مقاله رایگان حفاظت، پاکسازی و مرمت یک نمونه اسکلت انسانی مکشوفه در شهر سوخته – بخش اول

چکیده:

در این پروژه به حفاظت، پاکسازی و مرمت یک نمونه اسکلت انسانی مکشوفه در تراشه (A1403.IUG;G) شهر سوخته پرداخته شد.

در فصل اول موقعیت جغرافیایی شهر سوخته، محیط زیست منطقه، معماری شهر سوخته، گورستان، سابقه تاریخی کاوشهای انجام شده و استخوان های تاریخی بدست آمده در این مکان مورد بررسی قرار گرفته است.

در فصل دوم خصوصیات ساختار استخوان، بافت های استخوانی و وظایف مهم استخوان در بدن انسان ذکر شده است. همین طور تقسیم بندی استخوانها بر اساس شکل و خصلت استخوان های باستانی مورد بررسی قرار گرفت.

در فصل سوم بافت های نرم و سخت، اسیدیته خاک، فعالیت های میکروارگانیسم های ساکن در خاک و شناسایی تمام استخوان های موجود در آسیب های وارده به آنها به صورت تفکیک شده در جدول های مورد نظر نشان داده شد.

در فصل چهارم شناسایی شوره های کلریدی، کربناتی، فسفاتی، نیتراتی، سولفاتی و آزمون سوختن تر انجام شد.

در فصل پنجم کار عملی پروژه به ترتیب، چیدمان اولیه بر اساس مطالعات و مشاهدات ابتدایی و جستجوی خاک قبر انجام شد و در ادامه مراحل پاکسازی و بازسازی کل استخوان ها انجام گرفت و در نهایت چیدمان پایانی استخوان ها جهت نمایش صورت پذیرفت، چیده مان پیشنهادی برای بهترین حالت نگهداری درون انبار موزه سایت شهر سوخته در نظر گرفته شد.

مقدمه

استخوان شناسی شاخه ی مهم و اصلی از علم آناتومی است که به مطالعه و بررسی استخوان می پردازد. از آنجا که استخوانها اسکلت بدن را تشکیل می دهند و عناصر نرم نظیر عضلات وترها و رباطها به آنها متصل می شوند، علم استخوان شناسی اهمیت زیادی در تشریح بدن دارد.

استخوان یا بافت استخوانی که اسکلت مهره داران را تشکیل می دهد از سایر بافتهای نگهدارنده کاملاً متمایز است.

استخوان یکی از اصیل ترین اسناد تاریخی به حساب می آید. استخوان را به عنوان یک آثار تاریخی به خاطر نسپارید. بلکه استخوان قسمتی از تاریخ گذشتگان، نیاکان ما می باشند. شاید دارای ارزش های هنری و تاریخی نباشد ولی هنر اصلی آفرینش موجودات زنده کره زمین را آشکار
“می سازد.

تحقیقات و بررسی های علمی باستان شناسی نشان می دهد که انسان همیشه سعی و تلاش در بهره برداری از تمامی منابع طبیعی خدادای پیرامون خود داشته است. استخوان از جمله موادی است که از قدیم الایام مورد استفاده قرار گرفته و به علت ساختمان سخت و محکمی که دارد خیلی زود به عنوان یک ماده اولیه محسوب شده است.

بدیهی است برای انجام یک طرح حفاظتی و مرمتی کامل و جامع، بررسی و مطالعه کارشناسی به همراه بهره گیری از امکانات فنی مختلف ضروری است. همچنین پیدا کردن راه حلهای مناسبی که بتواند طول عمر نمونه ها را افزایش دهد و در عین حال ارزشهای اثری را که قرار است حفاظت شود مصون بدارد، حائز اهمیت می باشد.^[1]

1-1 موقعیت جغرافیایی شهر سوخته:

