معماری باستانی کاشان

خوب است در ابتدا یاد آوری کنیم که سابقه معماری ایران به حدود هزاره هفتم قبل از میلاد می‌رسد. از آن زمان تا کنون پیوسته این هنر در ارتباط با مسائل گوناگون، بویژه علل مذهبی، توسعه و تکامل یافته‌است.

معماری کشور بزرگ ایران را سوای معماری های دیگر کشورهای متمدن جهان میتوان به شمار آورد ویژگیهایی چون طراحی مناسب، محاسبات دقیق، فرم درست پوشش، رعایت مسائل فنی و علمی در ساختمان، ایوانهای رفیع، ستونهای بلند و بالاخره تزئینات گوناگون که هریک در عین سادگی معرف شکوه معماری ایران است.

ما در این بحث میخواهیم گذری کوتاه بر تاریخچه معماری در کاشان بپردازیم.

از بناهای تاریخی مهم کاشان که هنوز استوار مانده‌اند یا آثارشان پابرجاست می‌توان به مناره زین الدین،آرامگاه سلطان عطابخش،مسجد عمادی (مسجد میرعماد)، مسجد جامع، مدرسه سلطانی، مسجد آقابزرگ، قلعه جلالی، حمام‌های عمومی و کاروان سرای امین الدوله اشاره کرد، در همه این بناها ویژگی‌های معماری مشابه دیده می‌شود، جز مناره زین الدین که در این زمینه یکتا است.

شهرستان کاشان با پیشینه تاریخی و درخشان خود و دارابودن ۸۳ خانه تاریخی ثبت شده در آثار ملی کشور به سرعت در میان مناطق برجسته گردشگری و تاریخی ایران در حال جلوه گری و حرکتی رو به افق های روشن است.
این شهرستان بویژه در دو دهه اخیر شاهد کشف و ثبت خانه های تاریخی زیبا و کهن بوده و گویا این روند همچنان ادامه دارد.
درمیان این خانه های تاریخی زیبای کشف و ضبط شده ۵ خانه مسکونی قدیمی از امتیاز و شاخصه میزبان و پذیرایی تعداد زیاد گردشگران و توریست های این شهرستان در ایام گردشگری و سایر ایام سال برخوردار هستند.

خانه عباسی ها
مجموعه خانه عباسیان که بین سالهای ۱۲۴۵ تا۱۲۵۰ هجری قمری توسط مرحوم ˈسیدابراهیم تاجر کاشانیˈ ، پدر بزرگ آیت الله ˈسیدمحمد علوی بروجرودیˈ معروف به ˈسید باغˈ ساخته شده و در خیابان علوی، در کوی ˈسلطان امیراحمدˈ قرار دارد.
این مجموعه تاریخی در پنج طبقه شامل پس سرداب، سرداب، همکف، بالا و بهارخواب ساخته شده است.
یکی از ویژگی هایی که این خانه تاریخی را در زمره شاهکارهای معماری ایرانی قرار داده و از دیگر خانه های تاریخی متمایز کرده، بالاتر بودن مساحت زیربنای آن از وسعت زمین این خانه است.
این مجموعه از جمله برجسته‌ترین آثار معماری و یکی از نامزدهای دریافت جایزه بهترین بناهای مسکونی ایران بوده که از لحاظ معماری و تزیینات حایز اهمیت فراوان است.
سبک اصلی معماری بنا به ˈگودال باغچهˈ موسوم است که در این سبک معماری، بنا پایین‌تر از سطح کوچه احداث شده و اصطلاحا گود است.
دسترسی به آب قنات و فشار آب در قسمت های مختلف ساختمان و خاصیت عایقی خاک و مصالح در جلوگیری از سرما و گرما و استحکام بنا، علت ساخت بنا در گودی بوده است.
این بنا دارای قسمت‌های تابستانی و زمستانی نشین بوده و در هر فصل از سال از قسمت‌های خاصی از بنا، متناسب با وضعیت آب و هوایی آن فصل، استفاده می‌شده است.
مهمترین قسمتهای مجموعه عباسیان عبارت از: اتاق آئینه، اتاق شاهنشین، اتاق پنج دری یا تالار مرکزی و دو تالار سرپوشیده بزرگ است.
*ˈاتاق آئینهˈ که زیباترین اتاق این خانه تاریخی به شمار می رود، در حیاط بیرونی واقع شده و محل پذیرایی از مهمانان خاص بوده که دارای تزئینات آئینه کاری و گچ بری بسیار زیباست.*
بر خلاف بناهای امروزی که ظاهر بنا دارای تزیینات بسیار است، در بناهای قدیمی ظاهر بنا بسیار ساده و دارای تزیینات کم بوده و بالعکس درون بنا بسیار با شکوه و زیبا است.
به علت آنکه معماری دوران قاجار یک معماری مذهبی است و شهر کاشان نیز از دیر باز به دارالمومنین معروف است، رعایت مسایل مذهبی در معماری خانه عباسیان بسیار مشهود است.
یکی از ویژگی هایی که این خانه تاریخی را در زمره شاهکارهای معماری ایرانی قرار داده و از دیگر خانه های تاریخی متمایز کرده، بالاتر بودن مساحت زیربنای آن از وسعت زمین این خانه است.
در حالی که وسعت زمین این خانه حدود پنجهزار متر مربع است، به دلیل تعدد طبقات، زیربنای آن بیش از هفت هزار مترمربع است.
خانه تاریخی عباسیان از زیباترین خانه های تاریخی ایران به شمار می رود.

