کاشی کاری در گنبد سلطانیه قسمت دوم

بخش دوم

تزئين آجر و كاشي

اين نوع تزئين عبارتست از يك سطح آجركاري كه جابجا در آن قطعات كاشي بكار رفته است. به اين گونه كه در نقاط برخورد بين رديف هاي افقي و عمودي جایي كه بخاطر ايجاد نقش، آجر را بصورت يك بافت حصيري كار كرده اند از يك كله كاشي (مربعي به ابعاد 5 در 5 سانتیمتر) استفاده شده است. اين نوع تزئين بخاطر سيستم مقاوم و بافت متشكل و پيوسته آن بيشتر در سطوح پایين ديوارها و در طبقات همكف بكار رفته است و بحق يكنوع تزئين خشن است كه هم داراي روحيه مقاومتي و هم زيبایي بوده است. اين طريقه تزئين در قسمت هاي پائين بنا، سوابق تاريخي ممتد دارد. چنانكه در گذشته نيز در طول تاريخ هميشه محلي اصطكاك بنا را به زمين در طبقات پایين با مصالح مقاوم از قبيل سنگ يا بلوك هاي عظيم و سطوح خشن نتراشيده و غير صيقلي، تزئين و استحكام بخشيده اند.^[1]

تزئینات کاشی کاری

عنصر کاشی یکی دیگر از عناصر تزئیناتی در معماری ایران است زیرا به استناد فهارس موجود حداقل در 17 بنای مشخص دوران سلجوقی بطور محدود از کاشی استفاده شده است.

پس ازپایان دوران وحشیگری مغول و تجدید حیات معماری در دوران ایلخانی (غازان خان) عنصر کاشی در بناهای آن دوره از عناصر تزئیناتی بوده است.به استناد طرحهای باقیمانده از شئب غازان خان و محله رشیدیه استعمال کاشی در بناهای مذکور غیر قابل انکار می باشد.بهر تقدیر این عامل تزئینی در دوران الجایتو اولین مرتبه در بنای سلطانیه مفصل تر و پیچیده تر شده و برای نخستین بار در داخل وخارج بنا کاشی مورد استفاده قرار گرفته است و با ذکر این توضیح که از 65 بنایی که در فهرست بناهای دوران ایلخانی به ثبت رسیده و تاریخ احداثشان متاخر از گنبد سلطانیه میباشد، تنها 25 مورد کاشی در آنها به نظر میرسد که این آمار نظریه مزبور را تائید می کند.^[2]

تزئینات کاشی در گنبد سلطانیه به شرح زیر است:

در نمای اصلی گنبد در ساقه و قسمت میانی آن تا رقوم دو متری از کف پا طاق تقویتی، تزئیناتی از تلفیق کاشی و آجر پدیدار گردیده و کلمات محمد (ص) و علی (ع) و اسم جلاله (الله) نوشته شده ودر گرداگرد گنبد ادامه یافته است .^[3]

مجموع این تزئینات با دو ردیف کاشی های سیاه رنگ قسمت بالا و پایین محصور شده و حد فاصل این خطوط، کاشی ها بصورت بیدار و آجرها بصورت خفته قرار داده شده و کلمات از ترکیب آنها به وجود آمده اند، فاصله کاشی و آجر به حداقل رسیده به طوریکه انجام بند کشی در آنها بطور کامل امکان پذیر نیست، در جبهه غربی، شمال غربی به همین روش پنج واحد و نیم ترنج تزئین اجرا شده که حدود کلمات با دو ردیف کاشی که یکی سبز روشن و دیگری آبی تیره می باشد محصور شده و در وسط این نیم ترنج ها کلمات محمد (ص) و علی (ع) دیدگان انسان را نوازش می دهد.^[4]

