سیراف، تمدنی در قلب تاریخ

سیراف، بندری ست آرمیده در حاشیه خلیج فارس. شهری کهن با سابقه ای درخشان که در عمق تاریخ ایران به خوابی عمیق فرورفته است.شاید امروز نامش به گوش ما ناآشنا باشد اما در تاریخ دنیا نامی آشنا و ماندگار است. سیراف از معدود بنادری ست که در فاصله کوتاهی از دریا به کوه می رسد. سیراف میان کوه و دریا به صورت خطی در کنار ساحل خلیج شکل یافته .تاریخ این شهر به دوران ساسانیان برمی گردد. زمانی سیراف (بندر طاهری امروزی) عروس بنادر خاورمیانه به شمار می رفت و نقش مهمی در تجارت با سرزمین های دور از جمله جنوب شرق آسیا، شرق آفریقا، کشورهای حاشیه دریای مدیترانه داشته. کشتی های فراوانی از سراسر دنیا در کنار بندر سیراف پهلو می گرفتند. تاجران از سیراف مروارید، داروها و عرقیات گیاهی، پارچه های با ارزش کتانی، سفره و و انواع صنایع دستی صادر و اجناسی چون عطر، عود، ادویه، الوار، موز، طلا، نقره، کاغذ، عاج، صندل وارد می کردند. شهر سیراف، در قرون اولیه اسلامی شهری باشکوه وجلال بود. ساکنان سیراف اغلب تاجران ثروتمند و افراد متمول بودند.

ساخت و ساز در این بندر از رونق خاصی برخوردار بود چرا که ساکنان ثروتمند سیرافی اهمیت زیادی به نحوه ساخت و تزیینات خانه خویش می دادند. آنها مبالغ بسیاری صرف تزیینات خانه و حجره های دو و سه طبقه خود می نمودند. به دلیل کمبود اراضی و تجاری بودن بندر سیراف اغلب ابنیه آن بصورت طبقانی و گاه بر فراز کوه ساخته شده اند. از این نظر سیراف شباهت زیادی به ماسوله دارد.
سنگ جز مصالح اصلی ساخت ابنیه شهر بوده. بومی ها از چوبهای وارداتی هندی و آفریقایی برای پوشاندن سقف بنا بهره می بردند.هنر گچ بری در سیراف مورد توجه مردم آن زمان و از رونق برخوردار بود. آنها از گچ بری با طرح های گل و بوته و آیات قرآنی در تزیین دیوارها و سقف استفاده می کردند.
مورخان چند علت عمده را سبب افول تمدن سیراف دانسته اند:
– زلزله شدید نیمه دوم قرن چهارم
شهر سیراف طی زلزله ای هفت روزه و هولناک به کلی ویران شد وبخشی از آن به زیر آب رفت.
-جنگ های قبیله ای
-جنگ های داخلی چین، تأثیر نامطلوبی بر روابط اقتصادی چین و ایران گذاشت.
-زوال حکومت آل بویه
سیراف اکنون به جاذبه گردشگری مورد توجه مورخان و باستان شناسان تبدیل شده است.
آثار تاریخی به جای مانده از تمدن طلایی بندر سیراف عبارتند از:
۱- قبور سنگی: در شمال سیراف تپه هایی وجود دارند که توسط دو دره به نام های لیر و شیلو از یکدیگر جدا می شوند. بر روی این تپه ها فرورفتگی هایی سنگی بسیاری به چشم می خورد که با دست کنده شده اند و در تمام دنیا بی نظیرند. طبق نظر باستان شناسان این قبور در ابتدا به منظور جمع آوری آب بر روی تپه ها ایجاد شدند و با گذشت زمان و به دلایلی بعد ها از آنها به عنوان قبر استفاده شد. این قبرستان را گورستان تمدن ها می نامند.
ابعاد این حوضچه ها ( قبرها ) به صورت مقطع چهار گوش بوده و طول این حوضچه ها در جهت شیب دامنه کوه قرار داشته اند. آب این حوضچه ها پس از سرریز شدن توسط کانال های دست ساز به طرف قسمت پایین دامنه کوه که حوضچه بزرگتری قرار دارد، هدایت می شده. هم چنین جمع شدن و ذخیره موقت آب درون این حوضچه ها سبب نفوذ تدریجی آب در خاک و بالا بردن سطح آبهای زیر زمینی می گردید.
۲-گوردخمه ها: در امتداد دیوارهای دو طرف دره لیر حفره هایی به چشم می خورد، به این حفره ها خانه گوری می گویند. بعضی از این حفره ها که دهانه ای کوچک و مثلث شکل دارند هنوز دست نخورده اند و بقایای اسکلت انسانی در آنها دیده می شود.
طبق عقیده مذهبی زرتشتیان، مردار آدمیان نجس به شمار می رفته، از این رو آنها مردگان خود را در خاک که عنصر مقدس طبیعت ست دفن نمی کردند بلکه آنها را در مکانی قرار می دادند تا طعمه حیوانات و پرندگان شوند. این دخمه ها، نوعی معماری صخره ای محسوب می شوند.
۳-چاه های سنگی: در منطقه گورستان تمدنها، نزدیک به ۱۰۰ حلقه چاه آب وجود دارد. این چاه ها، بسیار عمیق هستند و گاهی عمق آنها به ۱۳۰ متر می رسد. نحوه حجاری دهنه چاه و برش صاف و دقیق داخل آنها بی نظیر است.
۴-هنوز در میان بقایای شهر سیراف، آثاری از معماری خاص بناهای آن دوره دیده می شود. اهالی سیراف به هنر وکاربرد آن در زندگی روزمره خود اهمیت می دادند. آنها حتی بر روی سنگ قبر مردگان خود هنر خطاطی با خط زیبای کوفی را به کار می بردند.
از ابنیه بازمانده از سیراف می توان عمارت شیخ جبار منصوری، مسجد جامع سیراف، بازار و حمام قدیمی سیراف و آتشکده را نام برد.
– بهترین بنای عمومی شهر سیراف، مسجد جامع این شهر است. این مسجد بر روی بقایای یک دژ ساسانی بنا شده. مسجد نخستین، دارای صحنی مربع شکل بود که از سه طرف با رواق احاطه شده. مسجد جامع از سه سو به بازار محصور بوده. مورخان، تاریخ ساخت مسجد و بازار را یکی دانسته اند.
مسجد سیراف، تک مناره و از ساده ترین نمونه مسجد جمعه است.
– قلعه شیخ نصوری در اوایل دوره قاجار بنا شد. این قلعه دارای گچ بری زیبا با ۱۸ تابلو از مجالس شاهنامه فردوسی در ایوان غربی این بنا نقش بسته است.
نخستین کسی که گزارش مفصلی از تاریخ تمدن سیراف دارد جیمز موریه است که بین سال های ۹-۱۸۰۸ میلادی در ایران به سر می برد و پس از او کاپیتان کامپورن، که خود شخصا در سال ۱۸۳۵ از بندر سیراف دیدن کرده است.
اولین حفاری بندر سیراف در سال ۱۹۶۶ به سرپرستی دیوید وایت هاوس صورت گرفت.