باغ موزه قصر

هم قصر است ، هم زندان و هم باغ!  وسعت زیادی دارد و همه اطرافش سبز است! با وجود آنکه زندان بوده اما وارد محوطه که می‌شوی بسیار دلگشاست.از دل باغ و درختان که بگذری وارد ساختمان اصلی می‌شوی. سنگ بنای این ساختمان را فتحعلی شاه قاجار 250 سال پیش خارج از شهر تهران  نهاده بود که اسم آن را قصر قاجار یا تخت قجری نامید. در دوره مظفرالدین شاه سیل بزرگی باعث تخریب بخش‌های فراوانی از آن می‌شود. این قصر ابتدا در بالای تپه‌ای واقع بود و چهار برج مراقبت در چهارسوی آن قرار داشت. در ضمن این بنا فاقد پنجره‌های بیرونی بود و ازاین‌جهت بیشتر از آنکه به یک کاخ پادشاهی شبیه باشد، به یک قلعه نظامی شباهت داشت.پس از مدت‌زمان بسیاری که از قصر هیچ استفاده‌ای نمی‌شد  در سال 1308 رضاشاه آن را تبدیل به مدرن‌ترین زندان ایران کرد. این زندان تا سال 1382 دایر بود تا اینکه به علت اعتراض همسایگان  تعطیل شد و در آّبان ماه سال 91 رسماً به‌صورت موزه درآمد. این زندان اولین زندان مدرن ایران است چراکه قبل از آن  در ایران فقط سیاه‌چال و محبس وجود داشت.در اینجا زندانیان برای اولین بار، لباس متحدالشکل داشتند . ازآنجاکه مارکوف معمار این ساختمان جدید بود، به این ساختمان زندان مارکوف نیز گفته می‌شود.

زیر هشت

اولین بخشی که برای بازدید آن می‌رویم، زیر هشت زندان است. بالای سرمان یک سقف هشت‌گوش آجری قرار دارد که محیط کف آن  دایره مانند است. اهمیت این قسمت به دلیل معماری آن نیست بلکه به این دلیل است که زندانیان را در بدو ورود به این مکان می‌آوردند و مختصر بازجویی و تنبیهی شده و سپس برایشان تصمیم گرفته می‌شد که به کدام قسمت باید بروند. اصطلاح زیر هشت رفتن در زندان‌ها نیز از همین‌جا وارد ادبیات فارسی شد .به سمت جلو که می‌روم به چهار هشتی  تودرتو می‌رسیم. فلسفه ساخت این ساختمان را که می‌پرسم، می‌گویند برای این ساخته‌اند تا زندانیان سردرگم شوند و راه‌های فرار به بیرون را نتوانند پیدا کنند.

زورخانه

در بخش بعدی به سمت زورخانه زندان می‌رویم. زورخانه در سال 1308 افتتاح شـــد. زندانیانی که داری جرم سیاسی بودند اجازه نداشتند از زورخانه استفاده کنند. در حال حاضر هم زورخانه دایر است و ورزشکاران در آن حرکات ورزشی انجام می‌دهند. طراحی داخلی  زورخانه کاملاً بازسازی‌شده و شبیه قدیم است.

از هشتی اول وارد بند یک می‌شویم .درها و نرده‌ها برداشته‌شده تا داخل آن برخی وسایل قدیمی مربوط به زندان را بگذارند. تصاویر مختلفی از دوران گذشته در این بندها به چشم می‌خورد.

بفرمایید آب‌خنک!

در زمان افتتاح زندان قصر، قنات‌هایی در زیر آن حفر شد که آب بسیار خنک و گوارایی داشتند.زمانی که زندانیان را زیر هشت می‌برند، مقداری از آب‌خنک این قنات را به آنها می‌دادند تا پس از تنبیهات بدنی دوباره سرحال شوند و  به سمت بندهای مربوط به خودشان بروند .بنابراین اصطلاح آب‌خنک خوردن که معادل زندان رفتن است اولین بار در اینجا وارد ادبیات فارسی می‌شود .

