نکات کنکوری معماری اسلامی 1

مهمترین ساختمانها در شیوه رازی، مساجد این دوره می‌باشند. نخستین مساجد این دوره با تغییر دادن مساجد اولیه ساخته شده‌اند، به این مفهوم که در نخستین مساجد این دوره، مسجدهای ستوندار شبستانی به مساجد چهارایوانه تبدیل شده‌اند که این مورد فقط 2 یا 3 بار بیشتر رخ نداده است. (در مسجد جامع اصفهان ـ در مسجد جامع اردستان)

مسجد جامع اصفهان:

معماری:
1-  این مسجد در شیوه خراسانی با طرح شبستان ستوندار ساخته شد و در شیوه رازی طرح شبستان ستوندار آن به چهار ایوانی تبدیل شد.
2-  بخش‌های تشکیل دهنده این مسجد عبارتند از: گنبد خواجه نظام‌الملک در جنوب مسجد (تاریخ ساخت 473)ـ گنبد تاج‌الملک در شمال مسجد ـ میانسرا ـ صفه صاحب (ایوان جنوبی جلوی گنبدخانه) ـ صفه درویش (ایوان شمالی)ـ صفه استاد (ایوان غربی) ـ صفه شاگرد (ایوان شرقی)ـ دارالشتاء یا شبستان زمستانی و مسجد کوچک الجایتو.
3-  دهانه گنبد جنوبی 15 متر است. (گنبد نظام‌الملک)
4-  گنبد شمالی (گنبد تاج‌الملک)، تهرنگ آتشکده دارد.
5-  این مسجد آشکارا همان تاریخانه است اما با الگوی بزرگتر.
6-  هیچ‌یک از چهار ایوان این مسجد، ضلع کاملاً مسدود ندارند و ضلع باز اصلی ایوانها، به طرف میانسرای مسجد گشوده است و دیوارهای سه ضلع دیگرشان به سمت شبستان‌ها و تالارهای پیرامون‌شان راه دارد.
7-  در شبستانهای مسجد جامع اصفهان، حدود چهارصد و هفتاد تاغ یافت می‌شود.
8-  اعتقاد بر این است که گنبد تاج‌الملک (گنبد خاگی) به مراتب ارزنده‌تر از گنبد جنوبی خواجه نظام‌الملک است و طرح آن وحدت و دقت خاصی دارد.
9-  ارتفاع گنبد خاگی 19.5 متر و قطر آن 10.5 متر است.
10-  این مسجد محراب‌های متعددی دارد (9 محراب دارد).
11-  معروف‌ترین محراب این مسجد، در شبستان مسجد الجایتو که در ضلع شمالی ایوان غربی مسجد قرار دارد، می‌باشد. تناسبات اجزای این محراب بسیار موزون است.
12-  این مسجد دو منار دارد. (در طرفین ایوان جنوبی). برخی مورخین به وجود دو مناره جنوبی دیگر و دو مناره در قسمت شمالی مسجد اشاره کرده‌اند که امروزه اثری از آنها نیست.
13-  مشهورترین منبر این مسجد، منبر الجایتو است.

مسجد جامع اصفهان:

✔️ سازه
1-  از نظر سازه‌ای این مسجد، فرم ساده یک تاغ آهنگ روی یک سری ستون است که بین‌شان تاغ می‌خورد و لچکی تاغها پر شده است. در این مسجد روی هر چهار ستون یک گنبد زده شده، یعنی مستقیم تاغ آهنگ به تاغ و چشمه تبدیل شده است، به علل زیر:
الف) سیستم تاغ و آهنگ محدودیت‌هایی دارد، به این مفهوم که امکان سازه‌ای تاغ و چشمه بیشتر از تاغ‌آهنگ است. در سیستم تاغ‌آهنگ، باید تاغ را ادامه داد تا شبستان صاف درآید، در حالیکه در سیستم تاغ و چشمه، هر شکلی را می‌توان جدا کرد
ب) تاغ‌آهنگ، اگر رویش لایی «پَر» زده شود حتماً باید اسپر داشته باشد و به صورت اریب اجرا شود.
2-  گنبد نظام‌الملک (گنبدخانه جنوبی) به روش ترکین و با گوشه‌سازی پتکانه ساخته شده است.
3-  گنبد شمالی (گنبد تاج‌الملک)، دو پوسته و از نوع «خاگی» است، که البته پوسته رویین آن ساختمانی نیست.

✔️ آرایه
1-  کتیبه، در گنبدخانه‌های جنوبی و شمالی و اطراف محراب.
2-  گچبری‌های خط نوشته و گل و بته و شکل‌های هندسی.
3-  کاشیکاری در سردر شمالی ایوان غربی.
4-  ازاره‌های مرمرین و صفه‌های مختلف از کاشیکاری معرق برجسته.
5-  آجرکاری.
6-  مقرنس کاری به صورت ابتدایی در ایوانها و به شکل کاملتر در دیگر نقاط مسجد.
7-  بکارگیری قطعات مرمر سفید در تاغ‌های خیمه‌ای بیت الشتاء جهت بازتابش نور به فضای شبستان.
8-  منبت کاری (منبر محراب اولجایتو).