شهر سوخته یکی از نمادهای مهم شهرنشینی و تمدن در سیستان باستان است با آنکه محل قطعی و در برخی موارد محل تقریبی بسیاری از شهرها و ایالات نامبرده شده در الواح میان رودانی چون انشان، ارت، ملوحه، مارهاشی، دیلمون و مکن را دانشمندان مشخص کرده اند اما هنوز به دلیل عدم دستیابی به اسناد و مدارک کافی و کامل از نام کهن شهر سوخته اطلاعاتی در دست نیست اگر چه سالها پیش شهر سوخته به عنوان یکی از شهرهایی که می توانسته به ارت تطابق کند مورد بحث قرار گرفته بود اما بعدها با تعیین و تطبیق منطقه کرمان با محل این ایالت این فرضیه مردود شناخته شد و بنابراین تا زمانی که مدارک و اسناد لازم و قطعی درباره نام این شهر از کاوشها به دست نیامده نمی توان در این مورد اظهار نظر کرد. نام امروزی شهر سوخته نامی جدید است و به نظر نمی رسد که سابقه آن از حدود 150 تا 200 سال بیشتر باشد. از آنجایی که شهر مزبور حدأقل طی دو مرحله از تاریخ خود دچار حریق و آتش سوزی بزرگی شده سطح آن سوخته و آثار خاکستر و سوختگی در جای جای آن دیده می شود و به این سبب از سوی مردم محل به نام شهر سوخته خوانده می شود.^[2]

شهر سوخته در غرب جاده زابل به زاهدان قرار دارد و شامل یک سلسله تپه های به هم چسبیده است که در 56 کیلومتری شهرستان زابل قرار گرفته است. مساحت آن 151 هکتار می باشد. تپه های کوچک دیگر مساحتشان از حدود 2 هکتار متجاوز نمی کند. میانگین ارتفاع آن از سطح زمین های اطراف 12 متر و بلندترین نقطه های آن 18 متر است. جهت تپه ها از شمال به جنوب و طول آنها 2220 متر و پهنای 1090 متر است و در زیر خود تمدنی مربوط به 3500 تا 4000 ساله را پنهان دارد. به سبب فرسایش شدید ناشی از باد و باران،‌ تپه های شهر سوخته دارای سطحی صاف و گوشه های گرده شده اند، می توان آنها را به صورت ذوزنقه ناقصی مجسم کرد که گودالهای داخلی و زمینهای هموار و چسبیده به آن از رسوبات پر شده است. این سلسله تپه های کم ارتفاع در کنار یکی ازکهن ترین دلتاهای رودخانه هیرمند واقع شده و از مهمترین مراکز شهرنشینی عصر مفرغ در جنوب شرق ایران به شمار می روند. دلتاهای کهنی که شهر سوخته در کنار آن واقع شده امروزه چنان پر از شن و ماسه است که تشخیص آن بسیار مشکل می نماید، از سوی دیگر از آنجا که جهت وزش باد از غرب به شرق است تمام این بخش به سبب تماس دایم با جریان باد فرسوده و از ارتفاع آن کاسته شده و به همین علت قسمت شرقی شهر سوخته نسبت به غرب آن ارتفاع بیشتری دارد. زیرا تنها عامل مخرب این بخش آب بود ه که دیوارهای تپه را به شکل برشهای عمودی مستقیمی درآورده است.^[3]

یک لایه سخت و ضخیم نمک بر سطح تپه، باعث حفاظت چشمگیر آثار تاریخی مکشوفه شده است. زندگی در این شهر حدود هزار و پانصد سال و بین سالهای 3200 تا 1800 قبل از میلاد دوام داشته است.

با وجود وسعت زیاد، این شهر فاقد معبد، دیوار دفاعی و یا ساختمان عمومی بوده است گسترش شهر سوخته از نظر فرهنگی، سیاسی،‌ اجتماعی و صنعتی در یک دوره 400 ساله از زندگانی 1200 – 1300 ساله، آن را از صورت شهرک کوچک 15 هکتار خارج کرده و سپس با وسعتی گسترده بالغ بر حدود 150 هکتار به یکی از بزرگترین شهرهای دوران مفرغ خاورمیانه تبدیل کرده که شهرهای انگشت شماری چون انشان یا تپه ملیان در فارس، اور در میان رودان، شوش و بالاخره موهنجو دارو در دشت سند قابل مقایسه با آن است.

