كتيبه و پايه اي از منبر مسجد جامع ندوشن به سال 530 + گزارش تكميلي مرمت سال 1379

پيش گفتار

«ندوشن» يكي از آبادي هاي كهن يزد است كه در 75 كيلو متري غرب شهر يزد و در «شهرستان صدوق» قرار دارد. ندوشن، نامي زرتشتي است كه به بنيان گذار آن آبادي و تاريخ كهن و فرا تر از اسلام آن اشاره مي كند.

ندوشن، آثار و بنا هاي تاريخي اي دارد كه يكي از آن ها، «مسجد جامع ندوشن» است. اين مسجد نيز مانند بيشتر مساجد جامع، موزه اي است از عناصر معماري، سرستون هاي چوبي كنده كاري شده، ستون هاي سنگي، در هاي چوبي تزيين شده، كتيبه هاي سنگي و كتاب هاي خطي. بدبختانه درباره اين آخري، يعني كتاب هاي خطي مسجد جامع ندوشن، دو سال پيش، خبري بسيار بد و نگران كننده رسيد كه با پستي دزدان ميراث فرهنگي و سستي كارگزاران، تعداد آن ها از 145 تا به دو سه تا رسيده است. ⁽¹⁾

منبر مسجد جامع ندوشن

يكي از اشياي موزه اي اين مسجد، منبر آن مسجد است. اين منبر كهن و زيبا با چوب گردو ساخته شده و هنر هاي منبت و معرق و گره چيني در تزيين آن به كار رفته است. تاريخ كنده كاري شده روي سرلوحه آن، زمان ساختش را جمادي الاول 546 ه.ق (شهريور 530 ه.ش) نشان مي دهد. اين منبر نزديك به نه سده پيشينه دارد. با اين كه بيشتر منابع، پيشينه مسجد جامع ندوشن را سده هشتم و «دوران آل مظفر» مي نويسند، اما پيشينه منبر اين مسجد به سده ششم و زمان حكومت دختران «امير فرامرز» مي رسد. پس اين مسجد يكي از مسجد هاي كهن يزد است.

باري، آن چه در اين نوشتار مورد نمايش و سخن است، دو پاره چوبي جدا شده از اين منبر باستاني است كه به يغما رفته و اكنون خارج از ايران است. اين دو پاره، يكي، سرلوحه و يا كتيبه اين منبر و ديگري، يكي از پايه هاي بدنه آن مي باشد. اين دو تكه گرانبها سال ها پيش از ايران خارج شده و ابتدا در كشور «فرانسه» و شهر «پاريس» برده شده و در سال 1934 م. (1313 ه.ش) به كشور «آمريكا» فروخته شده و همينك در شهر «نيويورك» و در موزه بزرگ و نامي «متروپوليتن» ⁽²⁾ نگهداري مي شود. اين موزه يكي از بزرگ ترين موزه هاي جهان و در زمينه هنر هاي زيبا است. عكس هاي سياه و سفيد، قديمي تر و مربوط به فرانسه و عكس هاي رنگي نيز تازه تر و از موزه متروپوليتن آمريكا مي باشد.

كتيبه

اين قطعه با عنوان «كتيبه منبر ابو بكر بن محمد بن احمد» و با شماره دسترسي «34.150.2» در انبار موزه متروپوليتن نگهداري مي شود و در نمايش همگاني نيست. اين قطعه، مهمترين تكه منبر بوده و با آگاهي و به درستي دستچين و دستبرد زده شده است. احتمالاً اين كتيبه در بالاي بخش تكيه گاه بالا ترين پله منبر نصب بوده است. تاريخ اين تكه همان گونه كه رويش نوشته شده به سال 546 ه.ق (530 ه.ش) باز مي گردد. اندازه آن 76.5 س.م × 46.4 س.م × 6.4 س.م و وزن آن 6.4 ك.گ و جنس آن از چوب «درخت ساج» نوشته شده است. از اين پيوند مي توانيد به برگه اين كتيبه در موزه متروپوليتن برويد و عكس ها را با جزييات بيشتري به تماشا بنشينيد.