مسجد برسیان (493ـ 491 ه‍ .ق ـ در شرق اصفهان)

✔️ معماری:
1-  مناره و ایوان جلوی گنبدخانه این مسجد، بعدها به آن افزوده شده است.
2-  هشتی ورودی آن در پشت ایوان قرار داشت.
3-  حیاط و شبستانهای کوچکی داشت که هیچ چیز از آنها باقی نمانده است.

✔️ سازه:
1-  گوشه‌سازی ترمبه پتکانه دارد.
2-  گنبد آن دو پوسته پیوسته است.
3-  پوسته درونی گنبد به روش ترکین ساخته شده است.
4-  چفد چمانه دارد.
5-  در تاغبندی آن، پیکانه، سنبوسه و برنخش وجود دارد.

آرامگاه شاه عبدالعظیم (ری):

✔️ معماری:
1-  این ساختمان تاریخ ساخت کهنی دارد.
2-  بقعه اصلی حرم، چهار گوشه‌ای است که از چهار سو باز بوده است. (مانند بیشتر بقعه‌های سده چهارم و پنجم)
3-  درگاه اصلی آن، دارای دو پنجره است.
4-  در دیوار جنوب غربی آن، در درون بقعه به احتمال قوی محرابی بوده که اکنون بوسیله دالانی به ایوان بقعه امامزاده حمزه وصل شده است.

✔️ سازه:
1-  زمینه چهارگوشه آن با «ترمبه‌های فیلپوش» هشت گوشه شده و سپس با شکنج‌های رسمی، شانزده گوشه شده است.
2-  زمینه گنبد گردپوش درونی، توسط گریوار ایجاد شده است.
3-  گنبد دو پوسته دارد.
4-  بر روی گنبد درونی با فاصله‌ای، گنبد رویی با «گریو» بلند ساخته شده است.
5-  گنبد رویی احتمالاً به گونه «رک» ساخته شده بود.
6-  احتمالاً در پاگرد پایین گنبد، نمای ساختمان به «رخبام» و کنگره‌ای «پتکین» به پایان می‌رسیده است.

✔️ آرایه:
1-  قاب آجری در درگاه اصلی.
2-  کتیبه کوفی تزئینی در درگاه اصلی.

مسجد جامع گلپایگان (سده 6،512 ـ 498 ه‍ .ق)

✔️ معماری:
1-  از ابتدا تنها دارای یک گنبدخانه بوده است. (مانند گنبد دوازده امام و مسجد جامع بروجرد)
2-  بخش‌های دیگر این مسجد، بعدها به آن افزوده شد.
3-  گنبدخانه آن، تهرنگ آتشکده‌ای دارد.
4-  مسجدی کشیده است.
5-  ورودی و گنبدخانه اصلی آن، هر دو دید به داخل مسجد دارند.
6-  میانسرا دارد.
7-  فرمولش شبیه مسجد جامع یزد است.
8-  دو ایوانه است.

✔️ سازه:
1-  گنبد آن ترکین است با گوشه سازی پتکانه.

✔️   آرایه:
1-  اجرای پیلک در گرداگرد برخی ستونها که برش ستون را همچون برگ شبدر درمی‌آورد (مانند ستون آتشکده‌های قدیمی)
2-  آجرکاری شیوه رازی دارد.

مسجد جامع قزوین:

✔️ معماری:
1-  گنبد آن در شیوه رازی در سالهای 507 تا 509 ه‍ .ق ساخته شد. در شیوه‌های پس از آن هم به آن افزوده شد.
2-  ایوان جلوی گنبدخانه این مسجد در زمان صفویان ساخته شد.
3-  دارای میانسرا است.
4-  چهار ایوانه است.
5-  دارای شبستان است.

✔️   سازه:
1-  گنبد یک پوسته دارد با گوشه سازی سکنج.
2-  استواری این مسجد با وجود زلزله‌خیز بودن قزوین، نشان از دقت در نیارش آن دارد.
3-  روی تیزه گنبد «شنگه‌»ای برای ساخت پوسته رویی بوده.

✔️   آرایه:
1-  کاشی‌کاری روی آهیانه.
2-  نگاره‌های برگ کنگری در دیوارهای زیر گنبد.
3-  شاپرک‌های زیر گنبد دارای گره‌سازی است.

رباط شرف (508 ه‍ .ق ، نزدیک سرخس در شاهراه بغداد ـ مرو)

معماری:
1-  دارای دو میانسرای تودرتو است که در دو زمان ساخته شده‌اند.
2-  در دو سوی ایوان میانسرای بزرگ در ته ساختمان، دو میانسرای کوچک ساخته شده که چهار ایوان یا «گیری» یا «چفته» (صفه) گرداگرد آن را فراگرفتند. (شاید خانه خصوصی بوده‌اند)
3-  عناصر این بنا شامل: ورودی، حیاط کوچک، اصطبل، ایوان، حجره، ورودی حیاط بزرگ، رواق، محل اقامت خصوصی و حیاط بزرگ می باشد.

سازه:
1-  تاغ‌های این ساختمان، آهنگ و گاه چهار بخش و کلنبو نیز می باشد.

آرایه:
1-  تزئینات آجری.

مسجد جامع زواره (530 ه‍ .ق):

معماری:
1-  معمار این مسجد (استاد محمود اصفهانی)، این مسجد را بر روی بنای کهن‌تر ساخته است.
2-  مسجد کهن در زیرزمین و در بخش شمالی مسجد کنونی بوده است.
3-  این مسجد چهارایوانه است.
4-  دارای میانسرا است.
5-  در ضلع جنوبی دارای یک شبستان زمستانه است.

