پایگاه علمی سعید سان دانلود رایگان مقالات علمی کنفرانس و ژورنال
مدرسه غیاثیه خرگرد (848 ـ 842 ه .ق)
✔️ معماری:
1- زیباترین مدرسه ایران است.
2- معمار آن قوام‌الدین شیرازی است و پس از او پسرش غیاث‌الدین.
3- حجره‌های آن دو اشکوبه هستند.
4- از نوع مدرسه‌های نوع اول است.
5- دقت و تنوع در نقشه.
✔️ سازه:
1- کاربندی
2- چفدآویز (مقرنس)
3- پتکانه
✔️ آرایه:
1- دقت و تنوع در آمود (علاوه بر نقشه).
2- نهاز و نخیر بسیار متناسب در تهرنگ آن.
مسجد میرچخماق (841 ه .ق):
✔️ معماری:
1- مسجدی است یک ایوانی.
2- اگرچه در نگاه اول چهار ایوانی به نظر می‌رسد اما جزء پیشان مسجد (ایوان) سه دهانه بزرگ دیگر آن، درآیگاه هستند.
3- حیاط مربع شکل دارد که این حیاط از دو طرف (خیابان و کوچه) ورودی دارد و هر دو دید به داخل مسجد دارند.
✔️ آرایه:
1- خیشخان، روی ورودی است.
2- کاشی و معرق و… اما کاملاً متفاوت با مسجد جامع یزد.
3- کاشی شش ضلعی در شبستان، که این نمونه کاشی در مسجد جامع تبریز و مسجد ملا‌اسماعیل یزد نیز بکار رفته.
آرامگاه شیخ احمد جام (میان جاده مشهد به هرات):
✔️ معماری:
1- از ارسن‌های مهمی است که برخی از ساختمانهای آن از شیوه آذری است.
2- این ارسن در چند دوره ازسده ششم تا قاجاریان ساخته شده است.
3- دربرگیرنده 10 ساختمان است که این 10 ساختمان در اطراف دو حیاط ساخته شده‌اند. این ده ساختمان عبارتند از: مسجد سردار یا گنبد سفید یا رواق، در شرق ایوان بلند ـ میانسرای بزرگ ـ گنبد فیروز شاهی (مدرسه فیروز آباد) یا گنبد سبز در غرب میانسرای بزرگ ـ قبر ـ ایوان اصلی ـ گنبدخانه ـ مسجد عتیق در شرق گنبدخانه ـ میانسرای مسجد جدید ـ مسجد جدید ـ مسجد کرمانی.
- بلندای ایوان بلند جلوی گنبدخانه 30 متر است و این چنین بلندی که باعث از بین رفتن تناسب درگاه می‌شود، از ویژگیهای ساختمانهای خراسانی است. (بلندای ایوانها و بویژه سردر) به این مفهوم که «چکاد» ایوان در این آرامگاه بسیار بلند است.
5- سردر این ایوان فوق‌العاده زیباست، بعدها این سردر در دوره صفوی (به دستور شاه عباس) با کاشی‌کاری جدید آذین شد (1322).
6- گنبدخانه مسجد نو، تهرنگی همانند چلیپا دارد و در دو طرف دو شبستان ستوندار دارد و این گنبدخانه، تنها بخش اصلی مسجد نو است.
✔️ سازه:
1- در مسجد عتیق (شرق گنبدخانه)= اجرای گنبد با تویزه‌های متقاطع.
2- در گنبد سفید (در شرق ایوان بلند) یا مسجد سردر یا رواق= اجرای گنبد روی چهار تویزه و استفاده از کاربندی.
3- در مسجد کرمانی(در غرب ایوان بلند) به جای تاغ چهار بخش، تاغ هشت بخش روی ستونهای هشت پهلو ساخته شده.
4- در مدرسه فیروزشاه یا گنبد سبز (در غرب میانسرای بزرگ)= گنبد دو پوسته گسسته میان تهی ـ کاربندی در آهیانه.
✔️ آرایه:
1- پنجره، در اسپرهای گریو (ساقه) گنبد سفید یا مسجد سردر.
2- کاشی‌کاری در گنبد مدرسه فیروزشاه (دوره دوم شیوه آذری).
3- کتیبه
4- کاربندیهای بی‌همتا، گره چینی، گچبری و پتکانه‌های زیبا در مسجد نو.