اولین زندانی مدرن

محمد درگاهی، رئیس زندان اولین زندانی اینجا بوده که پس از افتتاح زندان قصر از رضاشاه در خواست می‌کند وارد اولین سلول شود و به رضاشاه برمی‌خورد و خود او اولین زندانی این زندان می‌شود.   به سمت سایر سلول‌ها می‌رویم و ناگهان صدای حزن‌آلودی از داخل یکی از سلول‌ها به گوش می‌رسد.صدای یکی از زندانیان دهه 40 است که داشته برای خودش می‌خوانده و صدایش را ضبط کرده و برای رادیو فرستاده‌اند. خود زندانی شاید نباشد اما صدایش ماندگار شده است.

  زندانیان معروف

زندان قصر گنجایش 800 نفر محبوس را داشت.از دیگر زندانیان معروف نخستین زندان متمرکز پایتخت، قوام‌السلطنه، صارم‌الدوله، صولت‌الدوله، عبدالحسین تیمورتاش، بزرگ علوی، علیمردان‌خان بختیاری، گروه معروف 53 نفر به همراه دکتر تقی ارانی بودند. بزرگ‌ترین و معروف‌ترین فرار از زندان قصر نیز مربوط به سیدفرهاد نامی از مخالفان پهلوی اول بوده است.

سلول زندان سیاسی

به سمت سلول زندانیان سیاسی می‌رویم که جزایری یکی از زندانیان زن سیاسی آن دوران که در حال حاضر در خود زندان کار می‌کند، راهنمایمان می‌شود. شهید نواب صفـوی، آیـــت‌الله طالقانی و چهره‌های فرهنگی مانند محمود دولت‌آبادی، احمد شاملو، مهدی اخوان ثالث، نجف دریا بندری ازجمله زندانیان معروف این زندان هستند. با افزایش تعداد زندانیان سیاسی و کافی نبودن فضای زندان‌های شماره 3 و 4 در اوایل دهه 30 تصمیم به ساخت زندانی مخصوص سیاسیون گرفته می‌شود. این زندان که به گفته علی عمویی از ابتکارات رزم‌آرا بوده است، در گوشه شمال شرقی محوطه زندان قصر ساخته می‌شود.

محمدعلی عمویی در بخشی از کتاب «دُرد زمانه» درجایی که خاطرات سال 1338 را شرح می‌دهد، در مورد زندان سیاسی گفته است:  امتداد جاده شوسه به ساختمان محکم و تازه‌سازی  می‌رسید که برخلاف سایر بناهای زندان قصر که مصالحشان آجر و گچ بود، از بتن‌آرمه ساخته‌شده بود و گفته می‌شد از ابتکارات رزم‌آرا بوده است. با ساخته‌شدن زندان شماره 2 قصر، کلیه زندانیان سیاسی تبعیدی به تهران عودت داده شدند و در آن زندان تازه‌ساز جایگیر شدند. این زندان از چهار بند و سه حیاط تشکیل می‌شد. پس از عبور از در بزرگ آهنین و به دنبال آن از در میله‌ای، به هشتی مربع شکل نسبتاً بزرگی می‌رسی که دفتر زندان و درهای اتاق ملاقات و بندهای مختلف به آن باز می‌شدند. بند یک روبه‌رو (شمال)، اتاق ملاقات، بند 2 و حیاط مربوط در شرق و دفتر زندان، بند 3 و حیاط بزرگ در غرب واقع بودند.

شکل دایره مانند زندان

جزایری در درباره شکل دایره مانند زندان، می‌گوید: به این دلیل طراحی‌شده که هر سه‌طبقه آن در اثر وجود این فضای خالی و بالکن‌هایی که با حفاظ‌های نرده‌ای پوشیده شدند، در تابستان به‌شدت گرم باشد و در زمستان سرد؛ سرمایی که تا مغز استخوان زندانیان نفوذ می‌کرده است.

ساختمان زندان سیاسی با مساحتی در حدود 5 هزار مترمربع دارای فضاهای گوناگون و متنوعی است که روایتگر تاریخ انقلاب و مبارزان انقلاب اسلامی است که این ساختمان نیز شامل محل زندان‌ها، کتاب‌خانه، مرکز مطالعات و موزه است.
منبع : پیام ساختمان