پایگاه علمی سعید سان دانلود رایگان مقالات علمی کنفرانس و ژورنال
مقدمه
هوای منطقه یزد در تابستان، گرم و خشک، و در زمستان، سرد و خشک است و اختلاف درجه حرارت بین شب و روز، گاهی اوقات به 28 درجه سانتی گراد می رسد. مردم یزد برای مقابله با این شرایط جوی و اقلیمی، به راه حل هایی دست یافته اند که جنبه های آزار دهنده آب و هوایی را کم کنند؛ از آن جمله است: ساختن خانه ها در کنار هم، دیوار های بلند، به کار بردن خشت خام، پوشش کاهگل، ساختن طاق های گنبدی، زیرزمین و بادگیر و … که مجموعاً وسایلی هستند برای مبارزه با ناملایمات هوای گرم تابستان و هوای سرد زمستان. از بین مواردی که بر شمردیم، بادگیر، کارآیی بیشتری در تلطیف شرایط جوی منطقه دارد؛ به حدی که می توان گفت شهر ها و روستا های کویری با بادگیر نفس می کشند.
یزد شهر زیباترین بادگیر ها با معماری کویری، شهری باستانی بر سر راه جاده ابریشم؛ بادگیر های یزد که در نوع خود کامل ترین اند به همراه دیوار های قطور و طاق های گنبدی بلند، مناسب آب و هوای کویری منطقه ساخته شده اند؛ بادگیر ها هر یک از نظر شکل سطح مقطع، ارتفاع، سطح وجه ها، تعداد پایه ها و چشمه ها، نوع تزیینات، گچ بری و … با یکدیگر تفاوت دارند.
موضوع این مقاله ضرورت و اهمیت بادگیر و فنون ساختمان آن در ناحیه جنوبی دشت کویر یا استان یزد است که به تشریح آن مبادرت می ورزیم.
ضرورت و اهمیت بادگیر
بادگیر، وسیله تهویه مناسبی برای خانه های در قلب کویر به حساب می آید؛ به طوری که جریان هوای مطبوعی را در اتاق ها، تالار و زیرزمین، ایجاد می کند؛ به همین لحاظ است که معمولاً در هر محل، جهت بادگیر را در سمتی می سازند که مناسب ترین جریان هوای منطقه را جذب کند؛ مثلاً در سراسر منطقه «اردکان»، جهت بادگیر را رو به شمال درست می کنند تا هوای شمال را به داخل خانه برساند؛ در این صورت، پشت بادگیر را در جهت «باد قبله» می سازند که همراه با گرد و خاک است.
کار اساسی بادگیر در دو قسمت خلاصه می شود:
1- هوای دلپذیر و مطبوع را به قسمت زیر، هدایت می کند؛ به طوری که هوا به مجرد اینکه به چشمه های بادگیر می وزد، به جهت وضعیت ویژه چشمه های بادگیر، باد با سرعت هرچه تمام تر، به پایین کشیده می شود.
2- جهت دیگر بادگیر، هوای گرم و آلوده را به بیرون می فرستد؛ یعنی در واقع کار مکش را انجام می دهد.
ضمناً در مسیر بعضی از بادگیر هایی که به سرداب راه پیدا می کند، طاقچه یا گنجه ای در دل دیوار تعبیه می کنند و در چوبی بر آن می گذارند تا بتوانند باد را کنترل کنند؛ به این معنی که در زمستان، در گنجه را می بندند تا ارتباط فضای داخل و خارج اتاق را قطع کنند. این گنجه ها در اتاق، تقریباً کار یخچال های امروزی را انجام می دهند؛ به طوری که گوشت و ماست و پنیر و غذای شب مانده را در گنجه می گذارند و در آن را می بندند تا آن مواد از هوای گرم فضای داخل و دسترسی حیوانات خانگی در امان باشد. در روستای «عقدا»، این گنجه های دیواری را اصطلاحاً «گمبیچه» می نامند.