«آقاي حسن گرگويي» -كارشناس هنر هاي سنتي- درباره اين كتيبه چنين نوشته است: “اما سرلوحه منبر كه در موزه متروپوليتن نگهداري مي شود از اهميت ويژه اي برخوردار است. اين اثر به لحاظ نوع خط يا نوع تزيينات و نحوه اجراي آن ها و همچنين به لحاظ اسامي ذكر شده در كتيبه و مهم تر از همه، ذكر تاريخ ساخت، قابل تحليل و بررسي است. اين سرلوحه با طرح محراب تزيين شده و نقوش اسليمي اي در اطراف آن به صورت منبت كاري انجام شده است. در لچكي هاي دو سوي محراب، عبارت “لا اله الا الله” و “محمد رسول الله” به خط كوفي نقر ⁽³⁾ گرديده است. در ميانه محراب، عباراتي كه داراي ارزش تاريخي بسياري است به خط كوفي به چشم مي خورد.” ⁽⁴⁾

متن نوشته شده در محراب اين كتيبه كه توسط «خانم فاطمه دانش» -كارشناس تاريخ و پژوهشگر فرهنگ يزد- خوانده شده، چنين است:

پايه

اين قطعه با شماره دسترسي «34.150.1» نيز در انبار موزه متروپوليتن نگهداري مي شود و در نمايش همگاني نيست. اندازه آن 120.7 س.م × 31.4 س.م × 8.3 س.م و وزن آن 9.1 ك.گ و جنس آن از چوب «درخت ساج» نوشته شده است. از اين پيوند مي توانيد به برگه اين قطعه از بدنه منبر در موزه متروپوليتن برويد.

احتمالاً اين قطعه، پايه پله چهارم اين منبر بوده است. البته اگر در عكس هاي قديمي نمايش داده شده، نشاني از كمبودش نيست، به دليل مرمتي است كه انجام شده است. يك مرمت اين منبر را «استاد ايرج افشار» در كتاب «يادگار هاي يزد» گزارش داده و مرمت ديگري را حسن گرگويي گزارش داده كه اين دومي در سال 1379 و به دست «استاد علي اكبر ابويي مهريزي» انجام شده است.

نوشته هاي بدنه منبر، اين گونه توسط «آقاي حصارنويي» خوانده شده است: “در جلوي پله ها، آيه 9 «سوره جمعه» و بر روي پايه هاي سمت راست، آيه هاي 132 تا 135 «سوره آل عمران» و آيه 186 «سوره بقره» نوشته شده است. همچنين بر روي پايه هاي سمت چپ، آيه 64 «سوره غافر» يا همان «مومن» و قسمتي از آيه آخر «سوره بقره» به چشم مي خورد. ⁽⁶⁾

گزارش مرمت در سال 1379

اين منبر در سال 1379 به دست تواناي «استاد علي اكبر ابويي مهريزي» و «استاد عباس مجاور» و با همكاري ديگران مرمت و تعمير شده است. استاد ابويي مهريزي، مسيول آن مرمت بوده اند و عكس سمت چپ در تصوير بالا نيز مربوط به آن دوره است و در «كارگاه نجاري ميراث فرهنگي» گرفته شده است.

گويا در آن زمان، فقط صحبت از كتيبه بالاي منبر بوده است كه كنده و خارج شده است و از پايه صحبتي نمي شده است. همچنين مي گويند كه استاد ابويي قصد بازنويسي قسمتي از خط هاي كوفي منبر را داشته اند كه شوربختانه به دليل ناشناس بودن اين نوع خط كوفي و همچنين محدوديت زماني تعيين شده براي مرمت منبر، موفق به انجام اين كار نشده اند. در زير، متن و عكس هايي از گزارش استاد ابويي به ميراث فرهنگي آورده شده است:

