بازی های بومی و محلی ترکمن های ایران

مقدمه

هر قوم ومليت با هر فرهنگ و پيشينه اي ، در دل خود آداب ، رسوم ، افسانه ، مثل ها و متل هايي دارد که ويژه است و منحصر به همان قوم. در ميان اين آداب و رسوم – که هر کدام يادگار روزگاري دور و دراز است
مي توان بازي هاي محلي را يافت . اين بازي ها که به طور عمده ، بازي هاي گروهي و جمعي بودند،تنها با انگيزه ي سرگرم شدن افراد اجرا نمي شدند ، که هدف ديگر آن تقويت روحيه ي جمعي و همياري در بين افراد يک قوم يا قبيله بود .

در سرزمين کهن سال ايران ، بازيهای سنتی از تنوع و گستردگی برخوردار بوده و اين گوناگونی نشانگر ژرفا و غنای جامعه است. تغيير در شيوه های زندگی ، گسترش شهرنشينی وفق آوری های نوين بسياری از بازيهای سنتی را يا منسوخ کرده يا دچار تغييراتی کرده است. با اين همه بازی ها و ورزش های سنتی تمام شرايط لازم را برای احساس آزادی و لذت بردن از بازی های خود انگيخته را دارا بوده و به عنوان يکی از مواريث فرهنگی نشانة ادامة حيات معنوی جامعه هستند که بعضی از اين بازيها بعنوان سرگرمی در نقاط روستايی متداول
می باشند.

 

قارماک

«قارماک» يکي از اين بازي هاست که در ميان مردم ترکمن اجرا مي شود . براي اجراي اين بازي دايره اي از افراد – معمولا بچه ها – که بر روي خط کشي دايره اي شکلي ايستاده اند و همچنين طنابي به طول 2 تا 3 متر لازم است . در انتهاي اين طناب ،کيسه ي کوچکي پر از خاک مي بندند .طناب را با توجه به تعداد افراد شرکت کننده در بازي ، کوتاه يا بلند انتخاب مي کنند. اگر تعداد آنها زياد باشد ، قطر دايره اي که تشکيل داده اند نيز بزرگ تر خواهد شد ،در نتيجه اندازه و طول طناب نيز بيشتر بايد باشد . اما در هر حال اين اندازه نبايد از 3 متر بيشتر شود.

بر اساس قرعه ، از بين شرکت کنندگان در بازي ، فردي را انتخاب مي کنند و به مرکز دايره مي فرستند. به آن فرد ،  «باليق چي» (يعني ماهي گير) مي گويند. آن فرد يک سر طناب را گرفته و سر ديگر طناب را که کيسه ي کوچک پر از خاک به آن بسته شده ، در ارتفاع 20 الي 30 سانتي متر از زمين ، دور خود مي چرخاند. آنها که بر روي خط دايره اي ايستاده اند ، وقتي کيسه به آنها رسيد ، بايد با پرش از روي کيسه بي آن که به بدنشان برخورد کند ،آن را از زير پاهاي خود عبور دهند. البته برخي از شرکت کنندگان مي توانند به موقع خود را عقب تر بکشند تا طناب و کيسه ي خاک با آنها برخورد نکند و از مقابلشان عبور نمايد. با اين توضيح که هر شرکت کننده تنها مي تواند يک باراين کار را انجام دهد و در صورت تکرار بيش از يک بار ، او از بازي خارج مي شود .  «باليق چي» نيز حق دارد به اين نيرنگ ها متوسل شود. به اين ترتيب که او نيز مي تواند ناگهان طناب را از حرکت بازدارد و يا ناگهان در جهت مخالف حرکت قبلي بچرخاند. اگر کيسه به پاي هر کدام از بازي کنان اصابت کند ، به معناي آن است که آن فرد صيد شده است و به اين ترتيب بايد از بازي حذف شود. سه نفر از بازي کنان که بتوانند تا انتهاي بازي خود را از اصابت کيسه در امان نگه دارند ، به عنوان برنده ي بازي اعلام مي شوند.

قانون بازي: بازي کن نمي تواند تا پايان بازي از دايره اي که رسم شده ، بيرون برود و محل ايستادن خودش را تغيير دهد. تا انتهاي بازي ، هر چه قدر هم بازي کنان اخراج شوند ، دايره محدودتر نمي شود و به همان اندازه باقي مي ماند.  به اين ترتيب بازي قارماک با تعدادي شرکت کننده به عنوان بازي کن و عده اي ديگر در جايگاه تماشاگران اجرا مي شود.

