تحقیق راجب میدان در معماری و شهرسازی – بخش دوم

2: عناصر میانی مقدس

2-1: دارای عنصری میانی

منظور از عنصر یا فضای میانی، عنصر و فضایی است که در میان میدان احداث شده و دارای کارکرد معینی باشد، بنابراین هر عنصر یا فضایی که به صورت اتفاقی و فکر نشده در میان میدان قرار گیرد و در صورت تغییر مکان، هیچ تغییری در نحوۀ فعالیتهای میدان و برگزاری مراسم در آن روی ندهد از عناصر یا فضاهای میانی به شمار نمی آید. برای مثال در وسط بسیاری از میدانهای محله ای بعضی از شهرها مانند یزد و نایین، الوگاههایی (محل افروختن آتش) وجود داشت- اکنون نیز آثاری از آنها موجود است- که در بعضی از مراسم، در آنها آتش می افروختند. این فضاها یا عناصر در قدیم از تقدس برخوردار بودند. در میان بعضی از میدانهای دورۀ معاصر نیز فضایی طراحی شده وجود دارد که مجسمه ها و عناصری سمبلیک- یا دمانی یا مفرح مانند فوارۀ آب- در آنها نصب شده است، اما اهمیت کارکردی این عناصر و منزلت آن در اعتقادات عامه چندان مهم، عمیق و قابل مقایسه با عناصری مانند الوگاهها نیست. .(سلطان زاده حسين فضاهاي شهري ايران)

نايين-حسينيه كلوان.نمونه اي از يك ميدان با عنصري مياني

2-2: بدون عنصر میانی:

عناصر مقدس و نمادین تنها در میان میدانهایی وجود داشت که جنبه ای مذهبی و مقدس نیز داشتند و موقعیت مکانی و هندسی آنها متأثر از جهان بینی مردم و نحوۀ انجام مراسم بود. اما میدانهایی که فاقد چنین خصوصیتی بودند، تهی از عناصر مقدس بودند. البته ممکن بود که در این گونه میدانها نیز عنصر یا فضایی معمارانه در میان و مرکز میدان قرار داشته باشد، مانند حوض یا استخر یا باغچه و غیره. اما اینها فاقد جنبه ای مقدس بودند و خصوصیتی معمارانه و کارکری داشتند. یزد- در میان میدانچۀ تکیه امیز چخماق بر اساس طرحی که «فرد ریچاردز» تهیه کرده است، یک فضا وجود دارد که گویا در گذشته کارکرد مذهبی و مقدس داشته است. .(سلطان زاده حسين فضاهاي شهري ايران)

3: نحوۀ اتصال راه به میدان:

3-1: با طرح منظم و فکر شده:

در میدانهایی که فضاهای ساخته شده و سطوح جاتنبی آنها را طراحی می کردند، محل اتصال راه به میدان نیز طراحی می شد و اغلب در مکانهای معین و منظمی قرار داشت. در میدانهای متوسط و کوچک یک دهانه را مانند دهانه های دیگر به عنوان ورودی راه به میدان در نظر می گرفتند. اما در میدانهای بزرگ، دهانۀ مزبور را بزرگتر و با اهمیت تر از سایر دهانه ها طراحی می کردند تا محل اتصال راه به میدان به خوبی مشخص شود.(مانند میدان توپخانه) .(سلطان زاده حسين فضاهاي شهري ايران)

نايين حسينيه نواباد.نحوه اتصال راه به ميدان طراحي شده است.

3-2: ارگانیک:

در بسیاری از میدانها به خصوص میدانهایی که فاقد ساختمانها و سطوح طراحی شده بودند، راهها بدون هیچ طرح از پیش فکر شده و عنصر رابط به میدان متصل می شدند. دراین حالت بدنه و سطحی که راه ازآن به میدان متصل می شد، توسط راه بریده می شود. بسیاری از میدانها و میدانچه های محله ای دارای چنین خصوصیتی بودند. .(سلطان زاده حسين فضاهاي شهري ايران)

4: موقعیت میدان نسبت به راههای منتهی به آن

4-1: میدان در محل تقاطع راهها:

بسیاری از میدانهای عمومی، محله ای ارتباطی و برخی از سایر انواع میدانهادر محل تقاطع راههای شهری، ناحیه ای و محله ای پدید می آمدند- نقش و کارکرد اولیه و مهم این نوع میدانها، جنبۀ ارتباطی داشت- در حالتی که میدان پیش از یک طرح فکر شده، در محل تقاطع راهها پدید می آمد، معمولاً ترکیب هنسی محلهای اتصال راهها به میدان ،تابع نظم و الگوی سازمان یافته ای نبود. اما در صورتی که یک میدان را که نخست طراحی و سپس احداث می کردند، اگر امکان سازمان دادن محل ورود حداقل یک یا چند راه مهم را در مکانهای هندسی خاص و نقاط عطف میدان قرار دهند. میدان نقش جهان اصفهان چنین وضعی دارد، به این ترتیب که دهانۀ بازار را روی محور طولی و در وسط ضلع شمالی میدان و رو به روی مسجد جامع (امام) طراحی و احداث کرده اند، در حالی که بقیۀ راهها در مکانهای فرعی تر به میدان متصل شده اند. .(سلطان زاده حسين فضاهاي شهري ايران)

4-2- میدان در کنار راه:

برخی از میدانها در کنار راههای مهم شهری پدید می آمدند. در این صورت سه حالت وجود داشت. نخست این که میدان در جبهۀ متصل به راه دارای یک حصار بود که فضای آن را از فضای راه متمایز می کرد و تنها توسط یک یا چند فضای ورودی، امکان دسترسی به آن وجود داشت، مانند میدان مشق تهران که در کنار خیابان سپه(امام خمینی) قرار داشت. دوم، حالتی بود که میدان توسط عناصری غیر معمارانه یا معمارانه از راه متمایز می شد، اما در طول راه امکان دید به آن کمابیش وجود داشت و دسترسی به آن نیز از نقاط مختلف و متعدد میسر بود، مانند میدان گنجعلیخان کرمان. .(سلطان زاده حسين فضاهاي شهري ايران)

4-3: میدان در امتداد راه:

بسیاری از انواع میدانها به گونه ای در امتداد مسیر راهها قرار داشتند که راه از مکانی واقع در یکی از اضلاع میدان به آن منتهی و از مکانی واقع در ضلعی دیگر از آن منشعب می شد. نحوۀ اتصال و انشعاب راه به میدان نسبت به اضلاع و محورهای آن دارای دو حالت بود. در حالت اول، راه در امتداد محوری مستقیم که به موازات دو ضلع و عمود بر اضلاع دیگر از میدان می گذشت، مانند میدان ارک در تهران قدیم که راهی در امتداد محور شمالی- جنوبی از وسط آن می گذشت. در حالت دوم، راه در امتداد محوری که با هیچ کدام از اضلاع میدان موازی نبود، یعنی به صورت مورب، از میلان عبور می کرد( مستقل از میدان.) .(سلطان زاده حسين فضاهاي شهري ايران)

چنان که گفته شد بیشتر میدانهای برون شهری حصار یا فضای ساخته شدۀ طراحی شده و معمارانه نداشتند. علاوه بر این، بعضی از میدانها و از جمله میدانچه های شهری فاقد فضای ساخته شده ای بودند که وابسته و متعلق به میدان باشد، بلکه فضای باز این میدانها توسط بناها و فضاهای متعدد و مستقل پیرامونشان که در زمانهای مختلف ساخته شده بودند، احاطه شده بود، میدان کهنه (سبزه میدان) اصفهان. .(سلطان زاده حسين فضاهاي شهري ايران)

5: خصوصیات فضاهای ساخته شدۀ پیرامون میدان

5-1: وابسته و متعلق به میدان:

پیرامون میدانهایی که پس از طراحی ساخته می شدند، کمابیش بناها و فضاهایی با کارکردی متناسب با نقش کارکردی میدان و همزمان با آن ساخته می شد و به این ترتیب پیرامون میدان بناهایی قرار می گرفت که از نظر کارکردی و کالبدی وابسته و متعلق به میدان بود. میدان نقش جهان اصفهان، میدان گنجعلیخان کرمان و میدان توپخانۀ تهران (با خصوصیات کالبدی دورۀ قاجار) از این نوع میدانها به شمار می آیند. .(سلطان زاده حسين فضاهاي شهري ايران)

بررسي ميدان در طول تاريخ شهرسازي ايران:

 

-1 پيدايش مفهوم شهر و شهر گرائي در دوران مادها(قرن نهم تا هفتم قبل

از ميلاد)

انچه در دوران ماد ها رخ مي دهد نه شهر نشيني و نه يكجانشيني است

چون يكجانشيني قبلا رخ داده است وگواه بر ان موجوديت جامعه روستايي است و اينكه شهر نه به عنوان تشكيل يك جامعه كاملا مشخص بلكه مكان جمع شدن سه جامعه روستايي ايلي و شهري است.