ساختمانهای دوره دوم شیوه آذری در خارج از ایران کنونی و در خراسان:
1- ارسن شاه زند
2- مسجد بی‌بی خانم در سمرقند(808 ـ802)
3- گور امیر در سمرقند (808)
4- مدرسه گوهرشاد در هرات (841 ـ820)
5- مدرسه الغ‌بیک در سمرقتند (820)
6- آرامگاه خواجه ابونصر پارسا (865 ـ غزنین)
7- مسجد بزرگ کالیان (920 ـ بخارا)
8- مدرسه میرعرب (943 ـ937ـ بخارا)
9- مدرسه طلاکاری در سمرقند (1051)
10- مسجد طلاکاری (1072 ـ 1056)
11- بنای درب امام اصفهان از دوره تیموری
12- مسجد میدان کاشان (867)
مسجد کبود تبریز (870 ه .ق ـ فیروزه اسلام):
✔️ معماری:
1- این مسجد میانسرا ندارد و به دلیل سردی هوای تبریز، برونگرا ساخته شده است.
2- دارای گنبدخانه‌ای است که گرداگرد آن را شبستان‌هایی فراگرفته‌اند.
3- محراب اولیه آن ویران شده و آن را درگاه کرده‌اند.
4- گنبد اولیه آن ویران شده (احتمالاً بر اثر زمین لرزه) و گنبد آن توسط استاد رضا معماران تبریزی بازسازی شده است.
5- این مسجد تنها مسجد در ایران است که گنبدخانه میانی دارد.
6- دو گنبدخانه دارد.
7- ورودی آن مستقیماً به شبستان راه دارد.
8- در اطراف گنبدخانه آن، یک ردیف مردگرد می چرخد.
✔️ سازه:
1- گنبد ساده ولی شکنج.
2- گنبد آن دو پوسته پیوسته میان‌تهی است.
3- چفد آهیانه آن خاگی و چفد «خود» آن شبدری تند است.
4- گوشه‌سازی گنبد آن ساده است و تنها یک پا باریک دارد که روی گریوار ساخته شده و سپس گنبد آغاز شده است.
✔️ آرایه:
1- آمود تمام اندام‌های ساختمان با کاشی و آجر (معقلی) و کاشی تراش (معرق) می‌باشد.
2- کتیبه‌ای برجسته از شعر فارسی با خط نستعلیق دارد.
3- در دو سوی سردر نگاره‌های چهارباهو(چلیپا) و چهارپیلی (چلیپای شکسته) دارد که هر دو از کهن‌ترین نگاره‌های ایرانی است.
4- دارای کاربندیهای گوناگونی می‌باشد.
نحوه گنبدسازیها در شیوه آذری:
1- در این دوره گنبدهای دو پوسته بیشتر شده.
2- پتکانه نوع سوم کاربری بیشتری پیدا می کند (گوشه‌سازی کانه‌کانه).
3- نوع گنبدهای دو پوسته این دوره، یکی گنبدی است که با چنبر (دنده‌ای یا حلقه‌ای) ساخته شده و دیگری صندوقه‌چینی است.
گنبدهای این دوره:
الف) دنده‌ای : مسجد جامع یزد.
ب) خشخاشی: کلخوران اردبیل ـ گنبد امام رضا. (دوره دوم شیوه آذری).
ج) دیوارک: سلطانیه
در دوره دوم شیوه آذری بیشتر موارد گنبد رک چند ترک وجود دارد و از نوع مخروطی نیست. گنبدهای خاص این دوره عبارتند از: 1- گنبد گور امیر در سمرقند: گنبدی کشیده که روی آن شیاری درآورده‌اند. 2- میل اخنجان در خراسان: روی گنبد آن دندانه درآورده‌اند.
علل پیشرفت هندسه در شیوه آذری:
1- افزایش شمار ساختمانها به جهت انبوه سازی که نیازمند فرمول‌بندی و هندسه بود.
2- کهن‌ترین نقشه‌ها از معماری تمدن اسلامی، متعلق به این دوره است (دوره تیموری) که این نقشه‌ها روی کاغذهای پوستی شطرنجی شده آمده است.
3- معماران در این دوره، آشکارا پیمون‌بندی را می‌شناختند.
بررسی و مروری کلی بر ویژگیهای شیوه آذری:
✔️ مساجد:
1- مسجد که تا پیش از آن بخشی ار بافت سنتی بوده، در این دوره در زمینی مشخص و با بافتی مشخص ساخته شده است «زمین چهارگوش با هندسه‌ای مشخص». نمونه‌ها: مسجد جامع اشترجان ـ مسجد علیشاه ـ جامع قزوین ـ جامع قائن ـ ورامین ـ یزد.
2- ورودی‌های مساجد این دوره کاملاً مشخص شده و در پس ایوان شمالی قرار دارد. نمونه‌ها: مسجد جامع فلاورجان ـ مسجد جامع اشترجان ـ ورامین ـ مسجد میرچخماق یزد= 2 ورودی دارد. مسجد جامع کرمان= پیشخان بسیار کشیده‌ای دارد که ما را به ورودی می رساند و از آنجا هم مستقیم به حیاط راه دارد.