ضمناً از بادگیر علاوه بر تهویه و موردی که ذکر آن گذشت، برای سرد نگه داشتن مواد غذایی، به روش بهتری نیز استفاده می کنند. برای این منظور، روی چوب میان قفسه بادگیر، یک قرقره چوبی بند می کنند و سپس از میان قرقره، ریسمانی می گذرانند که به پایین بادگیر می رسد و سر دیگر آن ریسمان را به صورت چهار رشته در می آورند که به چهار گوشه تخته مشبکی به طول و عرض تقریبی 70 سانتی متر، بسته می شود؛ که این تخته را اصطلاحاً «چووش» (/ĉo.Uŝ/) می نامند. سپس آن سر طناب را به میخ دیوار تالار می زنند و روی تخته مشبک، ماست، گوشت، پنیر و غذا هایی که باقی می ماند، می گذارند. برای آنکه تخته را به بالا و در معرض جریان هوایی قرار بدهند، سر طناب را از میخ باز کرده و پایین می کشند تا سر دیگر آن با واسطه قرقره ای که به تخته مشبک متصل است، بالا کشیده شود. در این صورت، تخته مشبک بالا می رود و در معرض هوای سرد قرار می گیرد و از فاسد شدن مواد غذایی روی آن، جلوگیری می شود. یک فایده دیگر این کار، چنین است که مواد خوراکی را از دسترسی حیوانات خانگی، دور نگه می دارد.
پلان و برش بادگیر در خانه ای در اشکذر یزد؛ مسیر کانال این بادگیر چهار طرفه از طریق گمبیچه به اطاق و در ادامه به سرداب یا زیرزمین راه دارد.
1- رف یا طاقچه بالا؛ 2- طاقچه؛ 3- گم بیچه، گمبیچه یا گنجه؛ 4- صفه یا ایوان 5- اطاق؛ 6- سرداب یا زیرزمین؛ 7- بادگیر.
وجود بادگیر، با آب و هوای هر منطقه، در رابطه مستقیم است؛ به طوری که هرچه از شدت گرمای هوا کاسته شود، به همان میزان، از تعداد بادگیر ها نیز کاسته خواهد شد؛ به عنوان مثال در روستای کوهستانی «طزرجان» و «ده بالا» که هوای آنها خنک است، بادگیر، برای اهالی، معنا و مفهومی ندارد؛ در صورتی که در بخش «میبد» که دارای آب و هوای گرم و خشک است، به تقریب می توان گفت که تمام مساکن، بادگیر دارند.
وجود بادگیر در هر خانه، معرف تعین و تشخص افراد آن خانه است. بزرگی و کوچکی بادگیر، با موقعیت اقتصادی صاحب خانه، ارتباط دارد؛ به نحوی که وقتی وارد یک روستای کویری می شویم، با نگاهی گذرا به وضعیت بادگیر ها، می توانیم موقعیت اقتصادی هر خانوار را به تقریب، مشخص کنیم؛ زیرا که خانه های فقیر نشین بادگیر ندارند و بعضی از آنان که بادگیر دارند، مصالح عمده بادگیر، خشت و گل، و بادگیر از گونه یک طرفه است و حتی تعداد چشمه های آن، بسیار کم است؛ در صورتی که مصالح بادگیر عمده مالکان، بیشتر، خشت و آجر است و بادگیر از گونه چند طرفه است و با تزییناتی همراه است.
اکثر بادگیر ها، یک طبقه است. فقط چند بادگیر در سراسر یزد دیده شد که دو یا سه طبقه است؛ به عنوان مثال در روستای عقدا، یک بادگیر دو طبقه در «رباط حاجی ابوالقاسم رشتی» مشاهده شد که معمرین راجع به کیفیت بنای آن، چنین اظهار نظر می کنند: “در گذشته بر اثر ناامنی، در طبقه دوم آن آتش می افروختند تا رخنه و ورود دشمن را، به روستا های اطراف اطلاع دهند؛ و از طرفی، طبقه دوم، به عنوان برج راهنما برای کاروانیان به حساب می آمده است.” عده دیگری می گویند: “ساختن بادگیر دو طبقه، یک نوع هنر معماری است؛ زیرا ساختن آن، کار هر معماری نیست.”
نظر دوم به حقیقت نزدیک تر است؛ زیرا امکان رفتن افراد به طبقه دوم، یا امکان آتش افروزی در آن نیست؛ و از جهتی، فرم ظاهری بادگیر که هشت ضلعی است، نشان می دهد که رعایت تناسب و زیبایی بادگیر برای معمار، در درجه اول اهمیت بوده است. همان طوری که در تصویر می بینید ، بادگیر طبقه دوم، روی بادگیر طبقه اول ساخته شده است؛ ضمناً منفذ زیر بادگیر آن درست در وسط منافذ دو طبقه بادگیر است. بادگیر طبقه دوم، کار هواکش را انجام می دهد؛ یعنی در واقع این بادگیر طبقه دوم، وسیله بسیار مناسبی است برای سهولت نفس کشیدن چشمه های بادگیر کناری طبقه اول.