سازه:
1-  آسمانه شبستان جنوبی این مسجد، تاغ آهنگ تیزه‌دار است و به همین خاطر بلندای زیادی دارد.
2-  گوشه‌سازی گنبد آن ترمبه پتکانه با بلندای زیاد است.
3-  گنبد دو پوسته داشته که پوشش درونی گنبد «بیز» و پوشش بیرونی «شبدری تند» است.
4-  یکی از کهنترین چفدهای کلیل در این مسجد یافت شده است.

آرایه:
1-  در قاب میانسرا، خط کوفی با خطوط شکسته دارد.
2-  کاربندی در ایوان گنبدخانه.

مسجد جامع اردستان (سده 5):

✔️ معماری:
1-  گنبد این مسجد متعلق به سده ششم (553) است.
2-  بخشهایی از این مسجد در شیوه خراسانی ساخته شد و در شیوه رازی به یک ایوانه تبدیل شد.
3-  این بنا آجرکاری دقیقی دارد.
4-  بلندای شبستان این مسجد بسیار زیاد است.
5-  ستونهای شبستان از ابتدا چهارگوشه بوده، سپس هشت گوشه شده و پاکار تاغ‌ها روی پیش آمدگی (بالشتک) ستون کارگذارده شده‌اند.
6-  این بنا ابتدا طرح شبستانی داشت و در دوره‌های بعد به چهارایوانی تبدیل شده. (مسجد در آغاز قرن 12 هجری در هیأت مسجدی چهارایوانی درآمده است. یعنی بیش از یک قرن و نیم طول کشید تا چهار ایوان مسجد، ساختمانش به اتمام برسد.)
7-  این مسجد بخش‌هایی دو طبقه دارد.
8-  این مسجد، تنها مسجدی است که 7 عنصر ساختمانی (مسجد جامع، مدرسه، حمام، حسینیه، کاروانسرا، راسته بازار، آب‌انبار) در کنار خود دارد، یعنی هفت عنصر اصلی شهر سنتی، فقط همین یکبار و در این مسجد در کنار هم جمع شده‌اند.

✔️ سازه:
1-  شبستان آن با تاغ‌های آهنگ، ترکین و کلنبو پوشانده شده است.
2-  گنبد آن دو پوسته پیوسته است.
3-  پوسته درونی گنبد به روش ترکین ساخته شده است.
4-  پوسته بیرونی گنبد به روش شبدری تند ساخته شده است.
5-  گوشه‌سازی زیر گنبد، پتکانه است و با سکنج به دایره تبدیل شده است.

✔️ آرایه:
1-  گچبری کتیبه‌ها برجسته است با اشکال اسلیمی و زیر ایوان، زبره است.
2-  اجرای مقصوره .

* مقصوره: بخش جلوی محراب که با نرده جدا شده باشد

بناهای مهم شیوه رازی در مراغه: اشتراک آنها در این است که هر سه قاعده مربع دارند.

? 1- گنبد سرخ مراغه (527 تا 564 ه‍ .ق):
– در معماری ایران جایگاه والایی دارد
– پلان آن چهار پهلو است، یعنی قاعده‌ای مربع دارد.
– از آسمانه آن چیزی بر جای نمانده و ریخته است.

? 2- برج استوانه‌ای در مراغه (563 ه‍ .ق):
– استوانه‌ای از آجر ساده است
– در کنار آرامگاه، برجی ده پهلو جای دارد.
– تناسبات زیبایی دارد
– قاعده مربع دارد.

? 3 – گنبد کبود مراغه (593 ه‍ .ق):
– کهن‌ترین آرامگاه برجی در مراغه
– این برج، ده پهلو است و با مهارت ویژه ترک بندی شده است.
– قاعده مربع دارد.
آرایه: در نمای آن تکه‌های کاشی بسیار نفیسی همانند نگین در میان رده‌های آجرچینی نشانده شده است و چون نسبت کاشی به آجر کم است، بسیار زیبا درآمده است.

مسجد جورجیر (اصفهان):

✔️  معماری:
1-  از مساجد اولیه شیوه رازی می‌باشد.
2-  از این مسجد تنها سردر آن باقی مانده، توسط شخصی به نام حکیم ساخته شده.
3-  بقیه مسجد، متعلق به دوره صفوی است.
بعدها مساجد به سمت حیاط مرکزی و چهار‌ایوانه رفتند.

طبق نظر گدار: نخستین مسجدی که ابتدا چهار ایوانه ساخته شد، مسجد جامع زواره (553) می‌باشد، اما بعدها طی مقالاتی، توضیح داده شد که مسجد زواره، تاریخ ایوان‌هایش یکی نیست. تاریخ ایوان شمالی آن، عهد تیموری است، به این معنا که تاریخ ایوانهای شمالی و جنوبی 300 سال با هم متفاوت است، یکی 500 و دیگری 800 است.

