تحقیق راجب میدان در معماری و شهرسازی – بخش سوم – پایانی

تحقیق راجب میدان در معماری و شهرسازی – بخش سوم – پایانی

شهر نشيني و شهرگرائي در دوران اسلامي:

عوامل مشخصه شهر در دوره اسلامي مي توان از مسجد بازار و محله كه هر كدام در هر دوره اي با تعريفي مشخص در شهر به مردم الغا مي شود.

شهر در اوائل سلطه اعراب بر ايران:

همانطور كه در نقشه مشاهده كي كنيد در اين دوره ميدان به صورت كامل قابل مشاهده است.مفهومي قوي و پر معنا دارد.در ميداني كه مشاهده مي كنيد اطراف ان را قصر مسجد ديوان و بازار گرفته اند.از اين حيث مي توان اين گونه ميدان ها را با ميدان نقش جهان اصفهان مقايسه كرد كه اطراف ان را عالي قاپو (قصر) مسجد شاه(مسجد جامع) و مسجد شيخ لطف اله و بازار مقايسه كرد.از خصوصيات اين دوره مي توان :1-كم اهميت شدن قصر حكومتي 2-وصل شدن بازار به صورت عمودي به ميدان را نام برد.

شهر در دوره سلجوقي:

كالبد شهر در اين روزگاران عبارت است از ميدان اصلي و بزرگ(اغلب در ميانه شهر)كه در پيرامون ان كاخ ها ديوان ها مسجد جامع وگاه بيمارستان قرار دارند.دهانه اصلي بازار به اين ميدان باز شده وشاخه هاي خود را در شهر مي گستراند وبر گرداگرد اين مجموعه است كه محلات شهري بنا بر موقعيت اجتماعي اقتصادي و فرهنگي خويشدر كنا هم قرار مي گيرند.هر محله تنها از طريق گذر اصلي مربوط به خود تغذيه مي شود گذري كه معمولا يك دهانه اش به بازار ختم مي شود ودهانه ديگرش به دروازه اي ختم مي شود كه بر روي جاده ها ومسير هائي گشوده مي شود كه به سوي روستاها و مناطق روستايي هم فرقه هم كيش هم مذهب و… محله راه مي برد.مدارس ومساجد اصلي معمولا در هاي خود را بر روي بازار و يا گذر هاي اصلي و عام مي گشايند واز اينكه در عمق محلات واقع شوند به دور مي ماند.هر مدرسه ومسجد موقوفات خاص خويش را دارند وهر محله بازارچه حمام مسجد گورستان …خاص خود را داراست.كل مجموعه شهري در درون ديوار هاي سنگين جسيم قرار مي گيرند گاه با خندق و گاه بي ان. .(حبيبي سيد محسن از شار تا شهر صفحه 77)

اگر در نقشه كالبدي شهر دوره سلجوقي دقت كنيم خواهيم فهميد كه دو ميدان اصلي در شهر وجود دارد كه يكي از ان ها مهم تر است و در سمت غرب شهر قرار گرفته كه اطراف ان را قصر ديوان و مدرسه قرار گرفته است.در ميداني كه در سمت شرق شهر قرار گرفته است اطراف ان را بازار و مسجد جامع گرفته اند.از خصوصيات اين دوره مي توان به منظم بودن شهر از نظر ساخت كالبدي عريض شدن خيابان هاي اصلي و وجود شش دروازه به داخل شهر اشاره كرد.

ساخت وبافت شهر از قرن يازدهم تا قرن سيزدهم هجري-قمري

7-1 شكل گيري دولت صفوي و از ان ره سبك اصفهان در شهرسازي را مي توان با سازمان يابي دول مركزي و قاهر اروپائي بعد از دوره رنسانس و شكل گيري سبك باروك (قرن هجدهم ميلادي) مقايسه كرد.با اين مقايسه سازمان ديواني دولت صفوي و سبك هنري ناشي از ان (در زمينه شهرسازي )نسبت به سازمان دولتي و سبك هنري كشور هاي اروپائي (در زمينه شهرسازي)در دوره رنسانس (دوره تاريخي هم عصر دولت صفوي)هنوز گامي به جلو دارد.در حالي كه نو انديشان و نو پردازان دوره رنسانس در پي سازمان بخشيدن به شهر دوره قرون وسطي اروپائي و تحقق بخشيدن به “ارمان –شهر”هايشان هستند.مكتب اصفهان الگوي ارماني خود را به اجرا در مي اورد وتلفيقي دقيق و روشن از موجود و مطلوب را عرضه مي دارد. .(حبيبي سيد محسن از شار تا شهر صفحه 95)

• • 

7-2 اگر در نقشه كالبدي شهر در دوره صفوي به دقت بنگريم مي فهميم كه يك ميدان اصلي و بزرگ وجود دارد كه اطراف ان را قصر مسجد و ديوان و مدرسه وبازار قرار گرفته اند و يك راه اصلي شمال به جنوب ساخته شده كه بازار نيز بر روي اين محور قرار دارد.ميدان در اين دوره مفهومي والا و مهم پيدا مي كند.هم از نظر موقعيت و وسعت كالبدي و هم از نظر اجتماعي و فرهنگي ارزش و منزلتي خاص مي يابد.