در شهر «تفت»، یک بادگیر سه طبقه که از نظر معماری بسیار ارزنده است، مورد بررسی قرار گرفت. این بادگیر به عنوان نوعی تفاخر به حساب می آید؛ از طرفی، بادگیر سه طبقه در تلطیف هوای خانه، بسیار موثر است. باد در هر سمت و ارتفاعی که جریان داشته باشد، به راحتی، به وسیله چشمه های یکی از طبقات بادگیر، به داخل کشانده می شود.
بلند ترین و زیبا ترین بادگیر ها، بادگیر «باغ دولت آباد» یزد است که ارتفاع آن 33 متر و 80 سانتی متر است و تاریخ بنای آن به زمان «کریم خان زند» می رسد. حسن این بادگیر، در دو قسمت خلاصه می شود:
1- زمینه بادگیر، هشت ضلعی است و با ارتفاع زیادی که چشمه های آن دارد، طبیعی است که باد در هر جهت و ارتفاعی جریان داشته باشد، به راحتی و با سرعت هر چه بیشتر، به قسمت زیر، هدایت می شود.
2- در زیر بادگیر، حوضی است که در میان آن، فواره سنگی ای تعبیه شده است؛ به طوری که وقتی باد به سطح آب می وزد، هوای خنک و مطبوعی ایجاد می کند.
عمارت هشتی یا دیوانخانه و بادگیر معروف باغ دولت آباد در یزد؛ این باغ محل سکونت و حکومت محمد تقی خان بافقی -سر سلسله خوانین یزد- است که مربوط به اواخر دوره افشاریه و آغاز زندیه می باشد.
ذکر این نکته لازم است که در مساکن زرتشتی، بر خلاف مساکن مسلمان نشین، از بادگیر، چندان خبری نیست؛ زیرا همان طوری که قبلاً به آن اشاره شد، بادگیر در گذشته، به عنوان یک علامت تعین به حساب می آمده؛ بنابراین زرتشتیان به علت اینکه در مضایقی قرار داشتند، ساختن بادگیر، در گذشته، برایشان میسر نبود. مثلاً در شهر تفت، هر موقع که زرتشتیان می خواستند بادگیر بسازند، می بایست به لوطی های محل، به هر ترتیبی که شده باشد، باج بدهند. از طرف دیگر در بعضی نقاط از جمله روستای «مبارکه» که یک روستای زرتشتی نشین در حوالی تفت است، در گذشته، به علت ناامنی، اهالی، مجبور بودند که مساکن آنان به صورت فشرده و مجتمع بنا گردد؛ به نحوی که می توان قسمت قدیمی روستا را به صورت واحد، تلقی کرد. در چنین مساکن فشرده ای، ساختن بادگیر، مقدور نبود؛ به همین لحاظ، اهالی برای تهویه منازل خود، به ایجاد چند روزنه در دل دیوار رو به سمت شمال که همراه با باد مطبوع است یا روزنه هایی در دو طرف سقف، قناعت می کردند.
ضمناً از مطالعاتی که درباره مساکن زرتشتی نشین تفت به عمل آمده است، این نکته استنباط می شود که اهالی برای مبارزه با ناملایمات هوای گرم در تابستان و هوای سرد در زمستان، منازل خود را به صورت «چهار صفه ای» در آورده اند؛ به طوری که در هر زمانی از سال، به مقتضای آب و هوا، در یکی از صفه ها به سر می برند؛ تابستان در سمت جنوب، بهار در سمت شمال، عصر های زمستان در سمت شرق و صبح های زمستان در سمت مغرب.
بادگیر را گذشته از خانه های مسکونی، برای خانه باغات و مساجد و خنک نگه داشتن آب در آب انبار ها نیز می سازند. تعداد بادگیر های آب انبار در سراسر یزد، به تناوب بین یک تا شش بادگیر، مشاهده شد. ضمناً بادگیر در آب انبار، نقش مصونیت از گندیدگی آب را نیز ایفا می کند. برای این منظور، باید بادگیر را طوری روی خزینه آب انبار بسازند که مسلط بر آب باشد، والا آب آن بدبو و بدمزه خواهد شد. البته محاسبه بادگیر نسبت به خزینه آب انبار، به تجربه و مهارت بنا، بستگی دارد.
خانه ای چهارصفه ای در کوچه باغ خندان در تفت یزد؛ در خانه هایی که نمی توانستند در آن بادگیر بسازند از طریق این معماری با ناملایمات آب و هوایی سراسر سال مبارزه می کرده اند.