? نتیجه اینکه: ایده مساجد چهار ایوانه، به یکباره و در مسجد جامع زواره شکل  نگرفته است.
معماری شیوه رازی آشکارا چهار ایوانی را می‌شناخته چراکه پیش از اسلام، در کاخ لبانای آشوری، این الگو مورد استفاده قرار گرفته.
–  ایده حیاط گنبدخانه، ساسانی است.
–  ایده حیاط دو ایوانه، ساسانی است.
ولی باید توجه داشت که مساجد از این الگوها، تقلید محض نکرده است. این مساجد یک محور افقی نیز علاوه بر محور عمودی دارند که دو ایوان در راستای آنها می باشد.
– در بررسی سیر تحول الگوها و شکل گیری الگوهای چهار ایوانه می توان به موارد زیر اشاره کرد:
1- کاخ آشور: چهار ایوانه بوده ولی محورگرا نبوده و پشت ایوان هم گنبد خانه نداشته است.
2- کاخ فیروز آباد: ایوان و گنبدخانه را با هم داشت (دو ایوانه) و بعد از اسلام، از ترکیب این دو الگو، الگوی چهار ایوانه شکل گرفت که شاهکار این الگو مسجد شاه اصفهان می‌باشد. این مسجد سه گنبد دارد و چهار ایوانه است.

مساجد شبستان ستوندار:

1-  مسجد جامع ساوه
2-  مسجد جامع صیراف
3-  مسجد جامع شوش
4-  مسجد جامع شوشتر

مسجد جامع ساوه:

✔️ معماری:
1-  در این مسجد تلاش شده است که مسجد ستوندار به مسجد ایواندار تبدیل شود.
2-  دارای حیاط مرکزی قناس است.
3-  اضلاع آن همه کج هستند.
4-  در سمت اصلی یک ایوان و یک گنبد دارد.
5-  در سمت مقابل سمت اصلی، هیچ چیز ندارد.
6-  مسجد گنبدخانه‌دار ایوان‌دار است.
7-  صحن، رو به قبله است.
8-  شبستانِ رو به ایوان اصلی، ارتفاع بلندتری نسبت به شبستانهای طرفین دارد.
9-  ایوانها آشکارا شباهتی به هم ندارند.

✔️ سازه:
1-  گنبد یک پوسته دارد.
2-  تاغ آهنگ ساده دارد.
3-  سه یا چهار چفد مازه‌دار دارد که نشان از کهن بودن مسجد دارد.

✔️ آرایه:
1-  کاشی‌کاری معقلی متعلق به دوره تیموری.
2-  گره سازی با خطوط زاویه‌دار (ویژگی شیوه رازی).

مسجد جامع شیراز:

1-  اصلاً الگوی کاملی ندارد.
2-  در وسط آن ساختمانی به نام «خدایخانه» است.
3-  گرداگرد خدایخانه، تماماً رواق است و نمونه آن با این مشخصات در جای دیگری دیده نشده است.
4-  به گفته پیرنیا: «در وسط خدایخانه، یک قرآن نگهداری می‌شده است».

مسجد جامع نطنز:
1-  از مساجد اواخر شیوه رازی است.
2-  یک خانقاه قدیمی داشته، یک آرامگاه گنبدخانه‌ای و یک سردر بسیار زیبا (احتمالاً شیوه آذری). ورودی و راهرویی دراز داشته که به مسجد منتهی می شود.
3-  این مسجد چهار ایوان دارد و ایوانها هم هیچکدام گنبدخانه ندارد. یعنی گنبدخانه و ایوان باهم کار نشده‌اند.

در اواخر شیوه رازی، در خراسان، مساجد 2 ایوانی داریم که آشکارا الگوی سوم، یعنی مساجد ایوان‌دار را دنبال می‌کند.
نمونه : مسجد ملک زوزن:
–  در کنارش یک حیاط است.
–  این مسجد ابتدا یک ایوانی بوده و ایوان دوم از نظر قدمت، خیلی متفاوت با ایوان اول است.
–  گنبدخانه‌ای در کار نیست و خود ایوان، گنبدخانه اصلی به حساب می آید.

مقایسه شیوه خراسانی و رازی:
– در شیوه خراسانی، مساجد شبستان ستوندار را می‌توان به لحاظ طرح کلی آن، تحت عنوان یک شیوه آورد.
– از لحاظ آرایه: گچبری از شیوه خراسانی شروع شد و بتدریج به تکامل رسید.
– در شیوه رازی، تنوع بیشتر و انضباط کمتری وجود دارد.
– در شیوه رازی آجرکاری بسیار ظریف‌تر از آجرکاری در شیوه خراسانی است.

✅  مشترکات آرامگاه‌ها:
–  آرامگاه دارای گنبدخانه است و ارتباط آن با مساجد، از لحاظ سازه‌ای است. در اینجا یک ایوان سازه‌ای است و در گنبدخانه نیز یک تاغ با چفد شبستانی.
–  گنبدها از لحاظ ساختاری با تمام تنوعات، مشترکات دارند: گوشه سازی، چپیره سازی و گنبدخانه را همه دارند (خراسانی).
–  چندین مسجد در شیوه رازی وجود داد که می گویند پایه آن بر آتشکده ساخته شده، مانند مسجد جامع بروجرد.

مسجد جامع بروجرد (شیوه رازی):

–  عناصر تشکیل دهنده آن عبارتند از: حیاط، یک ایوان و گنبدخانه.
–  طرف دیگر این مسجد ایوان ندارد.
–  گنبدخانه این مسجد، از پی، آجرهای بعد از اسلام را دارد و بالای این گنبدخانه، آجرهای پیش از اسلام را دارد که توجیه آن به گفته پیرنیا، وجود همان آتشکده در زیر آن بوده است که بعدها به مسجد تبدیل شده است.

