پایگاه علمی سعید سان دانلود رایگان مقالات علمی کنفرانس و ژورنال
زنان حقوق بشردوستانه بین المللی واسلام (طیبه محمدی کیا)
طیبه محمدی کیا
زنان، حقوق بشر دوستانه بین‌المللی و اسلام
مقدمه :
ما به عنوان مسلمان با اعتقاد بر مبانی اسلامی و اعتقادات شیعی بر این باوریم، که هنوز نیز بسیاری از آموزشهای بشردوستانه و مبانی و اصول انسان دوستانه در نصوص اسلامی می‌تواند راهگشای اعضای در گیر در جنگ باشد .
امروزه در قالب حقوق بشردوستانه بین‌المللی به این مسأله پرداخته می‌شود، زمانی که دولت‌ها به عضویت کنوانسیون‌های ژنو در می‌آیند، مکلف می‌شوند، که به حقوق بشردوستانه بین‌المللی احترام گذاشته و رعایت آن را تضمین کنند در کنار اینکه امروزه بسیاری از قواعد حقوق بشردوستانه بین‌المللی قواعدی عرفی هستند و بنابر عرف بین‌الملل رعایت می‌شوند. اما در زمان جنگ یکی از گروه‌هایی که بنابر طبیعت خاص خود مورد ستم و اجحاف واقع می‌شوند، زنان هستند زنان در درجه نخست بنابر طبیعت شکننده و در درجه دوم بنابر جایگاه فروتر از نظر ساختاری مرد سالارانه و ساختار اجتماعی جوامع در طول تاریخ توان مقابله با مصائب سخت اجتماعات انسانی به طور اخص در زمان جنگ را ندارند.
اکنون نیز متأسفانه حتی در جوامع پیشرفته شاهد آن هستیم، که هرگز یک زن، را به عنوان فرد تأثیر گذار نقش اول نمی‌پذیرند، در روند پذیرفته شدن زن به عنوان شهروند و برخورداری او از حقوق شهروندی می‌توان صحّّت این ادعا را شاهد بود.
در زمان جنگ بنابر مطالب پیش گفته زنان در معرض آسیب جدی قرار دارند، آسیب و ستم در مورد زنان در مواقع ستیز و جنگ چندین برابر بوده و علاوه بر این مسائل که گروه زنان را در معرض آسیب جدی و تهاجمی فزونتر قرار می‌دهد، از بسیاری جهات دیگر مانند وضعیت خانواده در مناطق در گیر جنگ، وضعیت کودکان وابسته به مادر و وضعیت مربوط به خانواده و وضعیت مربوط به مسائل نژادی و آسیب‌ها و تهاجم‌ها و تجاوزات جنسی را نیز در بر می‌گیرد.
بنابراین به نظر می‌رسد، پرداختن به مسأله زنان در زمان جنگ اهمیتی دو چندان به خود می‌گیرد، در کنوانسیون‌ها و پروتکل‌های حقوق بشردوستانه بین‌المللی به مسأله زنان در ذیل قسمتهای مختلف پرداخته شده است که به تفصیل در بخش نخست این مقاله به آن می‌پردازیم و نیز در بحث راجع به حقوق زنان در زمان جنگ از نظر دین مبین اسلام با نگاهی به سیره و احادیث ائمه معصومین در بخش دوم این مقاله بحثی خواهیم داشت.
زنان در حقوق بشردوستانه بین‌المللی:
طبق کنوانسیون ژنو پروتکل‌های الحاقی آن عمده مطالب مربوط به حقوق زنان در حقوق بشردوستانه بین‌المللی و به عبارتی حقوق زنان در زمان جنگ، در قسمت مربوط به اسرای جنگی مطرح شده است ، تعریفی که از اسرای جنگی ارائه می شود ، بر این مبنا که این گروه از افراد اسیر جنگی محسوب می‌شوند، که حق برخورداری از مقررات موجود از کنوانسیون سوم ، 12 آگوست 1949، بخش سوم، قواعد مربوط به هدایت، درگیری و حمایت از اسرای جنگی کنوانسیون ژنو را در مورد رفتار با اسرای جنگی در ماده 76 پروتکل اول فقط اشخاص ذیل استحقاق برخورداری از مقررات ناظر بر رفتار با اسرای جنگی را دارند:
• اشخاصی که در سرزمین های اشغالی به علت اینکه عضو نیروهای مسلح کشور اشغال شده بوده‌اند، بازداشت شده‌اند.