در اين شار مفهوم بازار در مرحله جنيني قرار دارد و بافت و ساخت كالبدي ان مراحل اغازين خود را مي گذراند.انچه مورد برنامه ريزي و طراحي دقيق قرار مي گيرد قلعه و تقسيمات داخلي ان است.قلعه مركز واقعي مديريت و سازماندهي منطقه وسيع تحت نفوذ خويش است.منطقه اي كه هر سه جامعه ايلي روستايي وشهري در ان مقام گرفته اند.)حبيبي سيد محسن از شار تا شهر صفحه 7)

1-2 مفهوم ابتدائي و اوليه ميدان در دوره مادها:

در اين دوره همانطور كه در تصوير مشاهده مي كنيد هر مربع شامل يك نوع كاربري در اين دوره است.مربع كوچك اول كاخ شاهي استكه يك فضاي باز در وسط ان وجود دارد كه جزئي از كاخ است و نمي توان از ان به عنوان ميدان نام برد.زيرا درست ايت كه داراي فضايي باز مي باشد ولي خصوصي بودن و عدم مشاركت مردم در اين منطقه ميتوان اسم ان را محوطه گذارد.

در مربع هاي بعدي به ترتيب انبار اقامتگاه سرباز خانه قرار دارند.جالب است كه در اين نوع شهر دوره ماد ها شهر و بازار دور از كاخ شاهي قرار داشته اند كه به نوعي حكومت از مردم عادي جدا بوده است.

2-1 شار در دوران هخامنش(قرن هفتم تا قرن چهارم قبل ميلاد):

شار نظامي-كشاورزي دوران ماد جاي خود را به شار نظامي-بازرگاني پارسي در سر حدات و شار بازرگاني-كشاورزي سرزمينهاي مياني مي دهد.شهر هعبد و شهر-قدرت وشهر بازار مفاهيمي هستند كه شار پارسي با خود حمل مي كندو با استقرار در نقاط سوقالجيشي بسيار با اهميت به مقوله زيست محيطي نيز جواب مي دهد.

پارسيان شهر هاي خود را از روي نقشه اي بنا مي كردند كه به توسط مذهب(موبدان)تقديس شده بود وسنت هاي اجدادي به انها اموخته بود و از ان نقشه به هيچ وجه تجاوز نمي كردند.شهر مربعي بود به طول يك ميدان كه اسب به ميل خود و به يك نفس بدود(حدود نه كيلومتر در نه كيلومتر)در وسط ان اتش را به منزله حافظ حقيقي مكان مي افروختند و در كنار حوض يا ابگيري به نسبت جمعيتي كه در انجا سكني مي گذيدند حفر مي كردند و اب انبار مي ساختند پس از اتمام ساختمان اتشكده و اب انبار به بناي خانه مشغول شده و سپس به ايجاد باغ وبستان مي پرداختند.(حبيبي سيد محسن از شار تا شهر صفحه 11)

2-2 همانطور كه در نقشه شهر دوران هخامنش مشاهده مي كنيد باز هم كاخ شاهي در وسط قرار گرفته است و اين بار به جاي انكه به ترتيب مربع هايي به دور هم تشكيل شوند هر ضلع مربع كوچك به يك كاربري اختصاص يافته است.در شمال ان سرباز خانه و انبار و خزانه و در سمت جنوب نيز سرباز خانه قرار دارد.در اطراف ان هم قلمرو نزديكان پادشاه قرار گرفته است.نكته جالب در اين شهر ها نسبت به دوره مادها اين است كه شهر به قلمرو حكومت بسيار نزديك شده است و در همجواري هم قرار گرفته است كه اين از خصوصيات دوره هخامنشي مي باشد.در اين نوع شهر هم ميدان مفهومي ابتدائي و ناقص دارد همانند دوره مادها.

شار در دوره پارتي قرن سوم قبل ميلاد تا قرن سوم ميلادي):

شهر پارتي در دولت اشكاني مركز اصلي حيات سياسي اين دولت است.شهر مكان اصلي تصميم گيري هاي دولت و مشورت اركان دودماني است.جمع بندي افكار عمومي در شهر در بسياري موارد منجر به تصميم گيري هاي بسيار مهم مي شود.شهر مي تواند در مورد سرنوشت شاه –به منظله مظهر دولت –نيز اتخاذ تصميم كند.اين شار نه فقط در شهر به معناي اخص ان بلكه در سرزميني بس فراتر و در ارتباطات چند سويه با نقاط زيستي واقع در اين سرزمين مفهوم اصلي خود را باز مي يابد.(حبيبي سيد محسن از شار تا شهر صفحه 22)

• شهر دولت اشكاني داراي برج و باروي دايره اي شكل را ايجاد مي كند

3-2 همانطور كه در نقشه شهر دوره پارتي مي بينيد باز وضع به همان صورت است.كاخ شاهي در وسط و اطراف ان را سرباز خانه و نزديكان فرمانروا تشكيل مي دهند و در جنوب شهر هم شهر اصلي به معني زندگي مردم عادي وجود دارد.بازار هم به صورت نواري در وسط شهر قرار گرفته است.از اين نقشه مي توان پي بردكه1)بازار مفهومي وسيع تر از انچه تاكنون مشاهده كرده بوديم مي باشد.