1- کریاس یا ورودی؛ 2- طویله و کاهدان؛ 3- صفه؛ 4- حیاط؛ 5- اطاق؛ 6- پستو یا بی اطاق؛ 7- راه پله پشت بام؛ 8- آبریزگاه یا مستراح؛ 9- کوچه باغ خندان
شیوه ساختن بادگیر
بادگیر بر حسب زمینه و جهت آن، انواعی دارد که بعداً به توضیح آن، اشاره خواهیم کرد. در اینجا به فنون ساختن یک بادگیر یک طرفه که بیشتر در نواحی میبد و «اردکان» و بلوکات تابعه رواج دارد، قناعت می کنیم.
معماران محلی، برای ساختن بادگیر، از پشت بام خانه و از جایی که مشرف به اتاق کوچکی است که برای بادگیر اختصاص داده اند، با خشت یا با آجر، تنوره بادگیر را با مقطع مستطیل می چینند تا به ارتفاع معینی برسند. سپس بالای این تنوره چهار دیواره را، دو چوب به طریق ضربدر -×- می گذارند؛ به نحوی که دو سمت هر چوب در دو زاویه مقابل مقطع، قرار می گیرد. سپس دیواره های سمت شرق و غرب و جنوب بادگیر را 2 تا 2.5 متر بالا می آورند. سپس در قسمت شمال که رو به «باد اصفهان» است، با نیمه خشت یا آجر نیمه، به عرض 6 سانتی متر، روی تنوره را تا ارتفاع معینی می چینند. معمولاً ارتفاع این تیغه ها، 40 سانتی متر بلندتر از سایر دیواره هاست. این تیغه ها را اصطلاحاً «پایه» (/pA.yā/) می نامند. این پایه ها، نوعی بادشکن به حساب می آید و از لحاظ معماری، فوایدی چند بر آن مترتب است:
1- به نمای بادگیر، جلوه خاصی می بخشد.
2- موجب استحکام ساختمان بادگیر می شود؛ زیرا در اردکان و بلوکات تابعه، گاهی اوقات، گردبادی همراه با گرد و خاک به نام «پیچک» (/pI.ĉok/) می وزد که چنانچه بادگیر بدون پایه باشد، به ساختمان آن، لطمه وارد خواهد کرد.
3- بادگیر را در سمت جنوب و مشرف به کوچه می سازند. طبیعی است در صورت عدم داشتن پایه، به ویژه در گذشته که تا حدی ناامنی بر منطقه حکمفرما بود، سارقین از طریق منفذ بادگیر به داخل منزل راه پیدا می کردند.
بادگیر های یک طرفه شهر میبد در استان یزد که رو به نسیم مطلوب و پشت به باد نامطلوب کویری دارند.
عرض بین دو تیغه که اصطلاحاً «چشمه» نامیده می شود، بین 40 تا 60 سانتی متر است. تعداد چشمه های هر بادگیر، بستگی به عرض اتاق دارد؛ به طوری که برای اتاق های دارای عرض بین 3 و 5 و 7 متر، به ترتیب 5 و 7 و 11 چشمه می گذارند. ضمناً در این منطقه، رسم است که تعداد چشمه های بادگیر، نباید جفت باشد؛ زیرا برای صاحب آن، خوش یمن نیست و به قول خودشان «آمد» (/U.mad/) ندارد.
سقف دو پایه را به صورت «چپیله»می پوشانند؛ به این ترتیب که دو خشت به صورت مایل به سمت بالا با دست نگه می دارند و سپس یک خشت، مابین آن دو خشت می گذارند.
بام بادگیر را به صورت خرپشته در می آورند تا در کشاندن هوای مطبوع یا در بیرون کردن هوای گرم و آلوده، کمک کند؛ بعد، روی پشت بام بادگیر را به قطر 3 سانتی متر با «نیمچه کاه» می پوشانند و گاهی اوقات، فاصله بین دو پایه را با خشت و نیمچه کاه، تخت می کنند. سپس، دو یا سه رگ آجر در لبه های بام آن کار می گذارند؛ به طوری که هر طرف آجر ها 3 تا 5 سانتی متر بیرون باشد و باران، لطمه ای به دیوار های بادگیر، وارد نکند. چیدن آجر ها به این ترتیب، علاوه بر استحکام بادگیر، به زیبایی ظاهری آن نیز می افزاید. گاهی اوقات کف پشت بام را کاهگل می کنند و سپس یک ردیف آجر روی آن می چینند و فاصله بین آجر ها را با گچ و خاک، بند کشی می کنند. بعضی از افراد که امکان مالی بیشتری دارند، روی چشمه های بادگیر را گچبری می کنند.