مسجد یزدخواست:

از گنبدخانه و یک پیشخان در جلوی آن تشکیل شده و همه معتقدند که یک چهارتاغی بوده است

حالت‌های ایوان:
–  یک میانوار و 2 بَروار در طرفین.
–  یک میانوار، مردگرد در اطراف آن، بروار در طرفین.
✅  گنبدهای دوره رازی:
1-  خاگی: چفد مازه دار دارد.
2-  رک: مانند گنبد قابوس.
2-1- مخروطی : مانند گنبد قابوس.
2-2- چند ترک: مانند گنبد امامزاده پیر احمد ـ از این گنبد در دوره تیموری زیاد استفاده شده.
2-3- ارچین (پله‌پله): دانیال.
✅ تقسیم‌بندی پتکانه‌ها از لحاظ قدمت:
1-  پتکانه شماره 1: در این نمونه به جای تاغ‌آهنگ، چیزی شبیه فیلپوش کار شده است. نمونه‌: گنبد دوازده امام یزد (429 هـ.ق).
2-  پتکانه شماره 2: یک تاغ‌آهنگ کامل در وسط و دو کانه در طرفین، در پشت آن نیز یک سکنج است.(دو کانه‌ایست). نمونه‌ها: گنبد تاج‌الملک و نظام‌الملک ـ گنبد برسیان (قسمت زیر گنبد اصلی آن).
3-  پتکانه شماره 3: گوشه سازی به روش کانه‌کانه انجام می‌شود. نمونه‌: مسجد جامع یزد (منظور زیر گنبد اصلی آن است).

شیوه آذری:
این شیوه در مراغه و با تدبیر خواجه نصیرالدین در گرد آوردن هنرمندان در آذربایجان پا می‌گیرد. این شیوه دارای دو دوره است: یکی از زمان پایتخت شدن مراغه تا پایان ایلخانیان و دیگری از زمان پایتختی سمرقند از سوی تیمور.

✔️ معماری:
1-  تنوع و گوناگونی در ساماندهی فضایی ـ حجم بازی.
2-  نخیر و نُهاز (بیرون زدگی و تو رفتگی) همراه با هندسه قوی.
3-  ساخت آرامگاه‌ها با بلندای زیاد همراه با برونگرایی در آن.
4-  استفاده از الگوی فضای میانی.

✔️ سازه:
1-  ساخت با شتاب در زمان کوتاه.
2-  جداسازی زبره و نما و بکار بردن آمود (در اینجا ملات، اندود و آمود،3 تا مجزا دیده می شوند).
3-  استفاده بیشتر از کلیل آذری .
4-  تبدیل پنج‌و‌هفت به پنج به هفت (پنج هفتم) ـ چفد پنج هفتم استحکام کمتری نسبت به پنج‌و‌هفت دارد.
5-  استفاده از چفد چمانه  با گنبد سبویی : نمونه: گنبد سلطانیه.
6-  استفاده از چفد شبدری.
7-  کاربندی‌ها (به علت اینکه در این دوره تعداد ساخت و سازها بالا رفت بدنبال ساخت سقف‌هایی با فرمولهای مشخص رفتند).
8-  ساخت گنبدهای دو پوسته دنده‌ای و خشخاشی و دیوارک (گنبد دنده‌ای: مسجد جامع یزد ـ گنبد خشخاشی: کلخوران اردبیل، گنبد امام رضا ـ دیوارک: سلطانیه).
9-  بکارگیری انواع تاغ‌های کجاوه و خوانچه‌پوش.
10-  گوشه سازی‌های تاغبندی و کاربندی.

شیوه آذری:

✔️ ساختمایه:
1-  خشت
2-  آجر
3-  سنگ لاشه و کلنگی
4-  کاهش کاربرد آجر در بنا و کاربرد کاشی و سفال برجسته مهری و سپس کاشی هفت رنگ.

✔️ آرایه:
1-  پیشرفت معرق کاری
2-  سفال نگارین
3-  گچبری برجسته
4-  نقاشی روی گچ
5-  گچبری پته
6-  گل انداز در نما
7-  رگچین در نما
8-  کاربندی
9-  گره سازی آجر و کاشی و درهم

✔️ نمونه‌ها:
1-  گنبد مدرسه ضیاییه (620)
2-  گور احمد جام (632)
3-  گنبد امام رضا (720)
4-  گنبد سلطانیه (716)
5-  جامع ورامین (723)
6-  جامع یزد (724)
7-  گنبد رکن‌الدین
8-  مسجد ازیران
9-  میر چخماق
10-  ارگ علیشاه
11-  مسجد گوهر شاد (808)
12-  بی‌بی خانم (802)
13-  هرات (820)
14-  مدرسه الغ بیگ (820)
15-  نودر مشهد (843)
16-  غیاثیه (842)
17-  رصدخانه سمرقند (824)
18-  شیخ صفی
19-  شاه زند

گنبد سلطانیه (716 ه‍ .ق ـ دوره فرمانروایی اولجایتو):