• بازداشت شدگان نظامی در کشور بی‌طرف
• اعضای پرسنل مذهبی و پزشکی غیر رزمنده که بخشی از نیروهای مسلح هستند.
اصل کلی بدین قرار است:
هر عضو نیروهای مسلح طرفهای درگیری رزمنده است و هر رزمنده‌ای که توسط طرف دشمن دستگیر شود، اسیر جنگی است. در این میان برای برخورد با زنان اهمیت ویژه‌ای قایل شده‌اند، رفتار و برخورد با زنان با توجه به جنسیت آنها معین شده است.
« با زنان باید از نظر داشتن ملاحظاتی که لازمه جنسیت آنهاست رفتار شود و در کلیه شرایط باید از رفتاری که حداقل به اندازه رفتاری که با مردان می‌شود … برخوردار شوند ».
در مواقع جنگ رفتار با افراد دشمن حالتی خصمانه به خود می‌گیرد و برای تعدیل رفتار طرفین مخاصمه وجود قواعد بشردوستانه ضرورت دارد، هرچند ضرورت وجود قواعد بشردوستانه از جنبه‌های بسیاری نیز حائز اهمیت است، اما آنچه در ارتباط با برخورد با اسرای جنگی به نظر می‌رسد این مسئله است.
در این میان قواعد کنوانسیون ژنو قسمتی را به بحث در ارتباط با حقوق بشردوستانه در ارتباط با اسرای جنگی اختصاص داده است.
در این مباحث که به اسرای جنگی مرتبط است، برخورد با زنان نیز به نوعی گنجانده شده است. علاوه بر اینکه برخورد درست و انسانی با اسرای جنگی اعم از مرد و زن ضرورت دارد، برخورد با زنان با تفصیل بیشتری توضیح داده شده است.
در این میان حداقل برخورداری اسرای زن از برخورد مناسب و صحیح برخورد مناسبی دانسته شده است، که در مورد مردان نیز به کار می‌رود، اما علاوه براین باید رفتاری در مورد زنان به کار گرفته شود که مناسب با شرایط جنسیتی زنان می‌باشد.
بنابر کنوانسیون ژنو دولتی که اسرای جنگی را بازداشت نموده است، مسئولیت تأمین رفاه و خدمات زندگی اسیران را به عهده دارد. این دولت در کنار تأمین احتیاجات اسرای جنگی، وظیفه دارد، که سلامت اسرا را حفظ کند، این قاعده شامل زنان و مردان است.
اما در همین ماده یعنی ماده 77 بند 76، پروتکل اول، به طور مجزا آورده شده است که زنان و کودکان زیر 15 سال که به اسارت گرفته شده‌اند، باید مورد احترام ویژه قرار گرفته و نیز از آنها در مقابل هر گونه صدمه اتفاقی حمایت شود.
بسیار حائز اهمیت است که زنان بنابر ضعف طبیعی و آسیب پذیر بودن در مواقع خطرناک در مواد کنوانسیون ژنو و پروتکل های الحاقی آن مورد توجه قرار گرفته‌اند. هر چند آسیب‌های ناشی از جنگ و بلایای طبیعی را که نیاز به نوع دوستی و حقوق بشردوستانه در این مواقع با شدت بیشتری خود را نشان می‌دهد، به هیچ وجه نمی‌توان برای آسیب دیدگان جبران نمود، اما با رفتارهای صحیح می‌توان احساس آسیب دیدگان آن را تعدیل کرد. بدون تردید در این میان زنان با روحیه زنانه و عواطف قوی و وابستگی‌های خانوادگی بیشتر به نسبت مردان و طبیعت شکننده‌تر در معرض آسیب‌های بیشتر و جدی‌تری هستند و نیاز به توجه ویژه، شرایط و امکانات متناسب خود دارند، نادیده گرفتن هریک از مسایل پیش آمده در شرایط نا مساعد می‌تواند به یک بحران فردی و یا حتی اجتماعی بیانجامد. در ماده یازده پروتکل اول، عنوان شده است که رفتار با اسرای جنگی در هر شرایطی باید رفتاری انسانی باشد. در عین حال رفتار با اسرای جنگی باید با در نظر داشتن هرگونه رفتار ترجیحی براساس درجه، جنس، وضعیت سلامت و … انجام گیرد.