آشیق اویین

این بازی مخصوص پسرها بود. آشیق / بجول، یکی از هفت قطعه ی استخوان مچ پا است که در فاصله دو قوزک پا قرار دارد. این استخوان را در تداول عام قاب می نامند.

آشیق اویین در بین جوانان ترکمن چنان رایج بود که برای نگهداری آن، کیسه ای مخصوص می دوختند و آشیق ها را در آن نگه می داشتند.

طریقه بازی به شرح زیر بود:

1- ابتدا دایره ای به قطر تقریبی دو متر در زمین رسم می کردند.

2- هر یک از باریکنان، تعدادی از آشیق های خود را در خطی مستقیم، در مرکز دایره می چیدند.

3- در فاصله تقریبی 3 متر با بجول ها و به موازات آنها، خطی در دو طرف دایره می کشیدند که محل آغاز بازی و هدف گیری آشیق های داخل دایره بود.

4- بازیکن ها از محل هدف گیری با آشیق های مخصوص خود که ساقا نامیده می شد، آشیق های داخل دایره را هدف می گرفتند.

5- در این بازی کسی برنده بود که می توانست یا ساقا، آشیق های بیش تری را از دایره خارج کند.

6- آشیق های خارج شده از دایره به کسی تعلق می گرفت که آنها را از دایره خارج کرده، حتی اگر از تعداد آشیق هایی که در اول بازی داخل دایره چیده بود بیشتر باشد.

 

كبه بام

برای انجام این بازی افرادی كه می خواهند شركت كنند به طریقی باید به دو گروه تقسیم شوند. در وهله اول برای هر گروه یك نفر «خان» انتخاب می شود. این یكی از روی شناخت قبلی و فردی كه توانمندترین آن گروه باشد به عنوان خان انتخاب می شود چه از نظر زور بازو و چه از نظر هوش و ذكاوت خان باید از دیگران متمایز باشد. بعد از آن که افراد دو گروه انتخاب شدند؛ محلی برای بازی كه فضای باز میدانگاهی در بین روستا یا اطراف آن باشد در نظر گرفته می شود. یك گروه به عنوان «دیو» نامیده می شود و گروه دیگر به عنوان «مركب». در اینجا گروهی دوست دارد ‌دیو شود و ابتكار عمل بازی را در دست گیرد. سر این قضیه بحث و جدل می شود كه برای آن نیز از شیر و خط استفاده می شود.

گروه دیگر مركب می شود. برای بازی در محل انتخاب شده نقطه ای را مشخص می كنند كه می‌تواند سنگی متوسط باشد یا چاله ای كوچك و كم‌ عمق. گروه مركب تنگ همدیگر ایستاده دستها را از بازو به هم گره كرده و سر به داخل دایره و به پائین خم كرده كیپ همدیگر می ایستند. با فاصله كمی دور این گروه به وسیله خاكستر یا مانند آن دایره ای می كشند. خان گروه مركب در اطراف این گروه ریسمان یا دستمال بافته بدست دور می زند و گروه دیو گرداگرد این گروه حلقه بزرگتری می زند و خان مواظب و نگهبان (‌كومه) می باشد. گروه دیو مهاجم است و می‌خواهد كومه را تصرف كند.

افراد گروه مركب سعی می كنند به هر طریقی نگذارند كه كومه به دست مهاجمان بیافتد. مهاجمان حمله می كند كه از خط حائل بگذرند و سوار یكی از مركبها شوند و خان مربوطه نمی گذارد. اگر خان دیو دستور حمله را بدهد و جناح حمله را مشخص كند افراد گروه آن بدون چون و چرا حمله می كنند و خان گروه مركب با ریسمانی كه در دست دارد سعی می كند قبل از سوار شدن مهاجم بر كومه آن را بزند اگر زد آن فرد از بازی خارج می شود اگر نتوانست پس از سوار شدن آن و یا گذشتن از خط حائل یا اینكه نباید اقدام به زدن كند اگر نیز بتواند این عمل خطا می ‌باشد. بازی با هیجان فراوان بدین طریق ادامه پیدا می كند. در صورتی بازی خاتمه پیدا می كند كه یا همه افراد مهاجم سوار بر مركبها شده باشند یا اینكه خان مركبها همه افراد مهاجم را با رسیمان زده باشد و از دور مسابقه خارج كرده باشد.