✔️ معماری:
1-  باشکوه‌ترین ساختمان شیوه آذری و بلندترین گنبد آجری جهان می‌باشد.
2-  سلطانیه یک مجموعه ساختمانی بوده است مشتمل بر یک بیمارستان، خانقاه و میانسرای بزرگ خانقاه که از این مجموعه تنها گنبدخانه و آرامگاه الجایتو (تربت‌خانه) بازمانده است.
3-  پلان آن یک هشت ضلعی منتظم است که یک تالار تنبی دارد و یک محراب و همچنین دو اتاق در طرفین.
4-  اگرچه الگوی شاخص این دوره، الگوی فضای میانی است، اما سلطانیه فاقد این الگو می‌باشد.
5-  گنبدخانه این بنا، آشکارا ویژگیهای گنبدخانه‌های آذری را دارد، یک هشت ضلعی با هندسه‌ای بسیار قوی در نما، پلان و تناسبات.
6-  در اطراف هشت ضلعی این گنبدخانه، هشت صفه بسیار عریض وجود دارد که گنبدخانه به آنها باز می‌شود. در حالت کلی می‌توان گفت که گنبدخانه‌های شیوه آذری همه صفه دارند، نه تاقنما. (تاقنما از ویژگیهای شیوه رازی است)
7-  در نماسازی این بنا، یک نظام سه‌تایی به خوبی مشهود است.
8-  وجود تعادل میان نماسازی بیرونی و درونی در این ساختمان.
9-  زیبایی ارتفاع، به لحاظ ارتفاع 51 متری آن.
10-  دهانه گنبدخانه 26 متر است.
11-  صفه‌ها همگی دو طبقه می‌باشند.
12-  در طبقه دوم بنا، ایوانچه‌هایی رو به داخل باز شده و در طبقه سوم، ایوانچه‌هایی رو به خارج.
13-  زیبایی 3 طبقه در معماری گنبدها بی‌نظیر است.
14-  دارای هشت منار در هشت گوشه می‌باشد.

✔️ سازه:
1-  گنبد دو پوسته پیوسته دارد.
2-  پی این بنا تنها cm60 است.
3-  «خود» این گنبد، روی دنده‌های باربر ساخته شده است.
4-  چفد پایه گنبد، «چمانه» است (یا چفد سه و چهار).
5-  گنبد سبویی است (خیز گنبد، یعنی نسبت افراز به دهانه آن 3.8 است)
6-  در گوشه‌های سقف، نیم گنبد با پتکانه کار شده است.

✔️ آرایه:
1-  اجرای کاشی ـ آجر به گونه گره‌سازی در هم در نمای درونی گنبدخانه (2بار).
2-  اجرای کاشیکاری، سفال پیش‌بر، کاشی مهری و سفال مهری آمود شده؛ بطور کلی دوره اول شیوه آذری، دوره کار کاشی با آجر است که در این بنا نیز مشاهده می‌شود. تعادل میان آجر و کاشی در ساختمانهای دوره اول آذری شاخص است، برخلاف دوره دوم آذری که آجر بر کاشی غلبه می‌کند. نمونه: گوهرشاد= آجرکاری که در آن بندکشی مُهری شده، شناسنامه شیوه آذری.
3-  اجرای معقلی در پاکار گنبد.
4-  اجرای سنگهای دست‌انداز یکپارچه کار شده، که داخل آن گره وجود دارد. (در ایوان)
5-  نقاشی روی گچ، گچ‌بری پَته ، گچبری که درون آن بندکشی اجرا شود تا به گونه نمای آجری جلوه کند، گچبری رنگی در ایوان.

گچبری پته: گچ را روی کرباس (نوعی پارچه) آهار‌دار می‌کشیدند و پس از خودگیری در جای خود می‌نشاندند.

مسجد جامع علیشاه:

✔️   معماری:
1-  دارای میانسرایی بزرگ، مدرسه، مناره و برج و سه درآیگاه (ورودی) و دیگر ساختمانها بوده است.
2-  این مسجد دارای ایوانی بسیار بزرگ با دهانه‌ای نزدیک به 30 متر بوده.
3-  ستبرای دیوار ایوان 11 متر بوده است.

ارسن بسطام (آرامگاه بایزید بسطامی):

✔️ معماری:
1-  بخشی از ساختمانهای ارسن بسطام در شیوه رازی ساخته شده‌اند. مانند: آرامگاه بایزید بسطامی، منار و مسجد مردانه و زنانه خانقاه بایزید و امامزاده محمد.
2-  گنبد غازان خان (702 هـ.ق)، سردر، ایوان غربی میانسرا، مدرسه شاهرخیه، مسجد کنار امامزاده محمد، آرامگاه شاهزاده و برج کاشانه (700 هـ.ق) بخشهایی هستند که در شیوه آذری ساخته شده‌اند.
3-  آرامگاه بایزید، مجموعه‌ای است که تقریباً از دوره ایلخانیان تا تیموری ساخت آن ادامه داشته. ساختار شخصی ندارد و در کنار یک فضای باز شکل نگرفته، قرار دارد.
4-  آرامگاه بایزید شامل بخشهای: آرامگاه، مسجد (نمازخانه)، منار (سلجوقی) می باشد.
5-  بنا ساختار کشیده دارد.