“رنگ کاشی کلمات، آبی روشن و سبز و کاشی گنبد به رنگ فیروزه ای است، ابعاد این کاشی ها را از 5 تا 20 سانتیمتر اندازه گیری می شود. مناره های هشت گانه در طبقه سوم با کاشی مزین بوده است و این مناره ها که هیچکدام از آنها بصورت کامل باقی نمانده، شواهد موجود این مطلب را تائید می کند که مناره ها کلا از کاشی پوشیده بوده است.با مطالعه چهار مناره باقی مانده که هنوز تعدادی از کاشی ها بر بدنه آن باقی مانده چنین استنباط می گردد که روش کار و سطح تزئینی تمامی مناره ها یکسان و کاشی کاری به سبک خفته بیدار بوده است و در لابلای آنها کاشی های آبی تیره جهت ایجاد خطوط معقل به کار رفته است، ابعاد و رنگ کاشی مناره ها با کاشی خود گنبد قابل مقایسه می باشد.”^[5]

گیلویی بالای ایوان های هشت گانه در طبقه دوم، پشت بغل قوسهای 24 گانه مزبور و حاشیه های تزئینی آنها جذابترین پدیده کاشی کاری را در گنبد سلطانیه به خود اختصاص داده اند.

به طور کلی کاشی کاری تزئینی دوره اول سبک معرق در رنگهای آبی تیره، سبز روشن و مشکی، سفید و زرد دیده می شود و طرح آنها عموما هندسی پیچیده شبیه به اسلیمی زاویه دار و ترکیباتی از نقوش ستاره ای است.^[6]

الف: کاشی کاری در تزئینات نمای بیرونی گنبد سلطانیه:

در روزگار آبادانی سلطانیه دارای چهار ورودی کوچک و بزرگ بوده است و بر اساس نسبت پیراستن بناها در دوران مختلف اسلامی، طبیعی است که برای ترئینات درگاههای ورودی نشان دادن عظمت معنوی و هنری آن از عناصر تزئیناتی و و عنصرهای کاربردی استفاده شده است.

آنچه امروزه در نمای بیرونی گنبد سلطانیه مشهود است. هنر کاشی کاری در دو جبهه ورودی شرقی و جبهه غربی از درگاهها و نمای فوقانی طبقه دوم گنبد در گیلویی ها پشت بغل قوسها و جرزهای نمای بیرونی در این بخش از مناره های هشتگانه و بخش اندکی از تزئینات کاشی کاری گنبد به جای مانده است که این خود این خود حاکی از تزئینات عمده در نمای بیرونی گنبد در آن روزگار است.^[7]

ب: کاشی کاری در تزئینات داخلی گنبد سلطانیه:

از آنجایی که گنبد سلطانیه در طبقه همکف از داخل یک بنای هشت وجهی و در طبقه اول تقریبا به شکل یک بنای شانزده وجهی و نیز در طبقه دوم و پشت بام، هشت وجهی و کاسه گنبد مدور است. و در تمام سطوح هر یک از اضلاع و قوسهای آن و پشت بغل ها و سقف ها و غیره دارای تزئینات گوناگون در دوره های تزئینی متعدد و متفاوت است و در بسیاری از بخشها تلفیق دو یا چند هنر و دارای نگارشهای مصنوعی است و از سوی دیگر در بسیاری بخشها، قسمت اعظم نقوش و رنگ ها و موتیف های تزئیناتی از بین رفته است. بنابر این تفسیر و توصیف آن، کار بسیار مشکلی است و همان گونه که بیان شد محققین بسیاری در مورد تزئینات و هنرهای کاربردی به کار رفته در گنبد سلطانیه سخن رانده و هنوز نا گفته درباره آن بسیار است.

سعی ما بر این بوده که تا حد امکان مواردی را که به چشم دیده می شود، بیان کنیم. بر این اساس در داخل بنا که پیچیدگی کار بسیار مشکل تر از نمای خارجی است.