خانه عامری ها
خانه عامری ها در محله ˈسلطان میر احمدˈ و در جوار حمام سلطان میراحمد واقع شده است.
مالک اولیه این خانه ابراهیم خلیل خان کلانتر بوده است.
قدمت بنای اولیه به عصر زندیه باز میگردد و از جمله خانه های بسیار قدیمی کاشان است.
این خانه دارای دو حیاط مستقل از هم برای دو بخش اندرونی و بیرونی است و حیاط سوم رو‌بازی بعنوان بهار بند در این خانه وجود دارد.
ویژگی بارز این بنا، وسیع بودن هر دو حیاط و همینطور مجلل بودن فضاها و تزئینات این خانه است.
از فضاهای مهم معماری این بنا باید از سرداب، شاه نشین، آینه خانه، هفت دری، هشتی ورودی، ایوان تابستانی و زمستانی، حوض خانه، بهار بند و دو باد گیر نام برد.
تزئینات مقرنس، قطار بندی و رسمی بندی، شاه نشین، یزدی بندی بسیار مفصل ایوان و نقاشی های رسمی و تذهیب سقف سرداب این بنا قابل ذکر هستند.

این خانه به علاوه چند خانه تاریخی در جوار آن مجموعه عظیم تاریخی را در کاشان تشکیل میدهند.
مساحت عرصه این مجموعه که از چند خانه مجزای مجاور و در ارتباط با یکدیگر شکل گرفته در حدود ۹ هزار متر مربع است و مشتمل بر ۳ خانه با ۵ حیاط مرکزی به صورتی اندرونی و بیرونی همراه با فضاهای سرپوشیده متعدد و متنوع است.
این خانه دارای بلندترین بادگیر در بین بادگیرهای خانه‌های کاشان است.
خانه عامری‌ها دارای حمام اختصاصی زنانه و مردانه جدا از هم نیز است.

