گرمابه های قدیمی

گرمابه های عمومی ، یکی از شناسه های مهم تمدن کهن ایران زمین است ، زمانی که بسیاری از مردم جهان با شستشو آشنا نبودند ، ایرانیان در گرمابه ، استحمام می کردند به گونه ای که پیشینه بنای نخستین گرمابه های دنیا را به دوره هخامنشیان نسبت می دهند .

با ظهور دین مبین اسلام و تاکید این دین بر پاکیزگی ،  استحمام بیش از پیش  نزد ایرانیان مسلمان  اهمیت یافت و غسل و طهارت به عنوان یک آیین مذهبی مقدمه ضروری هر عبادت و فریضه ای  شناخته شد ؛  برای همین در این برهه تحول شگرفی در ساخت و بنای گرمابه های ایرانی ایجاد شد . 

پادشاهان ، وزرا ، حکام  ، بزرگان ، اعیان ،  اشراف و نیکوکاران با درک آموزه های دینی و بدون در نظر گرفتن منافع مادی و تنها با  اعتقاد به اجر و ثواب ساخت گرمابه در بلاد مسلمین ،  به ساختن ،  آراستن و وقف حمام های عمومی  همت گماردند و با این کار خیر ، نام نیکی نیز از خود بر جای گذاشتند .

وجود صدها آثار به جای مانده از گرمابه های قدیمی و ثبت آنها در فهرست آثار ملی ایران گواه این ادعاست .

در  میان فهرست حمام های قدیمی ایران ، حمام فین کاشان ، حمام گنجعلی خان کرمان و حمام وکیل شیراز ، شهرت و آوازه بیشتری دارند . 

کاشان از جمله شهرهایی بوده که گرمابه های زیاد و زیبایی داشته است به گونه ای که توماس هربرت انگلیسی ( معاصر شاه عباس اول ) حمام های کاشان را از مهم ترین بناهای عمومی این شهر دانسته و شاردن جهانگرد فرانسوی هم گرمابه های آن دوران کاشان را فوق العاده ، خوب ، تمیز و خوش ساخت عنوان کرده است .

به جز حمام  باغ فین کاشان که ویژه درباریان و امرا بوده و حمام خانه تاریخی عامری ها که تنها گرمابه خانگی این شهر به شمار می رفته است ، حمام خان (عبدالرزاق خان ) ، میرعماد ، گذرنو ، پنجه شاه ، میدانگاه آقا، سلطان امیراحمد ، ترک آباد ، سوریجان ، طاهرمنصور ،  ملاقطب و … از گرمابه های دیگری هستند که تا چند سال پیش نیز در کاشان فعال بودند .  

سردرهای مزین –  نقش و نگارهای دیو و رستم یا شیطان و مالک دوزخ –  هشتی های دلپذیر –  دالان ها و میان درهای باریک و پیچ در پیچ-  کاشی های الوان –  صفه هایی  با سنگ های ارزشمند –  سربینه های دلگشا  –  چال حوض ها –  نورگیرهای چندمنظوره – گلخن ها –  ستون های سنگی – حوض های چندگوش سربینه  –  حوضچه های گرمخانه –  آب قنات –  گربه روها – گرم خانه های خوش ساخت  – خزینه ها –   گود بودن بنا  همه و همه  از ویزگی های مشترک و  وجوه تشابه بیشتر حمام های ایرانی به ویزه گرمابه های کاشان است   . 

 اما در گرمابه های کاشان کاشی کاری ها – مقرنس کاری ها – رسمی بندی ها – یزدی بندی ها – آهک بری  ها – گچ بری ها و هر هنری که در آفرینش این حمام ها به کار رفته ، باعث شده است این آثار ارزشمند در زمره بهترین بناهای عمومی  ایران معرفی شود . 

در این مجال به منظور آشنایی پژوهندگان و گردشگران ، مهمترین گرمابه های قدیمی شهرستان کاشان معرفی می شوند .

1- حمام کوچک و بزرگ باغ فین :

 در قسمت جنوبی باغ فین ، دو حمام وجود دارد که به حمام کوچک و بزرگ معروف است، حمام کوچک در دوره قاجار  و  حمام بزرگ در دوره صفویه ساخته شده است.

حمام بزرگ مخصوص امرا بوده و حمام کوچک که معماری ساده تری دارد  به خدام اختصاص داشته است.

راه ورود هر دو حمام  از داخل باغ است اما  وجود این دو حمام در این باغ چندان آشکار نیست و نمود

 

موکدی ندارند .

حمام بزرگ تا پایان دوره صفویان معمور و پابرجا بود و پس از آن از رونق و آبادی افتاد و ابنیه های آن روبه ویرانی نهاد اما در زمان فتحعلی شاه قاجار بار دیگر به این باغ توجه شد و محوطه و ابنیه آن از جمله حمام مرمت و با سنگ های مرمر و کاشی های هفت رنگ تزیین شد .

در سال 1268 میرزا تقی خان امیرکبیر به فرمان ناصرالدین شاه در حمام کوچک این باغ به قتل رسید .  پس از این واقعه باغ فین و حمام آن دوباره فراموش شد و در دوره مشروطه ،  اشرار تمام سنگ های مرمر و مصالح گرانبهای باغ و حمام را به غارت بردند .