عکس شماره 1- عکس ماهواره ای منطقه سیستان، موقعیت شهر سوخته (منبع: کتاب نخستین شهرهای فلات ایران)

2- 1 محیط زیست منطقه:

برای شناخت هر چه بیشتر نقش شهر سوخته طی هزاره ی سوم ق . م در گسترش شهرنشینی در نیمه شرقی فلات ایران، شناسایی مناطق شرقی، جنوب شرقی و شمال شرقی فلات ایران لازم به نظر می رسد. شهر سوخته در مجموعه ی باستانی وسیعی واقع شده است، که مناطق آمودریا در آسیای مرکزی تا شبه جزیره عمان در جنوب را دربر می گیرد. شهر سوخته، شهرها و روستاهای تابعه آن و در یک کلام تمدنهای حوزه رود هیرمند را نمی توان از آنچه در افغانستان امروزی، بلوچستان ایران، دشت سند، جزایر و سواحل جنوبی خلیج فارس، دریای مکران و بالاخره آسیای مرکزی وجود داشته جدا دانست.

سیستان نام سرزمینی وسیع در بخش های جنوب شرقی فلات ایران است که بخش بزرگی از آن داخل خاک افغانستان واقع شده و با نام “ولایت نیمروز” خوانده می شود و بخش کوچکتر آن همراه با بلوچستان ایران، استان سیستان و بلوچستان ایران را تشکیل می دهد. سیستان با درجه حرارت نیمه استوایی خود از نظر آب و هوایی جزء مناطق خشک آسیاست و یا سرزمینهای اطراف خود که آب و هوای استپی، زمستان های مرطوب و تابستان های خشک دارند متفاوت است.^[4]

در مجموع باید گفت احتمالاً شهر سوخته در آن دوره هزاره سوم ق . م آب و هوای ناشناخته و متفاوتی با زمان حال داشته و از سوی دیگر در مکانی واقع بوده است که در آن زمان آب رودخانه هیرمند از طریق دلتایی که از شهر سوخته تا رامرود گسترش داشت، وارد هامون هیرمند می گردید.

از آنجایی که بر اساس گفته های جی. ان. لیسیت سینا، و وی . ام . ماسون آبیاری ابتدایی پیش از سه هزار سال قبل از میلاد در جنوب ترکمنستان رواج داشته (و همچنین بین النهرین) هیچ دلیلی وجود ندارد که تصور کنیم در این منطقه زراعت آبی به عمل نمی آمده است.

با توجه به ارتباط شهر سوخته با تمدن های هم زمان خود، وضعیت جغرافیایی منطقه نشان می دهد که همیشه 1- یک جاده ارتباطی در طول رودخانه هیرمند وجود داشته است. 2- در طول مرز مناطق بلند بین ایران و پاکستان یک جاده فصلی فرعی به سمت جنوب با جهت شمالی جنوبی تا حوزه بمپور برقرار بوده است و 3- یک جاده ارتباطی فصلی اما آسان که در تمام طول سال مورد استفاده قرار می گرفت، سیستان از طریق کوه های خراسان به ترکمنستان وصل می کرد.^[5]

3-1معماری شهر سوخته و وضعیت محلات و خانه های مسکونی

مهم ترین اطلاعات به دست آمده در مورد وسعت شهرو تقسیم بندی محلات و بخش های گوناگون آن بر اساس شکل و اندازه خانه ها، تراکم نسبی، و توزیع آنها بوده است که در ضمن محققان را در شناخت تعداد جمعیت ساکن در شهر و نیز نوع فعالیتهایی که در جامعه دوران آغاز تاریخی شهر سوخته انجام می گرفته یاری کرده است. با اینکه به خاطر وسعت بیش از اندازه محوطه باستانی شهر سوخته و کمی اطلاعات موجود، کاربرد و نیز شماره کل ساختمانها و بناهای این شهر به دقت مشخص نشده است، با این حال با توجه به آثاری که تاکنون از زیر خاک بیرون آمده می توان به برخی از نکات کلی در مورد معماری شهر سوخته اشاره کرد.

خانه ها و ساختمانهای شهر سوخته در هر چهار دوره استقرار همگی با خشت درست شده اند و تا کنون آثار ساختمانها یا بناهایی که با خشت پخته یا آجر بنا شده باشند در شهر سوخته دیده نشده است. ساختمانهای کاوش شده در شهر سوخته همگی دارای اجزای لازم یک خانه از جمله دیوار کف، پلکان، درگاه، اجاق، انبار و بالاخره اتاق و حتی در برخی از مورد اتاقهای بزرگ شبیه تالار هستند.