ت: کاشی کاری در بنای تربت خانه:

تربت خانه بنای مستطیل شکل و الحاقی به گنبد است این بنا در روزگار آبادانی سلطانیه از تزئینات والا و ارزشمندی بر خوردار بوده است که امروزه متاسفانه فرو ریخته و از بین رفته، تنها قطعاتی از آن تزئینات بسیار زیبا در داخل تربت خانه نگهداری می شود و یا در کاوش های سلطانیه در دل خاک آثاری از کاشی کاری ها، گچبری ها، نقاشی ها و گتیبه نگاری های بسیار زیبای آن بدست آمده است. به استناد کاوش های باستان شناسی شهر تاریخی و ارگ سلطانیه بقایا و آثاری از کاشی کاری های زرنگار بدست آمده که احتمالا از تزئینات کاشی های تربت خانه بوده است.

از جمله هنر کاربردی در تربت خانه کاشی کاری است که شامل تکرار یک طرح اسلیمی به سبک کاشی معرق و در اطراف در اصلی تربت خانه قرار دارد. این کاشی کاری دارای لعاب های به رنگ سفید، مشکی، فیروزه و لاجوردی است. ادامه این نقوش کاشی های طلایی هشت گوش با نقوش هندسی که متن آن با رنگ های فیروزه ای، لاجوردی وسبز تزئین شده، اجرا شده است که متاسفانه تخریب شده است وبقایای آن در حفاری ها بدست آمده است. این کاشی ها از حیث کاشی کاری و نگارگری بر روی کاشی منحصر به فرد بوده و قابل مقایسه با کاشی تخت سلیمان در دوره ایلخانی بوده است.

در سالهای اخیر توسط هیئت کاوشگران^[8] سلطانیه نیز قطعات شکسته از مشابه این کاشی ها بدست آمده که از لحاظ نوع رنگ و تکنیک ساخت و قلم گیری های بسیار استادانه و زیبا و نقش های متعالی کم نظیر یا بی نظیر است.

در کاوش ها تعدادی قطعات کاشی های ستاره شکل، شش و هشت گوش بدست آمده که دارای رنگ های فیروزه ای، قهوه ای، آبی، لاجوردی و سبز با نقوش زرین که دارای نقش مایه های انسانی، حیوانی و گیاهی است و طرح های گیاهی با نقوش اسلیمی و ختایی شامل پیچک بند اسلیمی، تخمک و غیره است. در بخش ازاره تربت خانه کاشی معرق زرنگار با نقوش اسلیمی در کنار کاشی های شش و هشت ضلعی اجرا شده است. این کاشی ها که دارای نقوش در حاشیه که از کاشی معرق سفید، فیروزه ای، لاجوردی و در کنار آن کاشی های زرنگار با نقوش هندسی و گیاهی و یک در میان نقوش ستاره های شش پر و مطلی محاط شده در میان دایره مزین شده است. در این بخش یک نوار تزئینی به اندازه حدود 30 سانتیمتر عرض، با حاشیه کاشی معرق با نقش اسلیمی واگیره تکرار و اجرا شده است.

در سلطانیه تنها نمونه هایی از کاشی هایی با نقش اندازی زیر لعاب بدست آمده است که از شیوه های به کار گرفته در هنر کاشی کاری است، چنین می نماید که بر خلاف شیوه زرین فام، نقش زیر لعابی در آن زمان بندرت کار می شده است، زیرا اندک نمونه هایی از آن بدست آمده که به دوره ایلخانی تعلق دارد. در گنبد سلطلنیه از این نوع کاشی به کار رفته بود که قطعات در آن با نقوش شاخ و برگ بر جسته به روش قالب زنی و قلم زنی با لعاب سیاه در زمینه آبی در زیر لعاب شفاف یعنی شبیه شیوه مشهود در سفالگری همزمان بدست آمده است.

در دوره ایلخانی کاشی هایی چون معرق زرنگار، مینایی و نقش اندازی زیر لعابی ساخته می شد، کوره های پخت کاشی لعاب دار در سلطانیه و تخت سلیمان وجود داشت ودر این کوره ها کاشی های هشت گوش زرنگار با نقوش اسلیمی و گل و بوته و چهره های مغولی و قلم گیری های قهوه ای و سیاه ساخته و تولید می شد.^[9]

پ: کاشی کاری مناره ها:

از تنها مناره باقی مانده که به شدت آسیب دیده اینگونه بر می آید که در زمان رونق، هشت منار از پایین تا بالا دارای تزئینات کاشی معقلی^[10] بوده است.این کاشی ها به رنگ فیروزه ای و لاجوردی به شیوه خفته و راسته مزین شده که در میان کاشی های فیروزه ای، لاجوردی با اجرای خطوط و کتیبه های معقلی اجرا شده است.