در سال 1344 هجری شمسی این دو حمام بر اساس طرح اولیه خود دوباره مرمت  و پس از آن نیز بارها تعمیر و بازسازی شدند .

حمام بزرگ دو سربینه دارد . سربینه اول که به ورودی نزدیکتر است سکویی در انتها و بخاری دیواری دارد . در این سربینه وجود نورگیرهایی مزین به کاشی های مشبک که به باغ باز می شوند چشم انداز دلپذیری را ایجاد کرده است . سربینه دوم حوضی در میانه و مسیر ترددی در ضلع شرقی دارد که کف آن پایین تر از سطح سربینه است .

به نظر می رسد که به هنگام خروج از حمام ابتدا از سربینه دوم و سپس از سربینه اول استفاده می کرده اند بدین ترتیب که پس از استحمام و خروج از گرم خانه ، ابتدا پا را در حوض سربینه دوم می شسته اند و در هوای ملایم آنجا بدن را خشک می کرده اندو آماده رفتن به سربینه اول برای پوشیدن لباس می شده اند .

2- حمام عبدالرزاق خان :

این حمام به دستور عبدالرزاق خان حاکم کاشان در زمان کریم خان زند در راسته مجموعه تاریخی بازار ساخته شده است  .

گرمابه خان پوشیده از کاشی های الوان دوره زندیان و سنگ های مرر بوده است که به مرور زمان جای خود را به کاشی های آبی داده اند .  سر در این بنا با کاشی های فیروزه ای و سقف مقرنس کاری و کاشی کاری دیوارها  وجود گرمابه را در میان حجره های بازار نمایان می سازد . 

در بنای حمام خان ،  سردر و هشتی و سربینه بر خلاف دیگر حمام ها پیچ در پیچ نیست و در امتداد هم قرار دارند .  جالب است که در زلزله 1182 هجری قمری بناهای زیادی در کاشان ویران شد ولی حمام خان از این ویرانی ها در امان ماند .

حمام خان در تاریخ 25 اسفند سال 1379 به شماره 3627 در فهرست آثار ملی ثبت شد .

3- حمام محله سلطان امیر احمد :

حمام تاریخی سلطان امیراحمد ، نمونه ای از زیباترین حمام های ایران در محله ای با همین نام در خیابان علوی کاشان است . وجه تسمیه آن به جهت مجاورت با زیارتگاه امامزاده سلطان امیر احمد ( نوه ی امام جواد (ع) ) است . کارشناسان آثار باستانی ، از آثار به جای مانده دوران قبل از زلزله معروف 1192 هـ . ق کاشان ، قدمت این حمام را به دوران سلجوقیان نسبت می دهند و لیکن بنای فعلی سربینه ی آن میراث دوره قاجار است .

این بنا شامل دو حمام کوچک و بزرگ بوده که در ایام خاص هفته ، مورد استفاده اهالی محل قرار می گرفته است .

یکی از موارد مهم این بنا ، آهک بری ها و گچ بری ها ، نورگیر سربینه و بام زیبای آن است .کاشی کاری ها ،  گچ بری ها ، یزدی بندی ها ،  رسمی بندی ها و مقرنس کاری های این حمام نیز بسیار بدیع و شگفت انگیز است .

این حمام تا چند سال پیش فعال بود ولی پس از چند سال تعطیلی اداره میراث فرهنگی کاشان آن را مرمت کرد . 

حمام کوی سلطان امیراحمد در 3 اسفند 1355 به شماره 1351 در فهرست آثار ملی ثبت شد .

4- حمام مشهد اردهال :

این حمام در 42 کیلومتری غرب کاشان و در مشهد اردهال قرار دارد .  ساخت آن را به دوران صفوی نسبت می دهند . این حمام  به حمام در زیارت معروف است . تزئینات کاشی کاری ازاره ها و همچنین نحوه آب رسانی این حمام جالب توجه است .

حمام معماری بی‌نظیری دارد  و  مزین به تزئینات آهکبری با کاشی‌های هشتی و صابونک فیروزه‌ای است .

 5- حمام برزُک  :

فردی بنام سید حسن کاشانی  این حمام را در دوره صفویه به مدت 7 سال ساخته است . در ساخت این حمام از سنگ های کوههای اطراف برزک  استفاده شده است .  آب مورد نیاز این حمام  هم از چشمه نزدیک آن به نام چشمه احمد آباد تامین می شده است .

جالب آن که سیل عظیم سال 1335  برزک هیچ آسیبی به این  حمام وارد نکرد.

حمام برزک در 24 آبان 1385   به شماره 16213 در فهرست آثار ملی ثبت شد .

6- حمام نیاسر :

این حمام نیز در دوره صفویه بنا شده است .

آب مورد نیاز حمام از آبشار نیاسر به وسیله کولهای گلی به داخل هشت‌گوش زیبایی هدایت  و از آنجا به داخل حمام منتقل می‌شده است .

منبع: پورتال خبری کاشان / حسین قطنی با