3- به طور کلی عناصر مساجد این دوره عبارت است از: الف) گنبدخانه ب) دیوار پشت صاف ج) یک ایوان د) دهانه‌ها (معمولاً یکی) هـ) یک حیاط مرکزی که معمولاً زیاد کشیده نیست. نمونه‌ها: مسجد جامع ورامین ـ مسجد میر چخماق ـ مسجد فلاورجان ـ مسجد اشترجان = مربعی هستند. مسجد جامع کرمان= مستطیلی است.
4- در مساجد شیوه آذری، درآیگاه و همه عناصر اصلی آن در یک راستا قرار دارند. (مساجد دور‌های دیگر این ویژگی را ندارند).
5- گنبدخانه‌ها شاه نشین دارند.
درآیگاه= سردر+ پیشخان+ حیاط+ آستانه+ هشتی+ دالان
پِلَنگ= ضخامت در
نمونه‌ها: مسجد جامع یزد، گلپایگان، ورامین و ساختمان مسجد میرعماد کاشان
✅ تفاوت مساجد شیوه آذری با مساجد دوره‌های دیگر از نظر معماری:
در شیوه آذری، درآیگاه یکی از عناصر اصلی مسجد به حساب آمده است و به روی محور اصلی انتقال یافته است.
بررسی و مروری کلی بر ویژگیهای شیوه آذری:
✔️ مدارس:
در این دوره مدارس سنتی بسیار ساخته می شود. تا پیش از این مدرسه به طور جدی نشان داده نشده است اما از شیوه آذری به بعد مدرسه‌هایی را داریم که باقی مانده‌اند. از دوره اول شیوه آذری (ایلخانی): مدرسه دودر (مشهد) ـ مدرسه بالاسر ـ مدرسه اُلُغ‌بیگ.
1) طراحی معماری بسیار مشخص و فرمول مشخص دارند.
2) معمولاً چهار ایوانه هستند.
3) یک میانسرا و چهار ایوان که بین ایوانها، حجره قرار می گیرد.
بطور کلی فضاهای اصلی مدرسه‌ها عبارتند از: 1ـ مدرس 2ـ حجره (محل زندگی) 3ـ نمازخانه. در مدارس نوع اول، هر سه فضاها در همکف (یک طبقه) قرار دارند و در نوع دوم، این سه فضا در طبقات مختلف تکرار می شوند.
مدارس دوره دوم: این مدارس نمونه پیشرفته الگوی اول می باشد. نمونه‌ها: مدرسه سمرقتند ـ مدرسه بخارا ـ خرگرد ـ مدرسه دودر و دو مدرسه در اصفهان.
✔️ آرامگاه :
1- آرامگاه سازی نیز در این دوره رواج داشته. الگوی اصلی آرامگاه‌ها در ایران= الگوی فضای مرکزی که به چهارایوان باز می‌شود.
2- آرامگاه‌ها دارای گنبدخانه تکی نیستند (+ ایوان و چند اتاق).
3- اولین آرامگاه مقبره علاالدین ورامین و بعد از آن امامزاده یحی ورامین.
4- آرامگاه شاه نعمت الله ولی مهمترین آرامگاه شیوه آذری است.
تفاوت معماری شیوه آذری نسبت به شیوه رازی:
1- معماری این دوره یک پله قاعده‌مند (سامانمند) شده است.
2- ساختمانهای این دوره اکثراً زمین صاف و انتظام فضایی بیشتری دارند.
3- هندسه ساختمانهای این دوره به مراتب قوی‌تر از ساختمانهای شیوه رازی است و منظور از هندسه این دوره، بیشتر 3√ و 1.618 ( 2: 5√+1) است.
4- ساختمانهای این دوره از درون و بیرون بسامان است ولی در رازی ساختمان فقط از درون بسامان است.
✅ تفاوت ساختمایه شیوه آذری نسبت به شیوه رازی:
خشت ـ آجر ـ سنگ لاشه ـ کلنگی ـ کار بر آجر و… . در اواخر شیوه آذری کاشی هفت رنگ نیز استفاده می‌شد. کاشی سازی در این شیوه (اواخر آن) باب شد. (کاشی معرق= عِرق‌عرق= رگه‌دار). هنر اسلیمی نیز به شدت از شیوه آذری شروع شد و جای خود را در معرق‌کاری پیدا کرد. (اسلیمی= اسلامی، نقش و نگار تجریدی بر مبنای خطوط خمیده.).