دوران بعد اسلام:

شهر دوره اسلامي فاقد عنصر مركزي به عنوان عنصر تعيين كننده است.بلكه اين ستون فقرات شهر ها است كه شكل ان را تعيين مي بخشد وساير عناصر در ارتباط با اين عنصر اصلي شكل مي گيرد.ميدان مسجد مدرسه وحمام عناصر غير قابل تفكيك اين ستون فقرات هستند كه هر يك نقش و وظيفه اي در تكميل هم دارند ميدان رفته رفته اهميت ويژه اي مي يابد و از اين دوره با نقش و عملكرد هاي متفاوتي چون تجاري ورزشي مذهبي اداري وحكومتي كار اتصال شهر كهن و توسعه جديد را بر عهده مي گيرد. .(وبلاگ تخصصي شهرسازي دانشگاه شيخ بهايي اصفهان سير تاريخي ميدان از شهرهاي كهن تاكنون)

در اين دوره ميدان هاي اصلي به خاطر ارتباط با مسجد جامع به عنوان اصلي ترين مكان تجمع مذهبي قرار گرفته و رفته رفته نقش چند منظوره اي مي يابند كه همواره حضور مردم كه مهمترين عامل زندگي بخش ان است.علاوه بر ميدان هاي مركزي و بناهاي اطراف ان در هر محله اي نيز به تناسب امكانات ساكنين ان گشودگي هايي پديد مي ايد كه به ترتيب ميدان هاي محله اي و ميدانچه هاي اجتماع ساكنين واحد هاي همسايگي از اين نوع هستند. .(وبلاگ تخصصي شهرسازي دانشگاه شيخ بهايي اصفهان سير تاريخي ميدان از شهرهاي كهن تاكنون)

شهر سازي در دوره قاجار به اوج شكوفايي خود مي رسدو ميدان نقش مهمتري را در سازماندهي فضاي شهري بر عهده مي گيرد.نقش نمادين ميدان بر عهده ميدان مركزي واگذار مي گرددوميدان ها وميدانچه هاي محلي با سادگي هرچه بيشتر رفع نياز هاي ساكنين تقسيمات محله اي وزير محله اي را با داشتن بازارچه حمام مسجدو…بر عهده مي گيرند.ميدان هاي اين دوره بر حسب عملكرد و نقش شهري وسعت هاي مختلفي دارند مثلا ميدان هاي نظامي بسيار بزرگ ميدان هاي حكومتي نسبتا بزرگ وميدان هاي تجاري بزرگ بوده اند يكي از موارد مهم كه شهر تهران در دوران قاجار داراي پنج ميدان مهم به نام هاي توپخانه بهارستان ارگ پاقاپق ومشق مي شود كه از يادگارهاي دوران امير كبير به شمار مي رود. .(وبلاگ تخصصي شهرسازي دانشگاه شيخ بهايي اصفهان سير تاريخي ميدان از شهرهاي كهن تاكنون)

شروع انقلاب صنعتي:

يكي از مهمترين اتفاقات تاريخي در دوران قاجار وقوع انقلاب صنعتي در اروپا است.انقلابي كه تاثير فراواني بر شكل فضاهاي شهري اروپا گذاشت.مهمترين عامل اين دگرگوني ورود اتومبيل به فضاهاي شهري بود.نابودي فضاهاي شهري اروپا روند پيوسته اي را طي نمود وبراي زاده اصلي تكنولوژي جديد “اتومبيل”همواره خيابان هاي تازه احداث شدو بسياري از فضاهاي شهري وميدان ها به جولانگاه اتومبيل تبديل شدند.اتومبيل فضا را براي حضور مردم تنگ و حركت پياده را نا امن وبعضا ناممكن مي نمود.در اين دوره به تدريج عملكرد ميدان به دسته از فضاهاي شهري ديگر واگذار شد ومكان وسيع ميدان هاي گذشته به اتومبيل اختصاص پيدا كرد.اين وضعيت منتقدان بسياري يافت وتوجه معماران وشهرسازان زيادي را به خود جلب كرد.تلاش عمده ايشان باز گرداندن زندگي وپويايي به اين فضاي شهري بو.(وبلاگ تخصصي شهرسازي دانشگاه شيخ بهايي اصفهان سير تاريخي ميدان از شهرهاي كهن تاكنون)

د كه اينك در سلطه حركت اتومبيل قرار گرفته بود.

