مراسم رقص خنجر ترکمن

(ذکر) رقص خنجر ترکمن

مراسم رقص خنجر ترکمن

عده ‏اى از محققان «پُرخوانى» یا «پرى خوانى» را اساس و پایه این نمایش هنرى در پیش از اسلام و در دوران شامانیسم مى‏دانند. براساس این عقیده، شخص پرى‏خوان كه از علم طب سنتى و دانش و تجربه برخوردار است، با گرفتن كارد آتشین بر دست و با انجام حركات تعجب‏انگیز، بیماران روانى را معالجه مى‏كرده است. پرى خوان معتقد بوده است كه اجنه و پریان، فكر و روان شخص بیمار را به اسارت خود درآورده‏اند و بایستى روح او را از زندان اجنه و پریان آزاد كنند تا او بتواند دوباره به زندگى و به كار روزانه‏اش برگردد و به همین مناسبت حركات نمایشى خود را، در حالیكه چند نفر دوتار نواز هم در كنار شخص بیمار نشسته‏اند و آهنگ مى‏نوازند، انجام مى‏دهند تا اینكه این بیمار روحى و روانى مداوا گردد.

در حال حاضر چند گروه نمایش ذكر خنجر در شهرهاى مختلف استان گلستان مثل بندر تركمن ـ گمیشان ـ گنبد ـ كلاله و آق قلا وجود دارند كه از این هنرمندان فقط در مراسم رسمى دولتى استفاده مى‏شود و گاهى نیز از این گروه‏ها در محافل جشن و شادى نیز دعوت مى‏گردد و اصولاً جوانان از اصالت و هویت این آئین مذهبى چندان اطلاعى ندارند

مناسبت‏هاى ذكر خنجر

ترکمن ها رقص نمایشی ذكر خنجر را در مراسم مختلف نظیر جشن و اعیاد و یا جشن های بزرگ قبیله ای اجرا می کنند. امروزه «ذكر» صرفا به خاطر یاد اللّه‏ و تقرب به خالق یكتا و بى‏همتاست. غزلهایى هم كه در اجراى این هنر نمایشى اجرا مى ‏شود، جنبه عرفانى داشته و از اشعار شاعران و عارفان به نام گذشته استفاده مى ‏شود. این آئین مذهبى در زمانهاى قدیم در جشن و عروسى‏ ها ـ مراسم ختنه سوران، تولد فرزند ـ ضیافت گرامیداشت هم سن شدن افراد با طول سالهاى زندگى پیامبر اسلام صلى ‏الله ‏علیه ‏و‏آله ‏وسلم، این آئین را برگزار مى ‏كنند. شایان ذكر است كه تركمن‏ها هنوز هم وقتى به سن 63 سالگى، یعنى سال عمر پیامبر اسلام، مى‏ رسند جشن مى ‏گیرند. در اصطلاح تركمنى به این آئین مذهبى «آق قویین» یا «آق آش» مى ‏گویند. همچنین آئین هنرى ذكر اللّه‏ در مراسم ضیافت حج رفتن افراد ـ ختم قرآن كریم و موقع برافراشته شدن آلاچیق جدید براى فرزندان متاهل خانواده و… انجام مى‏ شده است.

ذكر خنجر‏ تا پنجاه سال پیش نیز در سطح روستاهاى تركمن نشین با شور و شوق خاصى توسط گروه‏هاى ذكر برگزار مى‏ شده است. اما از آن پس به دنبال استقرار حاكمیت مطلق غربى و نفوذ فرهنگ غربى و عدم حمایت مسئولان زمان كه مانع اشاعه و توسعه فرهنگ بومى و محلى و آئین‏هاى مذهبى بودند، این آئین كم كم همانند بسیارى از آئین‏ها از بین مى ‏رود. حتی در دوره ی حاكمیت ستمشاهی واژه ی “ذكر” را نیز حذف كرده و این مراسم را با عنوان رقص خنجر بكار بردند.

نحوه ی اجرا

در مراسم «رقص خنجر» یا «ذكر خنجر» یك گروه 6 نفره از مردان تركمن به دور آتش داخل یا خارج از «آلاچیق» (5) حلقه زده و می‌چرخند. آنها در حالیكه آوای خاصی را تكرار می‌كنند، برگرد آتش می‌گردند. این چرخش همراه با اجرای رقص پا انجام می‌گیرد. رقص پا به صورت چرخشی و به شكل رفت و برگشت می‌باشد.
در كنار همسرایان یك نفر به نام «پرخوان» حضور دارد كه با ذكر خوانی خود رقصندگان را همراهی می‌نماید. پرخوان در طول مدت اجرا به نیایش و ذكرخوانی خود ادامه می‌دهد.