درباره نتیجه این بازی می توان گفت كه افراد را از كوچكی برای شناخت محیط اطراف و اقلیم و شناخت افراد گروه و هم بازیهای خود ترغیب می كند و برای مبارزات چریكی و دست و پنجه نرم كردن با طبیعت و غلبه بر آن و امرار معاش كمك می كند. روحیه مبارزه تن به تن را تقویت می كند و دفاع از حریم خود را می آموزد و برای آمادگی جسمانی و روحی كمك شایانی را می رساند.

كٍبه در زبان تركمنی همان معنی كومه در فارسی را می دهد و آنرا اگر بخواهیم تعمیم به زندگی امروزه دهیم؛ حفظ و حراست از خانه و كاشانه طایفه و ایل و در مقیاس بزرگتر وطن را به نمایش می گذارد. «حب الوطن من الایمان» حراست از وطن جزو ایمان است.

اگر افراد یك مملكت همیشه در آمادگی جسمانی و روحی قرار داشته باشند مهاجم یا آنهایی كه فكر هجوم را در مخیله خود پرورانده اند جرئت عملی ساختن آن افكار پلید را در خود نمی یابند. در خاتمه این را نیز اضافه كنم كه پس از پایان مرحله اول بازی، گروه های بازیگر جای خود را تعویض می كنند. یعنی اگر گروه دیو بازنده شد،‌ در داخل و به جای گروه مركب قرار می گیرد و «كبه بام» تشكیل می دهد و بازی تا خسته شدن دو طرف و رضایت برای خاتمه بازی، ادامه پیدا می كند و عاقبت گروهی بازنده نهایی شناخته می شود كه مراتب بیشتری در داخل قرار گرفته است. یعنی تعداد دفعات بیشتری مركب شده است.

 

غوشاق آتدی

يكي ديگر از مهم ترين بازي هاي بومي و محلي تركمن ها « غوشاق آتدي » نام دارد . زماني كه امكانات ورزشي و تفريحي مطرح نبوده مردم تركمن اين بازي را بعنوان يك سرگرمي و بازي دنبال مي كردند . در اين بازي ، شالي را به هم مي بستند كه در زبان محلي آن را « غوشاق » مي نامند . چنان سفت و محكم مي شود كه هرگاه تعلل و كمكاري كني چنان بر پشتت فرود مي آيد كه آه از نهاد آدمي بلند مي شود .

تعداد بازيكنان :

8 الي 18 نفر .

طریقه بازی

در این بازی بازیكنان به دو گروه مساوی تقسیم می شوند و دو نفر بعنوان رهبر گروه و یا خان انتخاب می نمایند و نفرات دیگر دو به دو با انتخاب نامی مستعار نزد رهبران گروه بر می گردند و بدین ترتیب به دو گروه مساوی تقسیم می شوند. این دو گروه رو در رو به فاصله تقریبی 20 متر از همدیگر قرار می گیرند.

گروهی كه غوشاق در دست آنهاست یكی از افراد گروه خود را پشت سر حریف قرار می دهند و غوشاق را بطرف فردی كه پشت سر گروه مخالف قرار دارد، می اندازند، اگر غوشاق به دست او رسید در اولین اقدام شروع به زدن حریف می كند. حریف نیز سعی دارد خود را به گروه مخالف كه در فاصله 20 متری آنها قرار دارد برساند. اگر موفق به فرار شدند، غوشاق را از آنها تحویل می گیرند و جای دو گروه عوض می شود و اگر هم موفق به فرار نشدند و یكی از اعضای گروه با غوشاق زده شد، از محل ضربه خوردن تا محل گروه مخالف به آنها سواری می دهند. این بازی همچنان ادامه پیدا می كند و در نهایت در شماره های 10 یا 20 كه بیشترین امتیاز را كسب كرده اند، برنده بازی معلوم می شود.

 

آیدماجه لار / گفتنی ها

در این بازی کسی برنده است که بتواند از عهده ی بیان تند و سریع جملاتی برآید که از لحاظ واج آرایی تعقید لفظی دارند از آن جمله:

«قایرا دأن قرق قل قوریق گلیار قرقی سی نینگ ایچینده قرق یل قثر قالان قزل قل قوریق گلیار»

نظیر این بازی در میان فارسی زبان ها نیز بسیار داریم، از آن جمله:

«امشب شب سه شنبه است فردا شب هم سه شنبه است این سه تا شب آن سه تا شب هر سه تا شب سه شنبه است.»

بازی آیدماجه لار شاید برای تقویت حافظه در فراگیری سریع مطالب و تمرین تلفظ سریع کلمات- که تعقید لفظی دارند – طراحی شده باشد.