در شیوه آذری کاشی یک رنگ است نه هفت رنگ. کاشی‌کاری این دوره شامل: 1ـ فخرومدین 2ـ کاشی که روی گنبد را می‌پوشاند
3ـ کاشی معرق می‌باشد.
شیوه اصفهانی:
از آذربایجان آغاز شده و برپایه معماری بومی آنجا بوده که در اصفهان به اوج رسید. شامل دو دوره است، دوره نخست از پیش از صفویان تا محمد شاه قاجار و دوره دوم که دوره پس‌رفت (انحطاط) نام دارد.
✔️ معماری:
1- سادگی در طرح (طبق نظر پیرنیا)، که این نظر قابل قبول نیست، زیرا طرح‌ها در این شیوه به مراتب پیچیده‌تر شدند.
2- کم شدن نخیر و نهاز (فرورفتگی و پیش آمدگی).
3- بهره‌گیری از گوشه‌های پخ در ساختمانها.
4- سادگی در نما.
5- حذف کوربندها و آفتاب شکن‌ها و پنام‌ها «خانه‌ها».
✔️ سازه :
1- جداسازی زبره و نما و هشت‌وگیر کردن آنها.
2- توجه نکردن به پشت ساختمان.
3- بکارگیری انواع پوشش‌ها.
4- ضعف سازه بخاطر بهره‌گیری از آجر آبساب.
✔️ ساختمایه:
1- آجر آبساب.
2- کاشی هفت رنگ و کاشی معرق.
3- ملات قیرچارو برای چسباندن گره‌سازیها.
4- کاشی تراش.
✔️ آرایه:
1- بهره‌گیری از کاشی خشتی هفت رنگ.
2- گره‌سازی بجای معرق کاری.
3- گچبری در نما شبیه آجرکاری (به تقلید از شیوه آذری).
4- قواره‌بری (گِردبری آجر).
5- گچ بری همراه شیشه و رنگ و در دوره دوم، آینه‌کاری نیز اضافه شد.
✔️ نمونه‌ها:
1- مسجد امام اصفهان (1020)
2- شیخ لطف‌الله (1027)
3- مدرسه چهارباغ
4- کاروانسرای مادرشاه
5- هشت بهشت (1080)
6- چهل ستون قزوین
7- چهل ستون اصفهان
8- عالی قاپو
مسجد شاه ولی تفت (اولین بنای شیوه اصفهانی):
✔️ معماری:
1- در میانه دو شیوه آذری و اصفهانی ساخته شده است (مانند مسجد کبود تبریز).
2- درگاه‌ها و روزنهای بسیار خوش اندام و زیبایی دارد.
✔️ سازه:
1- گنبد دو پوسته پیوسته دارد.
2- کاربندی.
3- زمینه چهارگوش گنبد، بی‌هیچ چین و شکنجی، چنبره و گرد شده است.
✔️ آرایه:
آرایه‌های آن فرو ریخته و گچ اندود شده است.
کوشک چهل ستون قزوین:
✔️ معماری:
1- تهرنگ نامتقارن دارد (مانند بسیاری از کاخ‌ها).
2- طرح آن بر پایه دو شش پهلوست.
3- اتاقهای چهارگوشه ساختمان آن، هیچ کدام مانند هم نیستند.
4- از بیرون در نما، تقارن دیده می شود.
5- در میان ساختمان آن، یک اتاق 12دری وجود دارد که همه درها به ایوان باز می‌شوند.
6- این اتاق 12دری، با اتاق بزرگ روی آن که در آشکوب دوم ساختمان است متفاوت است.
7- در طبقه دوم این ساختمان با ساخت دیواری روی تاغ‌های زیرین، طرح طبقه دوم دگرگون شده است (طبقه دوم دقیقاً روی طبقه اول نیست).
8- در اطراف این کوشک، همچون کوشک چهل ستون اصفهان، استخر و باغچه‌ها بوده است.
9- آشکارا الگوی فضای میانی دارد؛ یک فضای میانی اصلی که به چهار ایوان و چهار فضای گوشه‌ها راه دارد.
10- گرداگرد فضای مرکزی، یک ایوان دورتادور است.
11- در طبقه اول مصالح بنایی دارد.
12- در طبقه دوم، سقف مصالح بنایی نیست، ستونها نازک است و دورتادور در این فضا، یک ایوان است.
✔️ سازه:
1- آسمانه اشکوب همکف ساختمان، تاغی و آسمانه اشکوب دوم تخت است.
2- بکارگیری تاغ‌های جناغی و کلیل در اشکوب اول توسط معمار، که در توجیه نادرست بودن «نهادن دیوار یا ستون روی تاغ زیرین ساختمان» انجام گرفته.
3- کاربندی در اتاق‌ها