پهنای دیوارهای اصلی معمولاً به اندازه پهنه دو خشت است که در کنار هم قرار داده شده اند، با این حال در دوره چهارم پهنای برخی از دیوارها به عرض سه، چهار و به ندرت پنج خشت هم می رسیده است که البته این مسئله تنها در مورد دیواره های اصلی ساختمان صادق بوده است و دیواره هایی که نقش جدا کننده اتاق ها از یکدیگر را داشته اند تنها با یک ردیف خشت ساخته شده اند.

پی دیواره ها معمولاً به صورت گودالهایی با گودی متفاوت بین 30 تا 100 سانتی متر کنده شده که سپس با خشت های شکسته و با خاک و گاهی نیز به قصد استحکام بیشتر از سفالهای شکسته دوره های پیشین پر می شده اند. کف اتاقها به این ترتیب بوده است که ابتدا کف اتاق را با خاک معمولی پر کرده آن را می کوبیده اند، سپس با محلول غلیظی از دوغ آب گل و کاه گل به قطر پنج سانتی متر پوشانده سپس آن را صاف می کرده اند. نوع دیگر کف سازی استفاده از خشت های شکسته و خرد شده بوده است. ^[6]

4-1 استخوان های شهر سوخته:

یکی از بهترین نشانه های شناسایی تمدن های گذشته استخوانهای به جا مانده در گورستانهای بجای مانده در گورستان های آن محل سکونت آن تمدن می باشد.

در فصل نهم کاوش در شهر سوخته سیستان در مجموع تعداد 12 گمانه به مساحت 900 متر مربع زده شد. در این مساحت 108 مورد گور به دست آمده که از این تعداد 97 ورد آن گورهای انفرادی، 5 مورد دو نفره، 2 مورد سه نفره، 1مورد چهر نفره، 1مورد پنج نفره، 1مورد شش نفره، و 1مورد هشت نفره است.

تعداد تدفین ها در مجموع 116 مورد است. که از این تدفین ها، 31 مورد مرد و 36مورد زن، 30 مورد کودک و هشت مورد نوزاد و همین طور 11مورد جنین شناسایی شده است.

استخوانهای مورد بحث در ترانشه(IUG;G.1403/A) یافت شده است. همراه آن تعدادی کاسه سفالی، لیوان سفالی، خمره سفالی، هاون مرمری و پارچه بوده است.

عکس 3- نحوه تدفین اسکلت مورد بحث و اشیاء اطراف آن هنگام حفاری

(منبع: سیدسجادی، سیدمنصور، (گزارش کار حفاری شهر سوخته)،79-1376، ص38)

گروه باستانشناسی شهر سوخته کار خود را با گمانه زنی و کاوش در 12 گمانه در سال 1376 به ابعاد مختلف آغاز کرد. مجموع مساحت زمین ها ی حفاری شده در این فصل 426 متر مربع(270 متر مربع در سال 1376 ) بوده است که در نتیجه 53 تدفین(31 تدفین درسال 1376 ) متعلق به سه نوع از انواع هشتگانه قبور شهر سوخته تعداد قبور دراین فصل نسبت به سال گذشته 32 عدد بیشتر بود و گروه ضمن حفاری به نکات جدیدی در این کاوشها دست یافت. هیأت طی کاوشهای سال 1376 برای نخستین بار موفق شد قطعات پارچه (نسوخته) یکی از قبور را در حد امکان سالم(قطعاتی به اندازه های 10 و 20 سانتی متر مربع) از زیر خاک بیرون آورد. نکته دیگر آنکه از آنجا که کار کاووش در فصل جاری در لایه های بالایی و حفاظت نشده گورستان شهر سوخته انجام گرفته است بر خلاف فصل گذشته تعداد بسیاری از باقی مانده های انسانی و اشیا پیدا شده در قبور فرسوده و از بین رفته بوده است که گروه تا حد امکان آنها را بازسازی نموده و بیرون آورده است. نکته دیگر آنکه در تازه های یافت شده امسال تعداد ی اسکلت کامل بزغاله یا بره یا احیاناً آهو بچه(تا انجام مطالعات استخوان شناسی در مورد نوع جانوران نمی توان اظهار نظر نمود)که به صورت نظر ونیاز و یا جهت استفاده غذایی در داخل قبور کار گذاشته شده بودند نیز یافت شد. در بررسی های بسیار مقدماتی انجام شده در روی اسکلت جانوران شواهدی دال بر ذبح این جانوران بدست نیامده و احتمال اینکه آنها را ابتدا خفه کرده و سپس در قبر جای داده باشند بسیار است.(تعداد کل جانوران کامل پیدا شده در قبور شهر سوخته در پیش از انقلاب اسلامی و توسط کارشناسان ایتالیایی 17 عدد می باشد). نکته اخر اینکه در فصل جاری یک مهره سنگ لاجوردی که دارای نوار بسیار نازک(حدود 2میلیمتر.قطر) طلایی و 3مهره دیگر(که جنس آنها نیز احتمالاً از طلا است اما این نکته ای قطعی نیست) یافت شده که همراه دو قطعه بسیار ریز پیدا شده در دوران پیش از انقلاب نشان دهنده آشنایی مردم شهر سوخته با این فلز گرانبها بوده است.^[7]