✔️ سازه:
1-  چفد چمانه دارد.
2-  استفاده از تاغ‌آهنگ.
3-  گوشه‌سازی پتکین دارد؛ در اینجا به جای اینکه کانه روی کانه باشد، آجر روی آجر است؛ بجز این آرامگاه و رباط شرف، این نوع پتکین در جای دیگری اجرا نشده است.
4-  گنبدهای امامزاده محمد و غازان‌خان در این مجموعه، هر دو رک می باشند.

مسجد جامع ورامین (722 تا726 ه‍ .ق):

✔️ معماری:
1-  تهرنگ این مسجد، میانسرای چهارایوانی است.
2-  کل ساختمان این مسجد، تناسب 2 بر 3 دارد.
3-  ایوانهای مستطیلی این مسجد، گاهی از عرض و گاهی از طول به حیاط باز می‌شوند.
4-  این مسجد از نمونه‌‌های خاصی است که بیشتر از هر ساختمان دیگری، در آن تاغ چهاربخش وجود دارد.
5-  این مسجد آشکارا فرم مستطیل دارد.
6-  در مقطع آن، اصل فراز و فرود به خوبی دیده می‌شود.
7-  ورودی این مسجد، از بدنه‌اش بیرون زده است (مثل ورودی کاروانسراها).
8-  در این ساختمان اصل شفافیت وجود دارد، به این مفهوم که ورودی، بیرون و درون را از هم تفکیک نمی‌کند.
9-  هر چهار ایوان این مسجد، رو به حیاط باز می‌شوند.
10-  این مسجد یکی از زیباترین نمونه‌های ایوان را داراست.

✔️ سازه:
1-  نیارش این ساختمان دقیق است و آمودهای پایداری دارد.
2-  گنبد دو پوسته داشته که «خود» آن ریخته و آهیانه مانده است.
3-  گنبد آهیانه، از نوع ناری است.
4-  پوشش شبستان این مسجد، تاغ‌های آهنگ و چهاربخش است.
5-  اجرای ترمبه پتکانه بسیار زیبا در ایوان جلوی گنبدخانه. (از زیباترین پتکانه‌های آجری)
6-  چفد چمانه در این مسجد، بسیار بکار رفته است.
7-  از نظر اجرا، چفد در شکرگاه گنبد، کلفت اجرا شده تا به بیرون فشار وارد سازد و در ایوارگاه آن را به دو سوم رسانده‌اند.

✔️   آرایه:
1-  تلفیق متعادل آجر و کاشی (مانند سلطانیه و جامع یزد).
2-  گچبری برهشته در محراب
3-  کتیبه‌های آجری

مسجد جامع یزد:

✔️ معماری:
1-  طرح اولیه این مسجد، شبستان ستوندار بوده و در شیوه خراسانی ساخته شده بود که امروز چیزی از آن برجای نمانده و به جای آن، یک شبستان ستوندار در شرق میانسرای آن ساخته شده است.
2-  نقشه این مسجد بسیار شبیه به تاریخانه دامغان بوده ولی با حیاطی کوچک. عناصر این مسجد عبارتند از: سردر ورودی ـ یک حیاط کشیده که در دو طرف رواق دارد و مطابق ایده ایلخانیان یک هشتی نیز دارد ـ ایوان (از عرض به حیاط باز می شود) ـ تنبی ـ پیشخان کشیده و حوض (به گفته پیرنیا پادیاو) ـ منار ـ خیشخان.
3-  طبق نظر پیرنیا این مسجد در کنار یک آتشکده ساخته شده بود.
4-  این مسجد چهار دوره ساخت داشت که در حال حاضر 3 تای آن باقیمانده است:
الف) در زمان قاجار یک شبستان زمستانی و در غرب این مسجد یک شبستان دیگر ساخته شد که از این چیزی باقی نمانده.
ب) یک گنبدخانه و یک سردر متعلق به شیوه اول آذری، دوره ایلخانیان دارد (724).
ج) یک سردر متعلق به دوره دوم شیوه آذری دارد که بلندترین سردر ایران می باشد.
د) یک شبستان نیز متعلق به جمهوری اسلامی می‌باشد.
5-  سردر بلند این بنا تناسب 1 به 3 دارد.
6-  در جلوی سردر یا پیشخان، پادیاوی وجود داشت. (انبار شده است)
7-  در دو سوی گنبدخانه این مسجد، دو تنبی  وجود دارد.
8-  گنبدخانه این مسجد، 2 طبقه است، که طبقه دوم آن جایگاه اعتکاف تعریف شده است.
9-  برای نخستین بار در منار این مسجد، پلکان دو طرفه ساخته شده است.

✔️ سازه:
1-  دو مناره این مسجد جهت جلوگیری از رانش تاغ به آن افزوده شده است.
2-  چفد پایه ایوان جلوی گنبدخانه، چمانه با تاغ آهنگ است.
3-  گنبدخانه پشت ایوان، گنبد دو پوسته گسسته دارد.
4-  اجرای گنبد دو پوسته گسسته به این شکل بوده است که روی آهیانه، چنبر یا دنده‌هایی «حلقه‌هایی» آجری ساخته شده و «خود» روی آنها سوار شده است.
5-  گنبد آهیانه، از نوع گنبد ناری است.
6-  گنبد «خود»، گنبدی با چفد شبدری کند بوده (به دلایلی در اجرا، به گونه شبدری تند اجرا شده است).
ا-  آسمانه تنبی‌های دو طرف گنبدخانه، تاغ و تویزه است و میان تویزه‌ها، به روش خوانچه‌پوش پر شده است.

