کاشی کاری در گنبد سلطانیه قسمت سوم

بخش سوم

تزئينات بوسيله خطوط نوشته:

در حاشيه قوسها و دور تا دور ايوانها در كتيبه ها و در طوقه گنبد از طرف داخل همه جا خطوط نوشته با سبك كوفي در انواع و اقسام فرمها و تناسبات در رابطه با بزرگي و كوچكي، حاشيه محيط داخلي گنبد سلطانيه را مزين نموده است. اين خطوط كه دومين قشر تزييناتي را در اين بنا تشكيل ميدهد، با ايجاد سطوح جديد و تغيير شكل در فضاي داخلي گنبد بوجود آمده‌اند، در قسمت بالاي قوسها، فرم ساختماني اوليه با ايجاد قشر تزئيني جديد كاملا تغيير شكل پيدا كرده است. قبلا در قشر اصيل، سطوح كاشيكاري با تحرك فوق العاده اي به اين قسمت از فضاي داخلي ختم ميگرديد، لكن با ملات كشي و پر كردن سطوح به قشر دومي مي رسيم كه ديگر از كاشيكاري خبري نيست ولي خوشبختانه اين كاشيها در زير قشر گچ محفوظ مانده و به غير از چند مورد كه براي چسبيدن بهتر گچ مجبور شده اند سطح كاشي را چكش كاري و زخمي كنند در اكثر موارد قشر كاشي بسيار سالم و دقيق باقي مانده است. خطوط و نوشته ها نيز با مهارت و دقت و خصوصاً تناسبات فوق العاده حساب شده ايجاد گرديده اند،‌كه امروز قسمت اعظم تزيينات داخلي گنبد را تشكيل ميدهند.^[1]

تكنيك تهيه و مواد بكار رفته:

الف – تهيه قالب:

اولين مشكل در تهيه اين نوع تزيين مسئله قالب گيري آن است. زيرا به عقيده اينجانب انواع موتيف هاي تزئيني قبلا بوسيله يك قالب از گچ فرم ميگرفتند (پس از مطالعه دقيق به اين نتيجه رسيدم كه احتمال كاربرد مصالح ديگر در تهيه قالب از گچ از قبيل : چوب، سنگ، فلز وغيره بسيار ضعيف است. زيرا كمتر در ايران از اين نوع مصالح در قالب سازي استفاده شده و دليل از آن نياز به صرف وقت زياد و مشكلات فني اجراء و قيمت گران آن بوده است).

بطور مثال گچي كه در تهيه اين قالب بكار ميرفته قبلا در مقابل آب و رطوبت عايق ميشده است. شايد از موادي از قبيل روغنها و چسبهاي حيواني و يا گياهي استفاده ميشده و يا قبلا در آفتاب و يا حرارت پخته مي شده است.

ب – آماده كردن محل نقش در قالب

پس از اينكه قالب فرم ميگرفت و آماده ميشد، بوسيله مواد مذكور عايق ميگرديد، سپس يك ورقه كاغذ خيس شده را در داخل اين فرم منفي مي چسبانيدند و وقتي كاغذ خوب به گوشه و زوايا و پستي و بلندیهاي داخل قالب مي چسبيد روي آن را با قلم مو چند دست دوغ و گچ مخلوط با اكرليل كه رنگ طلائي داشت مي ماليدند. در اين مورد از گچ فسيل يا مخلوطي از چسب حيواني خيلي رقيق نيز استفاده شده است. اين دوغاب رنگين را آنقدر مي ماليدند تا تمام فرورفتگي هاي قالب را بپوشاند و روي سطح كاغذ چسبيده به داخل قالب يك قشر 2 تا 3 ميليمتري طلائي رنگ بجاي ماند.

پس از اتمام اين مرحله و قبل از اينكه گچ بكلي خشك شود يك پارچه كتاني يا كنفي نسبتاً محكم را بوسيله همان چسبهاي مذكور در بالا روي قشر انجام شده مي چسبانيدند.

پس از اينكه كتان خوب روي صفحه مزبور چسبيد و خشك شد اطراف آنرا با يك تيغه برنده دقيقاً به فرم مورد نظر مي بريدند و بدين ترتيب ورقه تزئيني را كه به ترتيب قشر پشت آن پارچه و روي آن 2 تا 3 ميليمتر گچ و روي آن ورقه ا‌ي از كاغذ كه بدون چسب و فقط بوسيله آب داخل قالب چسبانيده شده بود،‌ اكنون پس از خشك شدن بدون زحمت از آن جدا ميشد. اين قطعه ساخته شده آماده رنگ شدن و مزين شدن و سپس نصب در محل هاي مناسب بود. انجام اين امر بوسيله ميخ هاي 4 تا 5 سانتيمتری صورت مي گرفت.