گروه رقصنده در هر چرخشی این آوا را تكرار می‌كنند: «آهِی آهِی آهِی آهِی آهِی …»

این چرخش و ذكرخوانی حدود پانزده دقیقه به طول می‌انجامد و در پایان پرخوان كه از ابتدا خنجری را در دست گرفته است آن را به بالا می‌آورد. با این حركتِ پرخوان، رقصندگان نیز دست‌های خود را در یك نقطه‌ی مشترك بالا می‌گیرند كه تداعی‌گر نمایی از یك آلاچیق و یا گنبد نیز می‌تواند باشد. لازم به ذكر است كه در طول اجرا خنجر فقط در دست پرخوان است. همچنین اگر قرار است كه رقص خنجر در بیرون از الاچیق اجرا گردد قبلاً آتشی تهیه می‌شود و سپس مراسم انجام می‌گیرد.

تمامی بازیگران در این آیین نمایشی، لباس خاصی چون قبای بلند سرخ، كلاه پشمی سفید و پوتین چرمی دارند.
مراسم نمایشی رقص خنجر هنوز هم در بین قبایل مختلف تركمن رواج دارد و امروزه نیز در سراسر مناطق تركمن صحرا، و شهرستان گنبد در مراسم عروسی، جشن «آق آش» (6) و جشن‌های مختلف چون ضیافت حج، ختم قرآن و موقع برپاداشتن آلاچیق و… برگزار می‌گردد.

پرداخت عنصر نمایشی روایت در مراسم «رقص خنجر»

داستان
مراسم رقص خنجر برخلاف برخی آیین‌های نمایشی كه در همین مجموعه‌ی تحقیقی نیز مانند آن را تحلیل و تجزیه كرده‌ایم داستان مستقلی را بیان نمی‌كند؛ بلكه فقط از یك مضمون روایی برخوردار است و خود به تنهایی روایتگر داستان و یا حادثه‌ای خاص نمی‌باشد.
در مراسم ذكر خنجر مضامینی چون رشادت‌ها، شجاعت‌ها، دلاوری‌ها، جنگاوری‌های سرداران و قهرمانان تركمن در قالب اشعاری موزون روایت می‌شود. پرخوان همیشه از شجاعتی كه یك سرباز و یا یك جنگ‌جوی تركمن از خود نشان می‌دهد شعر و ترانه می‌سراید و به این ترتیب همیشه داستان و ماجرای دلاوری‌های آنان را روایت می‌كند و به این ترتیب این حماسه‌ها نسل به نسل در اذهان می‌گردد و باقی می‌ماند.
امروزه در این مراسم از غزل‌های عارفانه كه در حمد و ذكر پروردگار سرود شده‌اند استفاده می‌شود.

شخصیت‌
این رقص نمایشی دارای یك شخصیت اصلی است و آن همان پرخوان یا باغشی هست. باغشی به عنوان كسی است كه با دعا و نیایش خود تلاش می‌كند تا ارتباط گروه همسرا و تماشاگران را با خداوند مستحكم نماید و یا سعی می‌كند در پیامد این نیایش، بیمار مورد نظر یا آن كودكی كه به بیماری سرخك مبتلا گشته سلامتی خود را بازیابد.
بنابراین قهرمان اصلی این نمایش شخص پرخوان و یا همان باغشی معروف است. طبق جدول ارتباطی اكتانسیل شخصیت نمایش ما در موقعیت ترسیم شده زیر قرار خواهد گرفت.

اساس جدول

حال قهرمان داستان را در این جدول جایگزین نموده و ارتباط سایر نیروها و اهداف آنها را مورد مطالعه و بررسی قرار می‌دهیم.
در این جدول به خوبی ارتباط نیروهای كمك كننده و بازدارنده با قهرمان و ارتباط آنها با طلب قابل دریافت است.

مكان اجرا

مكان اجرا گاه در داخل آلاچیق است كه رقصندگان حول آتش در داخل آلاچیق می‌گردند و مراسم به اجرا در می‌آید. و اگر در داخل آلاچیق اجرا نشود در صحرا و در فضای باز آتشی تهیه می‌شود و در كنار آن مراسم به طور كامل اجرا می‌گردد. در كل اجرای نمایش رقص خنجر در تمام مناطق تركمن‌نشین در صحرای تركمن و شهرستان گنبد متداول است.