✔️   آرایه:
1-  اجرای خیشخان جهت نورگیری هشتی.
2-  کتیبه در ایوان.

آرامگاه سید رکن‌الدین:

✔️ معماری:
1-  این آرامگاه نزدیک به مسجد جامع یزد ساخته شده است (725 هـ.ق). خود سید رکن‌الدین در زمان ایلخانیان بانی مسجد جامع بوده است.
2-  آرامگاه، گنبدخانه‌ای چهارگوشه است.
3-  در گذشته، در کنار آرامگاه بخش‌هایی مانند مدرسه، میانسرا و… نیز بوده است.
4-  گنبدخانه این آرامگاه، پابرجاست اما ایوان جلوی آن ویران شد (بازسازی شده است).

✔️ سازه:
1- گنبد دو پوسته پیوسته دارد.

✔️ آرایه:
1- در داخل گنبد آن تزئینات و آیات قرآنی دارد.

آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی (سده 6):

✔️   معماری:
1-  ساختمانهای پیرامون آرامگاه یا گنبد الله‌الله شامل خانقاه، چینی‌خانه، آرامگاه شاه اسماعیل و بی‌بی آغا ماه منیر، حرم‌خانه، جنت‌سرا، تنبی و چله‌خانه می‌باشد.
2-  فضاهای مهم این مجموعه عبارتند از: ورودی ـ حیاط باغچه ـ حیاط کوچک ـ حیاط بزرگ ـ مسجد جنت سرا ـ چینی خانه ـ قندیل‌خانه ـ حرم شیخ صفی ـ مقبره شیخ‌صفی ـ شهید خانه.
3-  هندسه بسیار قوی و قشنگی دارد.

بارگاه امام رضا:
ارسن بارگاه قدس دربرگیرنده ساختمانهای زیر می‌باشد:
حرم مطهر که زیر گنبد طلا جای دارد ـ صحن عتیق ـ صحن نو ـ مسجد گوهرشاد ـ مدرسه پریزاد ـ مدرسه بالاسر ـ مدرسه دودر ـ گنجینه و کتابخانه ـ آرامگاه شیخ بهایی ـ دارالحفاظ ـ دارالسیاده ـ توحید خانه ـ مسجد بالاسر ـ گنبد الله وردی‌خان ـ گنبد حاتم خانی ـ دارالضیافه ـ دارالسلام ـ دارالسرور ـ مدرسه میرزا جعفر ـ مدرسه مستشار ـ سقاخانه طلایی و… .

حرم امام رضا (دوره دوم شیوه آذری):

✔️ معماری:
1-  کهن‌ترین بخش آستان قدس می باشد.
ا-  ساختمان چهارگوشه‌ای است که دو پهلوی آن نزدیک به 10 متر می‌باشد.
3-  در جنوب غربی آن، مسجد گوهرشاد و در شمال شرقی آن صحن عتیق ساخته شده.
4-  ارسن، پس از به هم پیوستن این ساختمانها، دارای راستای شمال شرقی به جنوب غربی شده است.
5-  صحن عتیق 4 ایوان بزرگ دارد (3 تای آن به فرمان شاه عباس ساخته شده است).
6-  صحن نو آن در دوره قاجار (زمان فتحعلی شاه) ساخته شد.
7-  در این مجموعه، همه ویژگیهای آذری بخوبی قابل مشاهده است.

✔️   سازه:
1-  گنبد دو پوسته دارد.
2-  روی آهیانه گنبد، دیوارکهایی به نام خشخاشی کار شده و اربانه کشیده شده است.

✔️   آرایه:
1-  معرق کاری
2-  یزدی بندی در صحن‌های مختلف.
3-  آینه کاری

مسجد گوهرشاد (808 تا 821 ه‍ .ق):

✔️ معماری:
1-  این مسجد دارای میانسرای چهار ایوانی است.
2-  معمار آن استاد قوام‌الدین شیرازی است.
3-  بخش بزرگی از ساختمان مسجد، گنبدخانه و ایوان آن در چند دهه کنونی به کلی با بتن بازسازی شده است.
4-  شبستان ستوندار با تاغ و چشمه.

✔️ سازه:
1-  تاغ آهنگ در ایوان.
2-  گنبد آن آوگون‌دار است (گنبدهای پیش از شیوه آذری، هیچکدام فرم آوگون نداشته‌اند).

✔️ آرایه:
1-  نگاره گله‌ای با خط بنایی در ایوان ـ (گله: برگرفته از طبیعت).
2-  گره‌سازی درهم و ساده آمود شده در نماهای آن.

مدرسه دودر (834 ه‍ .ق):

✔️ معماری:
1-  این مدرسه در کنار حرم ساخته شده.
2-  دو گنبد دارد.
3-  در زیر یکی از گنبدخانه‌ها زیرزمین دارد.
4-  ویژگی این ساختمان آمود آن است.
5-  مدرسه نوع اول است. (مدرسه‌ای که سه فضای اصلی، نیایش، آموزش و زندگی در یک طبقه است.)

✔️ سازه:
1-  گنبد دو پوسته گسسته دارد.
2-  آسمانه زیرزمین آن تاوه است.