در قسمت مربوط به مجازات‌های اسرای جنگی توجه ویژه‌ای به مسئله زنان در این مورد شده است. این مباحث در ماده هفتاد و شش و هفتاد و هفت پروتکل اول گنجانده شده است. در این مواد اعلام می‌دارد که:
« تا آنجا که ممکن است، نباید حکم مجازات مرگ در مورد زنان باردار یا مادرانی که کودکان وابسته به خود [شیرخوار] دارند صادر شود. چنین مجازاتی در صورتی که حکم آن صادر شود اجرا نخواهد شد ».
آنچه مورد اهمیت قرار گرفته است با توجه به نقش مادری زنان است. توجه به نقش مادری زنان همچنین در کنوانسیون چهارم ژنو مورد توجه قرار گرفته است که برای (جهت) عبور زنان تازه‌زا از نواحی محاصره شده … باید قرار دادهای محلی بین طرفهای مخاصمه منعقد شود .
در قسمت مربوط به حمایت و سرپرستی از همه افرادی که تحت تأثیر درگیری مسلحانه قرار گرفته‌اند، نیز در بند شصت و نه پروتکل اول و بند هفتاد و بند هفتاد و یک عنوان می‌دارد؛ عبور مواد غذایی، پوشاک و مواد مقوی مخصوص کودکان زیر 15 سال، مادران باردار و زنان تازه زا اجازه داده شده است.
این مواد با توجه به خصوصیت توانایی زایش زنان مطرح شده است، توانایی زایا بودن که ویژگی انحصاری زنان در طبیعت است، نیازمند توجه ویژه می‌باشد، زیرا بدون تردید این مسئله در ارتباط مستقیم با زندگی هر فرد است و صحت و سلامت آن، صحت و سلامت انسانیت را و نوع بشر را به دنبال خواهد داشت.
با نظر به اجحاف و ستمی که در طول سالیان متمادی در مورد زنان اعمال شده است و توانایی زایش زنان امری کم اهمیت شمرده شده است. به این نتیجه می‌رسیم که از طرح این مسئله از مسائل زنان نیز در کنار بقیه مسائل مشابه تا حد امکان امتناع شده است. تردید نیست که بدون بازشناسی طبیعت جنس زن و توجه به نیازها و توانایی‌های او نمی‌توان در جهت احقاق حقوق و یا اعطای امتیازات و درک شرایط زنان قدمی مؤثر برداشت.
آنچه مورد توجه است، گنجاندن توانایی زایش و شرایط مناسب برای آن در مواد کنوانسیون و پروتکل اول می‌باشد. گذشته از زایمان و شرایط و امکانات مورد نیاز در این موقعیت، فرزندان آدمی در لحظه تولد، (نوزاد انسان) از جمله ناقص‌ترین نوزادان طبیعت به شمار می‌روند، که از کمترین توانایی‌ها در جهت برآوردن نیازهای زیستی خود ناتوان هستند و زنان با توجه به عواطف قوی و خصوصیت مادر بودن این نوزاد ناتوان را حمایت می‌کنند و نیازهای حیاتی او را تأمین می‌کنند.
این مسئله نیز در موادی از کنوانسیون و پروتکل اول مورد توجه قرار گرفته است. برای نمونه در ماده شصت و هفت پروتکل اول اختصاصاً در مورد زنان آمده است:
«زنان باید مورد احترام خاص قرار گرفته و از آنها در برابر هرگونه حمله ناشایست حمایت شود ،به وضعیت زنان باردار و مادرانی که دارای فرزندان وابسته به خود [شیرخوار] هستند و به دلایل مربوط به درگیری مسلحانه بازداشت شده‌اند، با حداکثر اولویت رسیدگی شود و در صورت صدور حکم اعدام برای آنها این حکم اجرا نخواهد شد .»