محل وقوع روایت

آن چه كه پرخوان در این مراسم از شجاعت‌ها و رشادت‌های جنگاوران و مبارزان تركمن روایت می‌كند همگی در صحرای تركمن و در بین قبایل صحرانشین تركمن به وقوع می‌پیوندند. دعاها و ذكرهای پرخوان نیز در طلب شفاعت و سلامتی افراد همین قبایل صحرانشین است.

زمان اجرا

این آیین نمایشی در گذشته‌های دور، قبل از اعزام جنگجویان به میدان مبارزه و یا قبل از انجام عملیات شكار برای نیروبخشی به آنان انجام می‌شد. اما امروزه در مراسم عروسی و در شب حنابندان و در جشن‌ها و اعیاد مذهبی و ملی در قبیله‌ها و خانواده‌های تركمن انجام می‌گیرد. زمان اجرای این مراسم از آغاز و شروع همسرایی و ذكرخوانی پرخوان تا پایان آن، «زمان فیزیكی» حدود پانزده دقیقه را به خود اختصاص می‌دهد.
«زمان داستانی» این اجرا نیز گاهی از ساعت‌ها قبل از آغاز شكار یا جنگ شروع و تا دقایقی قبل از انجام عملیات نبرد ادامه می‌یابد.
«زمان دراماتیك» در این روایت و اجرا همان حدود پانزده دقیقه است. «زمان روانی» این آیین نمایشی ارتباط مستقیم به مكان اجرا دارد زیرا در هنگام جنگ و شكار به دلیل آن كه اضطراب و نگرانی بسیار شدید است زمان روانی در اجرا بسیار طولانی می‌شود و اجرا از ریتم و ضرب آهنگ كندی برخوردار می‌گردد.

ولی در هنگام عروسی و جشن‌ها به دلیل آن كه فضایی شاد و مفرح بر صحنه حاكم است و از سویی به موجب تأثیر مثبت نهفته در دل نیایش و ذكرخوانی پرخوان و هم آوایی همسرایان، گذشت زمان چندان احساس نمی‌شود. و در این جا «زمان روایی» مراسم بسیار كوتاه‌تر از زمان فیزیكی احساس می‌شود و به عبارتی صحنه از ریتم و ضرب آهنگ شدیدتر و تندتری برخوردار است.

زمان وقوع روایت

مضامین روایی كه در این مراسم از آن استفاده می‌شود از دیرباز و از سالیان كهن، شاید چیزی حدود سه سده قبل از ظهور اسلام در اندیشه و اشعار سرایندگان و اجرا كنندگان آن تبلور یافته است و در دوران پس از اسلام نیز همچنان ادامه دارد با این تفاوت كه مضامین روایی چهره‌ای مذهبی و نیایش گونه به خود گرفتند.

بنابراین زمان وقوع روایت از سال‌ها پیش از ظهور اسلام آغاز می‌شود و تا بعد از ظهور اسلام و تا به امروز ادامه می‌یابد.

نقطه‌ی اوج در این آیین نمایشی نقطه‌ی اوج آن همزمان با پایان یافتن اجراست. زیرا كه زمانی كه ذكر خوانی و مراسم هم‌سرایان به اتمام می‌رسد و دست‌ها رو به آسمان در یك نقطه‌ی مشترك ثابت می‌مانند كشمكش بین نیروها به اوج خود می‌رسد و در این لحظه است كه تماشاگران و اجراكنندگان در اوج مراسم منتظر گره‌گشایی هستند. در پایان مراسم در اوج تعلیق و كشمكش، بیمار و تماشاگران منتظر امر شفابخشی و سلامت بیمار خود و بعد از آن است كه ماجرا مسیری روبه اتمام را طی می‌كند.

شعر و ترانه

پایه‌ی اصلی اجرای مراسم رقص خنجر بر اشعاری استوار است كه توسط پرخوان خوانده می‌شود. مضمون این شعرها همان‌طور كه قبلاً هم گفته شد در گذشته شجاعت و رشادت و جنگاوری مردان تركمن در میدان نبرد بوده و امروزه بیشتر نیایش و غزل‌های عارفانه‌ای است كه در هر چه نزدیك‌تر شدن به پروردگار تأكید دارد.
در ادامه بخشی از اشعار مورد استفاده در مراسم رقص خنجر به دو زبان تركمنی و فارسی آورده شده است.