2)ميدان كم كم در حال شكل گيري است.پنج فضاي باز را كه يكي از ان ميان بازار و كاخ شاهي قرار دارد از مهمترين عوامل اين ادعاست.

3)در دوران قبل شهر به صورت مربع بود ولي در اين دوران شهر به صورت دايره شكل گرفت كه اطراف ان را زمين هاي كشاورزي گرفته اند.

شار پارتي در دولت ساساني(قرن سوم تا هفتم ميلادي):

ظهور دولت ساساني در واقع اولين حركت جامعه شهري براي رسيدن به قدرت است.تا قبل از اين حكومت از ان جامعه ايلي مي بود كه با جنگ و ستيز هاي خود دولت هاي پيشين را از ان خود كرده بود.به اين دليل اين جامعه به سرعت يكجانشين شده و خود در هماهنگي با جامعه دهقاني و جامعه شهري قرار مي گيرد ولي هميشه در نبرد قدرت حرف اخرين را ميزده است.حال انكه به قدرت رسيدن دولت ساساني گواينكه از سوي دودمان هاي در ستيز با دولت اشكاني حمايت گرديد ولي نطفه اصلي اين دولت در شهر بسته شد ونظريه پرداز اصلي ان در فضاي جامعه شهري پرورش يافته بود.به همين دليل است كه شهر پايه نهاد هاي اجتماعي-اقتصادي فرهنگي سياسي و بازرگاني-اداري دولت ساساني مي گردد.

چهره كالبدي شار پارتي در دولت ساساني كمو بيش نوسط تاريخ نگاران دوران اوليه اسلامي ترسيم شده است.بافت كالبدي وسازمان فضائي اين شارالگوئي بود كه در شهر هاي دوران اوليه بعد از اسلام نيز مورد استفاده قرار گرفت.در اين شهر ها كهن دژي با بارو هاي كنگره دار بخش نظامي شهر را تشكيل مي داد.قسمت اصلي شهر در شارستان بود بر گرداگرد كهن دژ بازار هادر درون ديوار هاي شهرستان و گاهي در بيرون ان بودند كه در دوره اسلامي ربض خوانده مي شد و گاه ديوار دومي گرداگرد ان مي كشيدند.

اين شار از ديدگاه ريخت شناسي شهر هاي مركب از فضاهاي زير برخوردار است:1-دژ حكومتي 2-شار مياني 3-شار بيروني 4-بازار 5-ميدان: گستره اي وسيع در جلوي دروازه هاي شارستان و در ربض ساخته مي شوند.اين ميدان نه چون اگوراي يوناني محل دادوستد اقتصادي است ونه چون فروم رمي مظهر قدرت حكومت است.ميدان مكاني است كه بازار ها بدان باز مي شوند و تظاهرات اجتماعي-اقتصادي در هم مي اميزد.ميدان محلي است براي اعلان فرمان هاي دولت:بخشودگي ها و عقوبت ها.اين ميدان هنوز از ديدگاه ريخت شناسي فضائي خاص را سبب نمي گردد. .(حبيبي سيد محسن از شار تا شهر صفحه 29و34)

4-2 همانطور كه در نقشه مشاهده مي كنيد اتشكده در وسط و در كنار ان كاخ شاهي قرار دارد و اطراف ان نيز سرباز خانه و نزديكان فرمانروا قرار گرفته اند و شهر نيز به صورت نواري در اطراف ان قرار دارد.از نقشه شهر دوران پارتي دولت ساساني ميتوان پي برد:1-فرم كالبدي شهر از دايره به مربع دوباره تغيير شكل داد.2-به جاي كاخ شاهي كه هميشه در وسط قرار داشت اين بار اتشكده نقشي مهمتر را در شهر بازي مي كند ومحور اصلي شهر است.3- منيدان در اطراف دروازه هاي ورودي به شهر قرار دارند كه در اين تصوير چهار ورودي و چهار ميدان مشاهده مي گردد.4-شهر(به مفهوم زندگي مردم عادي)در دوران قبل تجمعي وپراكنده بود ولي در اين دوره به صورت نواري در امده است.