ماده بیست و هفتم کنوانسیون چهارم، در بردارنده لزوم احترام به شخص انسان و ماهیت غیر قابل سلب حقوق بنیادین وی را بیان می‌کند، بند دو مقرر می‌دارد که:
افراد مورد حمایت این حق را دارند، که در همه شرایط به شخص، حیثیت، حقوق خانوادگی اعتقادات و آداب مذهبی و عادات و رسوم‌شان احترام گذاشته شود، همواره با آن به صورت انسانی رفتار شده و به خصوص در مقابل کلیه اعمال خشونت بار یا تهدید به خشونت و در برابر توهین و کنجکاوی عمومی (تفتیش ناشایست ) از آنها حمایت خواهد شد.
به خصوص از زنان باید در برابر هر گونه حمله به حیثیت شان به خصوص در برابر فحشای اجبرای یا هر گونه (شکل) دیگری از حمله ناشایست حمایت به عمل آید.
تجاوز و تعرض بی‌شرمانه نسبت به زنان و دختران در هنگام آشوب و از میان رفتن نظم و قانون در زمان جنگ، یک پدیده رایج است. ارتکاب این عمل توسط سربازان نشانه آن است که انضباط (اخلاقیات ) از میان رفته و لذا فرماندهان نظامی می‌بایست به آن توجه بنمایند.
در قواعد کاربردی حقوق مخاصمات مسلحانه، در این باره چنین آمده است: تجاوز و تعرض بی‌شرمانه از زمره جرایم شدید به حساب می‌آیند، باید فرامین صریحی در این خصوص به سربازان صادر شود و مقامات نظامی و غیر نظامی باید با متخلفان برخورد جدی نمایند .
در همین کتاب در آغاز مباحث چنین آورده شده است: در مورد رفتار با زنان، باید با احترام خاصی رفتار شود و هیچ گونه رفتار شنیعی نباید نسبت به زنان صورت گیرد .
این مطلب از مطالب بیان شده بند بیست و یک ماده هفتاد و شش ، پروتکل اول ژنو است.
حقوق زنان در زمان جنگ از نظر اسلام :
در ابتدای بحث به نظر می‌رسد، ضرورت دارد که به فاصله زمانی زمان حال با زمان صدر اسلام و زندگی ائمه و بزرگان شیعه اشاره‌ای داشته باشیم.
مباحث موجود در حوزه‌های مختلف اجتماعی با شرایط بسیار متفاوت اجتماعی، فرهنگی و سیاسی مطرح شده است. بنابر همین شمول ادله نقلی بر مسائل زمانه امری کاملاً تخصصی است، که در این مقاله به هیچ وجه کار نگارنده نمی‌باشد. بلکه صرفاً توصیف و تحلیل اجمالی ادله نقلی و روایات و سیره بازمانده از رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه شیعه علیهم السلام می‌باشد، که در محدوده موضوع این مقاله به آن پرداخته می‌شود.
آنچه که به نظر اساسی و مهم می‌آید، وجود اصولی در اسلام در این زمینه است که در حد وسع و توان نگارنده به آن پرداخته می‌شود.
حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در ادامه سفارش و نصایحی که درباره جنگ دارند می‌فرمایند: « … کودکان و زنان را به قتل نرسانید » .
بدون تردید این امراز حرمت و احترامی نشأت می‌گیرد که در دین اسلام برای زنان قایل شده‌اند، همانطور که حضرت نبی اکرم «صلی الله علیه و آله و سلم» آخرین وصایای خود را به مسئله‌ای درباره حقوق زنان اختصاص داده‌اند.
در حدیث دیگری از حضرت رسول اسلام صلی الله علیه و آله و سلم چنین نقل شده است:
«از مبارزه با زنان و کودکان منع فرمودند ».