رنگهایي را كه در اين مرحله جهت تزئين نهائي بكار ميبردند قبلا با چسبهاي گياهي و احتمالا از نوع صمغ درختي و يا صمغ معروف به عربي مخلوط مي كردند، يا اينكه از چسبهاي نشاسته اي (از برنج و يا گندم و غيره) خيلي رقيق و ملايم استفاده مي نمودند. در اين مورد هرگز رنگ بصورت عادي استفاده نميشد و سطح تزئين را هيچ وقت نقاشي نمي كردند بلكه با همين طريقه اي كه شرح آن رفت سعي مي كردند بلوك مورد نظر را نزديك به رنگ آجر در آوردند.^[2]

چسب هاي حيواني كه احتمالا بكار برده شده است:

1. چسب تهيه شده از پوست حيوانات
2. چسب تهيه شده از استخوان (ولي اين نوع چسب بسيار قوي و در ضمن ناصاف است).
3. چسب تهيه شده از پوست بنام چسب مرواريد (كه همان چسب شماره 1 ولي صاف شده و خالصتر است).
4. ژلاتين
5. عسل و يا ملاس

چسب هاي گياهي كه احتمالا كار شده است:

1. صمغ درخت
2. نشاسته برنج پخته
3. نشاسته گندم پخته
4. نشاسته ساقه گندم پخته

در آزمايشات انجام شده معلوم شد كه هرگز از شمع، كازئين ، شير و سفيده يا زرده تخم مرغ، صمغ كاج و چسب لاك و يا روغن كتان يا خشخاش يا گردو و غيره استفاده نشده است.

تكنيك تزئينات بيشمار و متنوعي كه در سلطانيه بكار رفته، نمودار تسلط و استادي و مهارت و ذوق و سليقه خاص هنرمندان ايراني است. اين تكنيك در معماري باعث تغيير شكل فضاها و ديد غني و شكوه و عظمت بيشتر معماري شده است و به آساني توانسته اند با چنين تزئيناتي محيطي را خلق و يا به محيط موجود تغيير شكل اساسي بدهند. چنانكه با مراجعه به نقشه هاي تهيه شده از گنبد سلطانيه مي توان ملاحظه نمود كه 3 نقشه معماري متفاوت وجود دارد و اين امر بر اثر ايجاد تغييراتي است كه در زمينه شكل و نحوه تزئينات و نوع آن پديد آمده و به گوشه ها و زوايا و نحوه تقسيم بندي درگاهها و غيره فرم ديگري داده است.

در حال حاضر در مورد تزئينات گنبد سلطانيه هنوز چون تعميرات در حين انجام است نمي توان با قاطعيت اظهارنظر نمود، ‌از اين رو با پيشرفت كار باز هم در اين باره مطالبي نوشته خواهد شد.^[3]

بخش چهارم :

پلان ها و تصاویر

کنبد سلطانیه امروزی

طرح بازسازی شده گنبد سلطانیه

نمونه ای از تصاویر کاشی های بکار رفته در

گنبد سلطانیه

نمونه ای از آجرهای قلبی بکار رفته در گنبد

(خط کوفی معقلی)

تزئینات یا آجر مهری

(خط کوفی معقلی)

نتیجه:

شهر سلطانيه در 30 كيلومتري جنوب شرقي شهر زنجان و در 54 كيلومتري ابهر قرار دارد،‌اين محل طبق كتيبه هایي كه از پادشان آشور بدست آمده، در قرن هشتم قبل از ميلاد محل سكونت طايفه جنگاور (ساكاراتيها) بوده و در عهد فرمانروايان ماد به اسم «اريباد» خوانده مي شده است و پارتها آنرا بنام نخستين پادشاه خود «ارساس» ناميدند.

تزئين آجر و کاشی عبارتست از يك سطح آجركاري كه جابجا در آن قطعات كاشي بكار رفته است. به اين گونه كه در نقاط برخورد بين رديف هاي افقي و عمودي جایي كه بخاطر ايجاد نقش، آجر را بصورت يك بافت حصيري كار كرده اند از يك كله كاشي (مربعي به ابعاد 5 در 5 سانتیمتر) استفاده شده است.

رنگ کاشی کلمات، آبی روشن و سبز و کاشی گنبد به رنگ فیروزه ای است، ابعاد این کاشی ها را از 5 تا 20 سانتیمتر اندازه گیری می شود.

در حال حاضر در مورد تزئينات گنبد سلطانيه هنوز چون تعميرات در حين انجام است نمي توان با قاطعيت اظهارنظر نمود.

منابع و ماخذ:

1: ثبوتي، هوشنگ، بررسی آثار تاریخی سلطانیه، زنجان، 1370

2: ثبوتي، هوشنگ، تاريخ زنجان، زنجان، 1370

3: پیر نیا، دکتر محمد کریم، دکتر غلامحسین معماریان، سبک شناسی معماری ایرانی، تهران،1384

4: قوچاني، عبدالله، گنبد سلطانيه به استناد كتيبه ها، تهران، 1371

5: حمزه لو، منوچهر، هنرهای کاربردی در گنبد سلطانیه، تهران، 1381

1. – کنبد سلطانیه به استناد کتیبه ها ، ص 26 تا34. ↑
2. – کنبد سلطانیه به استناد کتیبه ها ، ص 53 تا 58. ↑
3. – کنبد سلطانیه به استناد کتیبه ها ، ص 38 تا52. ↑