خانه بروجردی ها
خانه ی تاریخی بروجردی ها در محله قدیمی ˈسلطان امیراحمدˈ کاشان قرار دارد.
این بنا یکی از خانه های مسکونی اعیان نشین دوره قاجار است که در سال ۱۲۴۲هجری شمسی توسط یکی از بازرگانان معروف کاشان به نام ˈحاج سید حسن نطنزیˈ (بروجردی) ساخته شده است.
خانه بروجردی ها که هم بخش اندرونی و هم بیرونی دارد فاقد گودال باغچه است.
این بنا در سه طبقه و به صورت چهار طرف ساخت، اطراف حیاط های اندرونی و بیرونی بنا شده است.
این خانه بیشتر فضاهای معماری که در خانه های قدیمی کاشان یافت میشود از جمله دو سرداب، سرپوشیده، شاه نشین، پنج دری، مهتابی، هشتی ورودی، ایوان تابستانی، ایوان زمستانی را دارا است.
ویژگی بارز این بنا سرپوشیده آن است که در کل شهر کاشان منحصر به فرد و استثنائی است.
حیاط اصلی بیش از ۶۲۰ متر مربع و یکی از سه حیاط یا اندرونی آن بیش از ۶۳۰ متر مربع مساحت دارد.
تزئینات ایوان تابستانی بنا در کاشان منحصر به فرد است و نقاشی های بی نظیری در سرپوشیده به چشم میخورد.
بر خلاف تصور عامه، این خانه به اهالی بروجرد متعلق نبوده بلکه چون مراودات تجاری این بازرگانان نطنزی الاصل کاشانی بیشتر با تجار شهر بروجرد انجام می شده، لذا کاشانی ها به آنها بروجردی می گفته اند، به همین مناسبت، محل سکونت آنها هم به خانه بروجردی شهرت یافته است.
معمار طراح و سازنده خانه بروجردی یکی از معمارهای چیره دست کاشان به نام استاد ˈعلی مریم کاشیˈ بوده است که خانه طباطبایی ها (واقع در همین محله) و تیمچه امین الدوله (واقع در بازار میانچال کاشان) از دیگر آثار این معمار هنرمند است.
این خانه متناسب با خصوصیات اقلیمی و شرایط جوی منطقه کویری کاشان طراحی و ساخته شده و در گرمای شدید تابستان با استفاده از بادگیرهایی که در بالای بام احداث شده، هوای خنک و بسیار مطبوع به صورت طبیعی و دائمی در زیرزمین ها جریان دارد.
از نظر فضاسازی خانه بروجردی به طور کلی شامل دو بخش بیرونی و اندرونی است که سر در اصلی و هشتی ورودی بین این دو بخش مشترک است و هر یک از این دو بخش درهای جداگانه ای هم دارند که مستقیم به کوچه دسترسی دارند.
نقاشی های خانه بروجردی زیر نظر دو هنرمند بزرگ و نامدار نقاشی ایران در دوره قاجاریه، یعنی ˈمیرزا ابوالحسن غفاری کاشانیˈ ملقب به صنیع الملک (بنیانگذار اولین مدرسه نقاشی در ایران) و برادرزاده اش مرحوم ˈمیرزا محمد خان غفاری کاشانیˈ ( کمال المک ) ترسیم و طرح های گچبری خانه با نظارت این دو استاد تهیه و به انجام رسیده است.
خانه ی بروجردی ها در سال ۱۳۵۳ خریداری و با شماره ۱۰۸۲ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.
این خانه هم اکنون محل اداره میراث فرهنگی شهر کاشان است.

خانه تاج
خانه تاریخی خانم تاج در محله ˈترک آبادˈ و در زمان رونق عصر قاجاری بنا شده است.
خانه خانم تاج از نمونه های انگشت شماری است که هم فضاهای اندرونی و هم بیرونی و هم گودال باغچه دارد.
بخش بیرونی خانه به صورت چهار طرف ساخت و اندرونی آن دو طرف ساخت است.
از فضاهای اصلی معماری خانه تاج می توان از چهار سرداب بیرونی، دو سرداب اندرونی، یک بادگیر، شاه نشین، مهتابی، پنج دری، هشتی ورودی، شارم (که دور تا دور باغچه طبقه میانی قرار دارد) و بهار خواب ها نام برد.
نکته جالب توجه در این خانه این است که ایوان اصلی آن فضای مشترک حیاط اندرونی و حیاط بیرونی است و از یک سو به شمال و از سوی دیگر به جنوب راه داشته و هم به صورت تابستانی و هم زمستانی عمل می کند.
این بنا یکی از خانه های گودال باغچه ای اصیل کاشان با حدود دو قرن قدمت در دوران قاجاریه است.
خانه تاج در بافت تاریخی شهر و محور توریستی خیابان علوی قرار گرفته که با شماره ۹۰۲۸ در سال ۸۲ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
این خانه با معماری ارزشمند بومی، نمونه ای از خانه های اصیل عامه مردم کاشان در دو قرن گذشته به شمار می رود و ویژگی خاص آن در اصالت هویت، نجابت و سادگی، معرف محض مردم شناسی در کاشان است.
خانه تاج با ۷۰۰ متر مربع عرصه و ۸۰۰ متر مربع عیانی در سه طبقه همکف، گودال باغچه و سرداب تحتانی، دارای دو باب حیاط بیرونی و اندرونی و سیزده باب اتاق پنج دری و سه دری و تک دری است.
خانه تاج به صورت متروکه و مخروبه در مرداد سال ۱۳۸۳ توسط معمار مرمت بناهای تاریخی کاشان ˈحاج سید اکبر حلیˈ خریداری و مرمت و بازسازی شد.
این خانه به عنوان موزه مردم شناسی و خانه هنرمندان کاشان معروف است.