با ورود اتومبيل به ايران نيز شهر ها دستخوش تغييراتت بسياري شدند.احداث خيابان هاي سراسري در شهر ها به خصوص با ناديده گرفتن بافت وسازمان فضايي شهر ها از يك طرف ودگرگوني شرايط اجتماعي واقتصادي از طرف ديگر از نتايج ورود اتومبيل هستند.انقطاع فرهنگي و بريدن از ارزش هاي گذشته وبي توجهي به سنت ها و ايين ها در هرم حكومتي عليرغم مقاومت دير پاي مردم نتايج مخرب خود را در از بين بردن نظام سلسله مراتب شهرها وشكستن مفهوم عمومي وخصوصي و به تبع ان نابودي سيستم عملكردي فضاهاي عمومي و از ان جمله ميدان را نمودار ساخت. .(وبلاگ تخصصي شهرسازي دانشگاه شيخ بهايي اصفهان سير تاريخي ميدان از شهرهاي كهن تاكنون)

 

برقراري ارتباط سواره به عنوان يكي از ضروريات زندگي اهميت در خور توجهي يافته و اين به منزله ايجاد فضايي تازه است كه نام ديگر سواي ميدان دارد وبا اين وجود نياز انسان امروز به فضايي امن وفارغ از تنش هاي حركت سريع وسايل نقليه پردازش جديدي از فضايابي و فضاسازي شهري را ضروري مي سازد. احداث پي در پي خيابان ها گشودگي هاي تازه اي را به وجود اورد كه در دهه هاي اوليه غالبا به نام فلكه خوانده مي شد . دايره اي در وسط گشودگي ها ايجاد پوشش گياهي واب نما سپس فواره وبعد از ان مهم وغير مهم شدن اين گشودگي ها توسط نسب مجسمه شاهان عملكرد غالب و غير قابل رقابت اين گشودگي ها حركت اتومبيل بوده وانچه مطرح نبود حضور انسان ومفاهيم عميق نهفته در فضاهاي عمومي شهري بود. .(وبلاگ تخصصي شهرسازي دانشگاه شيخ بهايي اصفهان سير تاريخي ميدان از شهرهاي كهن تاكنون)

در بسياري از شهر ها احداث معابر جديد به ستون فقرات شهر ها (بازار)وفضاهاي اصلي مرتبط با ان صدمات جدي به عمل امد.و در هم ريزي ويا كم رنگ شدن اهميت ومفهوم عمومي وخصوصي در فضايابي شهري علاوه بر ميدان هاي اصلي شهر ها ميادين وميدانچه هاي محلي را نيز تدريجا از محتواي عميق خود خالي نمود. .(وبلاگ تخصصي شهرسازي دانشگاه شيخ بهايي اصفهان سير تاريخي ميدان از شهرهاي كهن تاكنون)

چگونگي استفاده از ميدان در حال حاضر:

از دير باز تاكنون بين طرفداران دو ديدگاه متضاد درباره شهرسازي بحثي در گرفته است كه هنوز هم ادامه دارد:گروهي از شهرسازان اولويت را به جنبه هاي هنري شهرسازي داده بيشتر روي فضاهاي شهري تاكيد مي كنندودسته ديگر اولويت را به به جنبه هاي اجتماعي داده وبيشتر عملكرد فضارا مد نظر دارند.گرچه تاكنون اصول وقوانين بسياري براي شهرسازي تدوين وتصويب شده وبه اجرا در امده است ولي اين قوانين تا اكنون نتوانسته است از ساختار نابهنجار وبي قاعده در شهر ها جلوگيري كند.عكسالعملي كه در برابر اين ناهنجاري ها مشاهده مي شود نمايانگر علاقه مندي بيشتر به فضاهاي شهري وباتزگشت به ايده هاي هنري در شهرسازي است. .(وبلاگ تخصصي شهرسازي دانشگاه شيخ بهايي اصفهان سير تاريخي ميدان از شهرهاي كهن تاكنون)

اينك با توجه به افزايش اوقات فراغت فرصت مناسبي به وجود امده است تا با نوسازي ميدان هاي قديمي و احداث ميدان هاي جديد امكانات مطلوبي براي گذران اوقات فراغت به شهروندان داده شود.تكته مهم اينكه ايا در طرحي كه ارائه مي شود انتظارها وسليقه هاي گروهي مختلف مردم به اندازه كافي رعايت مي شود يا خير ؟ودر همين جا تفاوت اشكار بين معماري وطراحي شهري وساير هنرها به طور مشخص روشن مي شود.زيرا براي مردم ميدان شهري فضايي است كه از ان استفاده هاي مختلفي مي شود واين قابليت در استفاده مردم از ان مشخص خواهد شد. .(وبلاگ تخصصي شهرسازي دانشگاه شيخ بهايي اصفهان سير تاريخي ميدان از شهرهاي كهن تاكنون)

منابع ومناخذ:

1-حبيبي سيد محسن از شار تا شهردانشگاه تهران سال 75

2-سلطان زاده حسين فضاهاي شهري ايران

3-وبلاگ تخصصي شهرسازي دانشگاه شيخ بهايي اصفهان