امروزه در برخی بقایای بجای مانده از مناره ها کلمه مقدس (الله) به خط کوفی بنایی قابل رویت است، ابعاد و رنگ کاشی مناره ها با کاشی گنبد قابل مقایسه است.

ح: كاشي كاري با فرمهاي شش گوش

پس از اينكه بناي گبند سلطانيه بدستور الجايتو و با شركت معماران يزدي و فارسي و آذربايجان به پايان رسيد، بلافاصله به دلایل مختلف خصوصا مذهبي فضاي داخلي گنبد از نقطه نظر تزييناتي بكلي تغيير شكل يافت چنانچه با ايجاد قشرهاي جديد و دخل و تصرف در فضاي سقف ايوانها وتقاطع زواياي جرزها،‌معماري داخلي گنبد سلطانيه، معماري جديدي شد، ولي چنانچه در بالا ذكر آن رفت اين تغيير شكل فقط سطحي نبود و به تغير آب و رنگ ظاهر منحصر نشده مثلا در قسمت تحتانی ساختمان و در طبقه همكف، تمام زوايا و شكستگي جرزها با وسایل مختلف پوشيده و مسطح گرديد و در نتيجه فضاي اين طبقه از بنا بكلي دگرگون شد نحوه تزييناتي جديد بوسيله كاشي انجام گرديد و در اينجا ديگر برخلاف قشر اصيل و اوليه زمان الجايتو كاشي جزو ساختمان و يك عامل استحكامي محسوب نميشود بلكه باديدي صد در صد تزييناتي بكار رفته است . تزئينات اوليه كه تركيبي از آجر و كاشي است و كاربرد آن به صورت استحكامي انجام گرفته است.

ج: كاشي كاري معرق:

در طبقه دوم بنا نحوه تزئينات با طبقه همكف از نقطه نظر تكنيك و نيز ظرافت كاري بكلي متفاوت است. در اينجا ديگر. كاشي ها بصورت يك آجر 6 گوش و يكپارچه و يكرنگ كار نشده، بلكه بخاطر ايجاد تحرك در سطح و خلق يك ديد خوش آيند و سبك از تكنيك معرق استفاده شده است. بلوكهاي كاشي بخاطر ايجاد فرمهاي هندسي (لوزيها ، مثلث ها، ذوزنقه ها و بالاخره ستاره هائي با گوشه هاي متعدد) قطعه قطعه شده و در رنگهاي مختلف آبي و نيز سفيد بكار رفته اند.^[11]

خ: کاشی خشتی در گنبد سلطانیه:

از دوران باستان از کاشی خشتی در بناها استفاده شده است. سابقه ساخت کاشی خشتی را با سابقه ساخت سفالی تقریبا برابر می دانند اما در زمان ساسانیان با استفاده از ظروف سیمین و زرین، کاشی سازی تا حدودی رونق و اعتبار خود را از دست داد. در این زمان در ایران مدتها بناهایی که ساخته می شد عاری از هر گونه تزئینات و اکثر اسکلت سازی بنا با آجر و بدون نما سازی بود.

در دوران اسلامی و اوایل قرن هشتم و هفتم هجری در بناها باب شد و گچ در نمای بیرونی بنا در برابر حوادث جوی کمتری داشت، از این رو گچ اگثرا در داخل بنا به کار رفته است.