نحوه اجرای ذکر

در حالت ایستاده

1- ایا دوسلار برادرلار ؛ الیمدان شو نقاریم اوشدی

توتای دیسام قولیم یتمز ؛ ایکی باقیم اوزلیب قاچدی ؛ آمین خدا ، آمین خدا
هو ، ها ، هو [هم‌سرایان در حالت حلقه زده و چرخش]

-2 ای کریم بو با کریم قادر خدای سندان مدد

بار چالارنینگ آتاسی آدم حوا سندان مدد

هر نه بولغای کل عالم انبیاسندن مدد

فخر عالم حق حبیبی مصطفی سندن مدد

هو ، ها ، هو [هم‌سرایان در حالت حلقه زده و چرخش]

3- ای آلای آلای،ای آلای آلای

ای گوزیم سنی ای گوزله یار ؛ ای دیلیم سنی ای سوزله یار

ای قلبیم سنی ای استه یار ؛ آلای آلای آلای

استه یور آی آلای آلای

استه یور هو ، ها ، هو [هم‌سرایان در حالت حلقه زده و چرخشی كه در

پایان دست‌ها در یك نقطه‌ی مشترك رو به بالا گرفته می‌شود.]

ترجمه

1 – ای یاران برادران مرغ شاهینم ز دستم گریخت

دستانم به گرفتن آن قادر نیست زیرا دو دستم از بدنم گسیخت

خدایا من را یاری ده هو ، ها ، هو

-2 ای کریم کارساز قادر متعال از تو مدد

ای آدم و حوا انبیا از تو مدد

ای انبیا هر چه هستی عالم از شماست مدد از تو

ای حبیب فخر جهان محمد مصطفی از تو مدد

هو ، ها ، هو

-3 یا رب،یا رب،یا رب

چشمانم ترا می نگرد زبانم گویای توست

قلبم ترا میخواهد یا رب یا رب

ترا یا رب

ترا هو ، ها ، هو

چهره آرایی

در دوران باستان و پیش از ظهور اسلام، گروه اجرا كننده‌ی مراسم و یا افرادی كه قصد نبرد یا شكار داشتند، چهره‌ی خود را با خون حیوان رنگی می‌كردند و خطوطی سرخ رنگ بر آن می‌كشیدند.
آنها بر این باور بودند كه با این عمل نمادین، روحیه‌ی نبرد در افراد تقویت می‌شود و آنان در جنگ و شكار پیروز خواهند شد.
ولی در دهه‌های اخیر با تغییر كاركرد حماسی مراسم رقص خنجر به كاركردی صرفاً عرفانی و ذكرخوانی هیچ گونه چهره‌آرایی در اجرای مراسم صورت نمی‌گیرد. حتی بخشی با آن موهای سفید بلند و ریش سفید بلندش چهره‌ی طبیعی خود اوست و برای او چهره‌آرایی انجام نشده است.
حركت

حركت هم‌سرایان بر روی یك محور دایره‌ای شكل طراحی شده است. این محور حول مركزیت خود در طول اجرای نمایش برخلاف جهت حركت عقربه‌های ساعت در حال چرخش است. افراد گروه ضمن چرخیدن بر روی این خط دایره‌ای رقص پا نیز انجام می‌دهند. پاها حالت رفت و برگشت به داخل حلقه‌‌ی دایره‌ای و خروج از آن را تكرار می‌نمایند كه در اثر این تكرار رقص خنجر شكل گرفته و تكمیل می‌گردد. در پایان مراسم در نقطه‌ای پرخوان، خنجر خود را رو به آسمان گرفته و بالا نگه می‌دارد. در این هنگام چرخش پا و حركت دایره وار هم‌سرایان كه بر خلاف جهت حركت عقربه‌های ساعت ادامه داشته، متوقف می‌گردد و دست راست همه‌ی افراد گروه در یك نقطه‌ی مشترك در آسمان بالا نگه داشته می‌شود. این تصویرسازی تداعی‌گر شكل گنبدی یك مكان مقدس است. نیز اشاره به آسمان و ارتباط با خداوند دارد.
بنابر توضیح فوق در می‌یابیم كه در مراسم رقص خنجر تمام حركات از قبل طراحی شده و طبق اصولی از پیش تعیین شده انجام می‌پذیرد.

هدف ایجاد هماهنگی وتوازن بین اعضای گروه‘شکرگزاری ازخدا