تعداد چشمه های هر بادگیر، با بزرگی آن بادگیر، ارتباط مستقیمی دارد و از طرفی، تعداد چشمه های هر طرف بادگیر، با شدت باد همان طرف، و در مجموع با هوای هر منطقه، ارتباط دارد. ضمناً در بعضی خانه ها، گاهی برای فصل زمستان که احتیاج به بادگیر نیست، چشمه های بادگیر را با آجر یا خشت، تیغه می کنند؛ یا چنانچه در قسمت پایین بادگیر، دریچه ای کار گذاشته باشند، آن را می بندند. این کار معمولاً هر ساله در اواخر پاییز و در آستانه زمستان، صورت می گیرد.
از آنجایی که در تابستان، اهل خانه معمولاً در اتاقک زیر بادگیر استراحت می کنند، احتمال دارد که پرندگان، خصوصاً کبوتران، در چشمه های بادگیر، آشیانه کنند و فضولات آنها، روی ساکنان بریزد؛ بنابراین برای جلوگیری از این کار، چشمه های بادگیر را با تور سیمی یا نرده های چوبی، می پوشانند.
بادگیر دو اشکوبه ای خانه آقازاده در ابرقو یا ابرکوه یزد؛ این بادگیر معروف از نوع دو طبقه و چهار طرفه است که نوع پیشرفته ای از بادگیر یزدی است؛ به تنوره ها، چشمه ها، پایه ها، داربست های چوبی، سقف و تزیینات گچبری آن توجه کنید.
انواع بادگیر
بادگیر بر سه نوع است:
1- بادگیر اردکانی
2- بادگیر کرمانی
3- بادگیر یزدی
بادگیر اردکانی
این نوع بادگیر، بیشتر در منطقه اردکان دیده می شود. جهت چشمه های بادگیر، رو به باد اصفهانی است و از سمت غرب و شرق و جنوب، منفذ ندارد. بنای این نوع بادگیر، به نسبت سایر انواع بادگیر ها، تا حدی ساده و از لحاظ اقتصادی نیز مقرون به صرفه است؛ و به همین دلیل ممکن است که برای هر اتاقی یک بادگیر بسازند.
بادگیر کرمانی
بادگیر کرمانی که ساده و تقریباً محقر است، به خانه خانواده های متوسط رو به پایین، اختصاص دارد. ساختن این نوع بادگیر، از عهده هر بنایی بر می آید و مصالح عمده آن، بیشتر، خشت و گل است. این نوع بادگیر را چون دو طرفه است، «بادگیر دو قلو» نیز می گویند. این بادگیر را در مسیر باد های شناخته شده می سازند. کار این نوع بادگیر، تا حدودی، به نسبت بادگیر های اردکانی، دقیق تر و ایده آل تر است؛ زیرا فشار باد به یک جهت، موجب تخلیه سریع هوای گرم و آلوده از طرف دیگر می گردد. ضمناً بادگیر بیشتر آب انبار ها را نیز به صورت بادگیر کرمانی درست می کنند تا از یک سمت آن، هوای خوش و مطبوع به آب برسد و از طرف دیگرش، هوای گرم به بیرون برود.
آب انبار دولت آباد در باغ دولت آباد یزد با چهار بادگیر کرمانی.
بادگیر یزدی
بادگیر یزدی که از سایر انواع بادگیر ها بزرگتر است، معمولاً چهار طرفه ساخته می شود و به همین لحاظ این بادگیر را در بعضی جا ها، «بادگیر چهار طرفه» یا «بادگیر چهار سو» هم می نامند. البته ساختمان آن از نظر معماری، از سایر انواع بادگیر ها، مشکل تر و پیچیده تر است. به این لحاظ، می توان آن را نوع برجسته ای از پدیده های هنر معماری به حساب آورد. ارتفاع آن، معمولاً زیاد است. ضمناً میزان ارتفاع بادگیر از پشت بام خانه و نوع چشمه های هر سمت بادگیر، ارتباطی مستقیم با اوضاع جوی منطقه دارد. این نوع بادگیر، معمولاً مخصوص ثروتمندان است و گاهی نیز در خانه های افراد متوسط روستایی و شهری نیز ساخته شده است.