زنان و کودکان نباید درگیر ستیز و جنگی باشند که صدمات و لطمات وارده بر آنها به مراتب تأثیری سخت‌تر و وخیم‌تر نسبت به مردان در بر خواهد داشت.
حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم با آگاهی کامل از گوهر وجودی و عاطفه زن، از اینکه لطافت وجود زن درگیر سختی و مشقت ناجوانمردانه جنگ و ستیز باشد، منع می‌فرمایند.
حدیثی دیگر نیز در همین رابطه و در تأیید بیانات قبلی از سوی حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بیان شده است؛ از امام صادق علیه السلام وارد شده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم از مبارزه با زنان و کودکان منع فرمودند .
و نیز در روایات دیگری امام جعفر صادق علیه السلام به نقل از حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرموده اند؛ حضرت رسول اسلام صلی الله علیه و آله و سلم از قتل زنان و کودکان در میان جنگ منع فرمودند، مگر در موردی که اقدام به مبارزه نمایند که در این صورت باز تاجایی که برایت امکان دارد از جنگیدن با آنان پرهیز نما .
اما در عین حال در حدیث دیگری داریم که حضرت رسول خاتم صلی الله علیه و آله و سلم خطاب به فرماندهان جنگ فرموده است؛ حق ندارید زنان و کسانی که در جنگ اجیر شده‌اند، را بکشید .
و همچنین درباره زنان و حقوق آنان در زمان جنگ حضرت علی بن ابیطالب علیه السلام امام اول شیعیان جهان، بیانات روشنی دارند که پرداختن به تعدادی از بیانات امام علی(ع) در این قسمت از مقاله ضروری به نظر می‌رسد، امام اول شیعیان در دوره کوتاهی حدود پنج سال رهبر سیاسی جامعه مسلمین بود، ایشان در مسائل حکومتی، سیاسی، حقوقی و نظامی سیره‌ای خاص دارند که الگوی شیعیان در تمامی این زمینه‌ها می‌باشد.
امیرالمؤمنین علیه السلام در بیاناتی بعد از نصایحی در مورد آغاز ننمودن جنگ از سوی پیروان خود، و بسیاری نصایح اخلاقی دیگر در هنگام جنگ و کارزار در ادامه تأکید نموده‌اند که:
« … هرگاه به اندرون دشمن راه یافتید، پرده‌دری نکنید و داخل خانه‌ها نگردید و از اموالشان برندارید و زنان را اذیت نکنید حتی اگر زبان به بدگویی شما بگشایند و به امیر شما و بزرگانتان ناسزا گویند »
در این زمینه روایاتی از سیره پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم و حضرت امیرالمؤمنان علیه السلام نیز دیده می‌شود، از آن جمله اینکه؛ حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام در غزوه‌ی بنی المصطلق کنیزی را که اسیر شده بود به محضر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم حاضر کرد. پدر آن کنیز عرضه داشت که دختر من زنی محترم بوده و نباید اسیر شود و او را به ما واگذار کنید.
حضرت پیامبر بزرگور اسلام صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند:
این زن خود مخیر است، که انتخاب کند. در این حال آن زن گفت من خدا و پیامبرش را انتخاب می‌کنم و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نیز او را آزاد کردند .
از این نمونه‌ها در روایات شیعی فراوان دیده می‌شود، در ارتباط با رفتار و سیره حضرت امیر المؤمنان علی علیه السلام، در کتاب بزرگ بهار چنین آمده است:
زمانی که اسیران ایرانی را به مدینه آوردند، عمربن خطاب، زنان را به جهت کنیزی، در معرض فروش گذاشت. امیرالمؤمنین علیه السلام به او فرمودند:
رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم می‌فرمودند: « بزرگ هر خاندانی را بزرگ بدارید.» و من خدا و شما را گواه می‌گیرم که سهم خود را از این کنیزان، برای خدا، آزاد نمودم.
بقیه (افراد) نیز گفتند: ما هم حق خود را به تو بخشیدیم، ای برادر رسول خدا. امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرمودند: خدایا گواه باش که من نیز همه را آزاد کردم .