در زمان سلجوقیان پخت کاشی و کاربرد آن در معماری سنتی ایران دیگر بار رایج شد و مجددا استفاده از کاشی برای نما سازی و تزئینات خارجی رونق گرفت بدین معنا که در نما سازی قطعات استفاده از کاشی برای نما سازی و تزئینات خارجی رونق گرفت بدین معنا که در نما سازی قطعات گوناگون کاشی را به ترتیبی کنار هم قرار می دادند تا تنوع زیبا و هماهنگی از رنگها را بدست دهد، به عبارتی این شیوه را می توان شکل ابتدایی معرق کاری بر شمرد.

گفته شد که کاربرد کاشی در اکثر شهرهای ایران به ویژه در کاشان قدیم بسیار فراوان بوده و استادان و هنرمندان، کاشی را در نهایت ظرافت و سلیقه می ساختند و به سایر نقاط صادر می کردند با روی کار آمدن ایلخانان مغول دگرگونی مهمی در نما سازی معماری سنتی ایران به وجود آمد. بدین گونه که از کار برد کاشی به اشکال هندسی در نما سازی بناهای غرب ایران به ویژه در مراغه استفاده می شد.

انواع کاشی هایی را که در نما سازی و تزئینات بنا به کار می بردند به گونه های مختلف تقسیم کرده و از هر کدام در بخشهای از بنا استفاده می کنند که شامل کاشی خشتی و کاشی گلی در یک تقسیم بندی کلی است اما انواع کاشی معرق سرامیک، کاشی زیر رنگی، کاشی هفت رنگ، کاشی نره، کاشی دوال و کاشی پیچ را در نما سازی و تزئیناتی بناها به کار برده اند که طرز ساخت و کاربرد هر یک در بنا متفاوت است.^[12]

از کاشی خشتی لعابدار در پوشش گنبد مقبره اولجایتو استفاده شده است و این عمل از بالا به پایین صورت پذیرفته است شواهد این نظریه، سوراخهای جای چوب بست زیر سطح بخشی که پوشش و سفال آن تکمیل شده و در اثر تخریب پوشش سطح زیری آن نمایان شده است.

در لعاب کاری کاشی های گنبد سلطانیه از لعاب های فیروزه ای، سرمه ای، سبز، لاجوردی، آبی روشن، نیلی، مشکی، سفید و قهوه ای و اخرایی استفاده شده است که در کارگاههای لعاب سازی سلطانیه در قدیم تهیه می شده و امروزه نیز کارگاه لعاب سازی در کار گنبد سلطانیه موجود است که برای تعمیرات کاشی های فرو ریخته بنا، در همان مکان لعاب ساخته شده می شود و اکثرا به شیوه سنتی انجام می پذیرد.^[13]

1. – منوچهر حمزه لو، هنرهای کاربردی در گنبد سلطانیه ، انتشارات ماکان، 1381، چاپ اول، ص 76 تا 84. ↑
2. – بررسی آثار تاریخی سلطانیه، ص 164 تا 205. ↑
3. – بررسی آثلر تاریخی سلطانیه ، ص 196. ↑
4. -همان، 194. ↑
5. – همان، ص 68. ↑
6. – بررسی آثار تاریخی سلطانیه،ص175 تا 188. ↑
7. – هنرهای کاربردی در گنبد سلطانیه ، ص 88 تا 110. ↑
8. -هیئت کاوشگران سلطانیه به سرپریتی دکتر میر فتاح، مرداد سال 1377. ↑
9. – هنرهای کاربردی در گنبد سلطانیه ، ص 142 تا 161. ↑
10. معقلی یک کلمه عربی است و از معقل می آید که به معنای قله بند، دژ محکم، پناگاه مطمئن و میل بلند است، با تحقیقات فراوان که انجام شده هنوز معلوم نیست که چرا این لغت در کاشی کاری کاربرد دارد . (دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، شماره مسلسل، 214، چاپخانه موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، صص، 742،743. ↑
11. – کنبد سلطانیه به استناد کتیبه ها، ص 74 تا 96. ↑
12. 1- هنرهای کاربردی در گنبد سلطانیه، ص 161 تا 196. ↑
13. – هنرهای کاربردی در گنبد سلطانیه، ص 161 تا 196. ↑