نكته تعجب برانگيز اين است كه نوع ساختار خط كوفي كتيبه با پايه هايي كه در ندوشن است متفاوت و با پايه اي كه در موزه است يكسان است. اگر به تصوير زير نگاه كنيد، مي توانيد خط هاي كوفي به كار رفته در اين منبر را مقايسه كنيد. خط هاي پايه هاي چپ و راست از لحاظ ساختاري به هم شبيه اند اما در خط پايه راست تزييناتي نيز به كار رفته است. نوع چوب هاي به كار رفته در پايه هاي چپ و راست نيز متفاوت است. ⁽¹³⁾

(1) ماجراي سرقت گنجينه هاي تاريخي ندوشن؛ يزد فردا؛ شناسه خبر 20396؛ پيوند؛ رونوشت مصور
(2) Metropolitan Museum
(3) = ع. (به فتح نون و سكون قاف) كنده كاري روي سنگ يا چوب
(4) فصلنامه فرهنگ يزد؛ شماره 18 و 19؛ بهار و تابستان 1383؛ مقاله منبر قديمي مسجد جامع ندوشن؛ حسن گرگويي
(5) برويد به پانويس 4
(6) برويد به پانويس 4
(7) ترجمه: اي كساني كه ايمان آورده ايد! هنگاهي كه در روز جمعه اذان گفته مي شود، به سوي ذكر خدا بشتابيد و خريد و فروش را رها كنيد. اگر مي دانستيد، اين براي شما بهتر است.
(8) ترجمه: و خدا و پيامبر را اطاعت كنيد تا مشمول رحمت شويد. (132) و شتاب كنيد براي رسيدن به آمرزش پروردگارتان و بهشتي كه وسعت آن آسمان ها و زمين است و براي پرهيزكاران آماده شده است. (133) خدا نيكو كاران و آنان كه در توانگري و تنگدستي انفاق مي كنند و خشم خود را فرو مي برند و از خطاي مردم در مي گذرند را دوست دارد. (134) و همچنين آنان كه وقتي مرتكب عمل زشتي شدند يا به خود ستم كردند به ياد خدا مي افتند و براي گناهان خويش طلب آمرزش مي كنند. كيست جز خدا كه گناهان را ببخشد؟ …. (135)
(9) ترجمه: وهنگامي كه بندگان من از تو درباره من مي پرسند، بگو من نزديكم. من دعاي دعا كننده را به هنگامي كه مرا بخواند، پاسخ مي گويم. پس بايد دعوت مرا بپذيرند و به من ايمان بياورند تا راه يابند.
(10) ترجمه: خداوند كسي است كه زمين را براي شما جايگاه امن و آرام و سقفش را آسمان قرار داد. شما را صورتگري كرد و صورتتان را نيكو آفريد. او از چيز هاي پاكيزه به شما روزي داد. او است پروردگار و خداوند شما. جاويد و پربركت است خداوند كه پروردگار عالميان است.
(11) ترجمه: پروردگارا! تكليف سنگيني بر ما چنان كه بر پيشينيان قرار دادي، قرار مده. پروردگارا! آن چه طاقت تحمل آن را نداريم بر ما مقرر نگردان. آثار گناه را از ما بشوي؛ ما را ببخش و ما را در رحمت خود قرار ده. خدايا! تو مولا و سرپرست مايي؛ پس ما را بر جمعيت كافران پيروز گردان.
(12) ترجمه: خداوند كسي است كه هفت آسمان را بر فراز يكديگر آفريد. در آفرينش خداوند رحمان هيچ تضاد و عيبي نمي بينيد. بار ديگر نگاه كن. آيا هيچ خلل و شكافي مشاهده مي كني؟ (3) بار ديگر نگاه كن. سرانجام چشمانت در حالي كه خسته و ناتوان شده است به سوي تو باز مي گردد. (4) ما آسمان را با چراغ هاي فروزاني زينت بخشيديم و آن ها را تير هايي براي شياطين قرار داديم و براي آنان عذاب آتشين فراهم ساختيم. (5)
(13) همه اسناد، تصاوير و متن هاي بخش «گزارش مرمت در سال 1379» توسط دوستي گرامي و دانا تهيه و تدوين شده است.