آنچه که در این مقاله دیده می‌شود، از آن جهت اهمیت دارد که نشان دهنده حفظ حرمت و کرامت زنان در قرن‌ها قبل است. تلاش در جهت رشد و تعالی جایگاه زن در عرصه‌های مختلف در وجوه مختلف دین مبین اسلام دیده می‌شود. در صورت وجود مجال بیشتر برای تحقیق در این زمینه مطمئناً نمونه‌های بیشتری از رفتار و سیره و احادیث حضرت نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و نیز ائمه شیعه در این رابطه مشاهده خواهد شد. برای مثال در جریان جنگ جمل که عایشه در برابر حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام به جنگ برخاست، آن حضرت با عایشه در نهایت احترام و حفظ شأن و حرمت برخورد کرده‌اند ، حتی بعد از پایان پذیرفتن جنگ جمل به بدرقه عایشه دستور داده‌اند.
و نیز زمانی که عایشه در منزل فردی از اطرافیان بود، خود حضرت با تعدادی افراد دیگر برای وداع به آنجا رفتند. در این باره روایتی ذکر شده است که بیان آن در این مقاله ضروری به نظر می‌رسد؛ حضرت علی علیه السلام برای دیدن و در راستای احترام و عزتی که برای عایشه قایل بودند به منزل عبدالله پسر خلف که عایشه در آنجا بود رفتند و در آنجا با توهین‌هایی از جانب زنان آن خانه مواجه شدند که ایشان در این باره چنین نظر می‌دهند:
« در برابر مردی از قبیله ازد که می‌گوید نباید عایشه زنده می‌ماند، فرمودند: خاموش. پرده‌ای را مدرید و به خانه‌ای در نیایید و زنی را هر چند شما را دشنام گوید و امیرانتان را بی‌خرد خواند بر می‌انگیزانید که آنان طاقت خود‌داری ندارند. مادر جاهلیت مأمور بودیم به روی زنان دست نگشاییم ».حضرت علی علیه السلام در خطبه 156 نهج البلاغه اعلام داشته‌اند که، با وجود جنگ جمل حرمت عایشه به جاست و حرمت وی حفظ خواهد شد.
دیده می‌شود که حضرت علیه السلام در موارد متفاوتی با زنان در هنگام جنگ در نهایت احترام و نکویی برخورد نموده‌اند. با توجه به مباحث مطرح شده و احادیث و روایاتی که از اسناد معتبر در این مقاله آمده است، نمی‌توان قایل بر این شد که از نظر اسلام زنان در زمان جنگ قربانیانی هستند که توجهی به آنها نمی‌شود. مطمئناً با کاوش و تحقیق بیشتر در احادیث و سیره ائمه معصومین علیه السلام به چنین مواردی خواهیم رسید و همانطور که قبلاً نیز بیان نمودیم باید در مجال بیشتری به بحث در این زمینه بپردازیم.
آنچه ارائه شد نگاهی اجمالی به وضعیت زنان در زمان جنگ و نظر به ضرورت دفاع از زنان در مواقع نبرد می‌باشد که از نگاه حقوق بشردوستانه بین‌المللی و دین مقدس اسلام به این مسئله پرداخته شد.
منابع لاتین :
Addressing the Needs of Women Affected by Armed Conflict: an ICRC Guidance Document. International Committee of the Red Cross. Women and War, March 2004
The Missing and their Families. Action to resolve the problem of people unaccounted for as a result of armed conflict or internal violence and to assist their families. Report prepared by the International Committee of the Red Cross. 28th International Conference of the Red Cross and Red Crescent, 2003
Lindsey, Ch. (2001) Women facing war. ICRC study on the impact of armed conflict on women. ICRC, Geneva
منابع کمکی:
صابری، هنگامه، ضمانت اجرا در حقوق بشردوستانه، تهران: وزارت امور خارجه، 1378، چاپ اول.
بوازار مارسل، انسان دوستی در اسلام، ترجمه محمد حسن مهدوی، غلامحسین یوسفی، تهران: توس، 1362.
مهریزی، مهری، شخصیت و حقوق زن در اسلام، تهران: نشر نی، چاپ اول، 1382.