خانه طباطبایی ها
یکی از زیباترین و دیدنی ترین بناهای تاریخی کاشان، خانه طباطبایی هاست که در محله ˈسلطان امیر احمدˈ در جوار بقعه مبارکه امامزاده سلطان امیر احمد (که این بقعه نیز از آثار هنری قرن نهم و دهم است) در بافت قدیم کاشان واقع شده است.
این خانه که از شاهکارهای هنر معماری قدیم به شمار می رود به وسیله مرحوم ˈسیدجعفر طباطبایی نطنزیˈ از تجار معروف فرش آن زمان در سال ۱۲۵۰هجری با مهارت و هنرمندی معمار معروف کاشانی استاد ˈعلی مریمˈ احداث شده است.
خانه طباطبایی ها همچون دیگر بناهای تاریخی آن زمان برخوردار از تزئینات مجلل و باشکوه، اصالت معماری و طراحی متناسب با فرهنگ و اقلیم خاص منطقه است.
مجموعه خانه طباطبایی ها مشتمل بر سه بخش اندرونی، بیرونی و بخش مخصوص خدمه در زمینی به مساحت ۴۷۳۰ متر مربع بنا شده است.
این بنا دارای ۴۰ اتاق، ۴ حیاط، ۴ سرداب (زیرزمین)، ۳ بادگیر و ۲ رشته قنات است.
معماری خانه طباطبایی ها به شیوه معماری حجاب دار، گودال باغچه، متقارن و درون گر است.
خانه تاریخی طباطبایی ها به شماره ۱۵۰۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
خانه مسکونی و زادگاه مرحومه ˈسپیده کاشانیˈ شاعر بزرگ معاصر نیز در مجاورت خانه تاریخی طباطبایی و در جنوب آن قرار دارد.

معماری قاجار پهلوی در کاشان

ایجاد زیر زمین ها با طراحهای زیبا و پوشش های ضربی – آجری – تهیه حوضخانه- متداول گشتن بادگیر در بنا جهت خنک کردن فضاها و احداث تالارهای بزرگ شاه نشین و غرفه ها و گوشوارها نمونه ای از بنا ها در کاشان می باشد .
بادگیرهای زمان قاجار در تهران – یزد – ابرقو – کاشان – سمنان مشاهده می شود که چطور در دوره قاجار ساختن بادگیر از صفویه اقتباس شده و تکامل پیدا کرده است .
در معماری کاخ سازی – ساختن بادگیر مزین به کاشیکاری وطلا در عمارات و آئینه کاری یک رکن از معماری اصیل ایرانی بوده .
بناهای مسکونی دوره قاجاریه ، شامل اطاق مرکزی ، ایوان ، با ستون در جلوی ورودی و بعضا در قسمت ورودی خانه و اطاقهای کوچکتر واقع در اطراف اطاق مرکزی بصورت های ساده یا مفصل بنا به صنعت یا قوت مالی احداث شده متاسفانه به جهت استفاده از مصالح نامطلوب مانند چوب و خشت خام بناهای زیادی از دوره قاجاریه بجا مانده است . چون فاقد استحکام بوده اند .

مانند بناهای آقای بروجردی در کاشان – خانه آجری آقای شیبانی در طبس دوره قاجاریه . در معماری مذهبی قاجاریه مانند ساختن مسجد – مدارس دینی – تکیه و حسینیه ها شیوه معماری همان است که در ادوار پیش بوده است – مسجد شاه تهران قزوین – سمنان – مسجد سید در زنجان و مدرسه سلطانی در کاشان گواه این ادعاست ( رنگ زرد در کاشیکاری – طرح گلپونه ) در جداره ها و نماها .
علاوه بر معماری مذهبی که پیروی از صفویه بوده است معماری کاخ سازی و ساختمان مسکونی آمیزه ای از عوامل معماری ایرانی و اروپایی را در هم آمیخته است .
از دوره قاجار تیمچه های وسیع با پوشش ضربی مانند تیمچه حاجب الدوله صدراعظم – امین اقدس -علاءالدوله در تهران موجود است .

اما مشهور ترین و زیباترین آنها تیمچه امین الدوله در کاشان است در زمان شاه عباس اول در محل کاخ گلستان فعلی عمارتی چهارباغ و چنار احداث شده بود .
در زمان ناصرالدین شاه ۱۲۶۸ قسمت شرق باغ توسعه یافت و کاخهای دیگری در اطراف آن که باغ گلستان نامیده شده است . منبع: پژوهشکده