده است.
120 هکتار از وسعت 151 هکتاری شهر دارای آثار و بقایای باستانی است و گسترده ترین دوره «آن متعلق به لایه های هفتم تا پنجم یعنی سالهای بین 2800 تا 2500 ق. م است که وسعت شهر به حدود 80 هکتار می رسیده است. بیش از نیمی از سطح شهر پوشیده از توده سفالهای شکسته، سنگ، فلز و خرده سنگهای نیمه قیمتی و سایر مواد منقول باستانی است. در حالی که در سطح گورستان تقریباً هیچ گونه نشانه و ماده فرهنگی دیده نمی شود.[4]»