پایگاه علمی سعید سان دانلود رایگان مقالات علمی کنفرانس و ژورنال
همان طور که درگذشته بیان شد، سبک و یا شیوه معماری در مقطع خاصی پایان نمی گیرد و پذیرش آن نیز ناگهانی نبوده و شروع معینی ندارد. منطقه خراسان صاحب شیوه خراسانی است اما همین شیوه به تدریج گرایش به شیوه بعدی یعنی رازی پیدا کرد و لذا بسیاری از آثار از نیمه دوم قرن سوم هجری دارای دو شیوه خراسانی و رازی با هم بودند و این موضوع در شیوه های بعدی نیز تکرار می شود.
معماری در عصر سامانیان
معماری در عصر سامانیان نیز چنین وضعی داشت و بناها تلفیقی از شیوه خراسانی و رازی بودند و به مرور زمان شیوه رازی جایگزین شیوه خراسانی شد. پذیرش نهایی اسلام امنیت مناسبی را به وجود آورد و موجب شد که شالوده اقتصادی لازم برای نیروهای خلّاق فراهم آید. مقارن با نیمه دوم قرن سوم یک دگرگونی اصیل ایرانی در خراسان (در آن زمان ماوراءالنهر و افغانستان کنونی جزء خراسان بود.) تکوین یافت. در این منطقه با وجود حکومت سامانیان که در بخارا و سمرقند فرمان می راندند، فرهنگ تازه ای با ویژگی های اصیل ایرانی پدید آمد. از این دوره، تنها یک بنای تاریخی باقی ماند که از زیباترین بناهای ایرانی است.
آرامگاه امیراسماعیل سامانی که مدتی قبل از مرگ او در اوایل قرن چهارم در بخارا ساخته شد، بنایی است با قدرت و اصالتی مؤثر. این بنا که شیوه خراسانی– رازی دارد، از نظر پیشرفت در طرح و نقشه و به کارگیری مصالح تزیینی مناسب، در معماری ایران سهم به سزایی دارد. ساختمان آن مکعبی شکل است که هر ضلعش تقریباً ۱۰ متر است با گنبد نیمکره ای که در چهار گوشه آن چهار گنبد کوچک تخم مرغی به سبک و شیوه بناهای ساسانی است. چهار گوشه دیوارها که اندکی به داخل شیب دارد، با ستون های عظیم سه ربعی تقویت شده است. بنا، مناسب یک بنای یادبود است و سادگی و گیرایی اندازه ها و نسبت های هماهنگ با آرایش قوی و ابتکاری، آن را از سایر بناهای اسلامی متمایز ساخته است. در این بنا، آجر با مهارتی استادانه به کار رفته و برتری آجرچینی های ایرانی را به خوبی نشان می دهد. بافت سایه دار دیوارها یادآور سبد بافته است که از تابش نور شدید خورشید جلوگیری می کند. این شیوه معماری بعدها، در سرزمین توران (ترکمنستان کنونی) سرمشق بسیاری از بناها قرار گرفت.
معماری ایران در دوره حکومت سامانیان به سبب کمبود ابنیه و ساختمان‌هایی قدیمی کمتر مورد مطالعه قرار گرفته و دانشمندانی نیز که در این زمینه مطالعه و تحقیقاتی به عمل آورده‌اند کمتر به نتایج مهمی دست یافته‌اند. سبک عمده معماری این دوره از طریق بررسی مساجد به جایی مانده از عهد سامانیان ظاهرا بر سه گونه بوده است:
ــ احداث بناهایی گنبد دار بر رویی مقطع مربع که تقلیدیی از آتشکده‌هایی دوره ساسانیان به شمار می رود.
ــ بهره‌گیریی از شیوه حیاط های باز و وسیع با اتاق‌هایی واقع در اطراف آن.
ــ ایوان‌های بزرگ و گسترده به سبک تالار قصرهای شاهان ساسانی