 

جدول مشخصات تدفین(سید سجادی، سید منصور، گزارش شهر سوخته)، ص 36

ردیف	شماره تدفین	گمانه	نوع ساختمان	شکل	گودی	درازا	پهنا
13	1403	IUG	9	دایره	195	–	–
نوع تدفین	جهت تدفین	تعداد اسکلت	تعداد اشیاء	جنسیت	دوره	سن
خمیده	شرقی- غربی	2	6	a :مونث b:کودک	3	a:13-14 b :9-12

این تدفین از نوع نهم یعنی دایره ها با درگاهی مسدود است که در ورودی آن با پنج ردیف خشت بسته شده است. اندازه دیوار این قبر 55 سانتی متر و پهنای آن 20 سانتی متر است که با خشت های 40×20×10سانتی متر بنا شده است. دو اسکلت در این قبر دیده شده که در جهت شرقی – غربی قرار دارند . هر دو اسکلت به صورت خمیده با پاهای جمع شده به داخل شکم و و دست های تا شده بطرف بالا قرار گرفته اند. فک پایین یکی از اسکلت ها از حالت طبیعی خارج شده به نظر می آید پیش از متلاشی شدن کامل آن بافت های بدن جابه جا شده تا فضای کافی برای دفن فرد دوم باز شود. اثر فشار و جابه جایی غیر طبیعی در روی استخوان فقرات این اسکلت و گردن آن دیده می شود. اشیا، این تدفین نسبتاً خوب باقی مانده اند.^[8]

اشیاء تدفین شماره 1403

شرح 1 2 3 4 5 6

شرح کاسه سفالی نخودی ساده لیوان سفالی نخودی رنگ ساده کاسه سفالی نخودی رنگ ساده خمره سفالی نخودی رنگ ساده خمره سفالی نخودی رنگ ساده هاون مرمری

بلندی 4/6 9/10 7/6 14 1/15 7/7

ق.دهانه 16 6/7 4/15 1/8 9/9 3/5

ق.کف – 3/3 – 4/1 – –

توضیح بدنه ناهموارف علامت سفالگر بدنه ناهموار قرمز شده بابدنه ناهموار و پوسته

شکل 4 – شهر سوخته، تدفین سردابه ای (منبع:کتاب نخستین شهرهای فلات ایران)

شکل 5 – تدفین دو قسمتی یک صنعتگر از دوران دوم استقرار (منبع: کتاب نخستین شهرهای فلات ایران)

1. نیکنام، مهدی، (حفاظت، مرمت و استحکام بخشی اسکلت تاریخی انسان شهر سوخته)( پایان نامه جهت اخذ مدرک کارشناسی مرمت آثار)دانشگاه زابل، دانشکده هنر، بهار 87، صفحه1 ↑
2. – www.shahr-i-sokhta.ir ↑
3. – سید سجادی، سیدمنصور، هشت گفتار در سیستان و بلوچستان، انتشارات سمت، 1380، ص224 ↑
4. سید سجادی، سید منصور، راهنمای مختصر آثار باستانی سیستان، چاپ شهریار، سال بی تا، صفحه9 ↑
5. – توزی، ماریتزیو، پیش از تاریخ سیستان، ترجمه رضا مهرآفرین، انتشارات پاژ، مشهد، 1385، ص160. ↑
6. – سیدسجادی، سیدمنصور، هشت گفتار، (باستان شناسی و تاریخ بلوچستان)، ص 254. ↑
7. – سیدسجادی، سیدمنصور، (گزارش مقدماتی شماره2)، فصل دوم، ص3. ↑
8. – سیدسجادی، سیدمنصور، (گزارش شهر سوخته)، ص36. ↑