جزوه درس انسان، طبيعت معماري – مهندس سعید امیدی ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد پرند – بخش اول

بادگير

بادگير همانگونه که از نام آن پيداست جزيي از ساختمانهاي مناطق گرم و خشک و يا گرم و مرطوب ايران بشمار ميرود که با هدايت جريان باد و بهرهگيري از انرژي پاک طبيعت در تعديل دما و رسانيدن دماي فضاي سکونتي به دماي در حد آسايش انسان نقش مؤثري داشتهاست. بادگيرها در سيماي شهرهاي قديمي اين مناطق بصورت کانالهاي عمودي خودنمايي ميکنند و پس از منارههاي مساجد نقطه اوج خط آسمان شهر قلمداد ميشوند. بادگير کانالي است که با قرار گرفتن در بخش تابستان نشين هر خانه- که پشت به آفتاب دارد و در فصل تابستان مورد استفاده قرار ميگرفته- و با وجود منافذي در رأس خود که رو به سمت باد مطلوب دارند، جريان باد را به اين بخش از خانه هدايت ميکنند

انواع بادگيرها

با توجه به گونه هاي مختلف بادگير مي توان دستهبندي زير را براي بادگيرها ارائه داد:

1. بادگيرهاي يک طرفه

اين بادگيرها در يزد رو به شمال يا شمال غرب دارند بجز آنهايي که بر فراز آب انبارها ساخته شدهاند. آنها اغلب “کرماني” ناميده ميشوند, چنانچه سقف شيبدار داشته باشند و يک يا دو منفذ داشته باشند. اين بادگيرها گاهي با نام جهت جغرافيايي که رو به آن سمت دارند نيز نامگذاري ميشوند

نمونه پلان بادگيرهاي يک طرفه ايران.( علي مهياري، 1996، ص58)

1. بادگيرهاي دو طرفه

اين نوع بادگير يک تيپ ساده بادگير است که کانال بادگير با يک تيغه عمودي آجري که با تيرهاي چـوبي نگه داشته ميشود؛ به دو قسمت تقسيم ميشود.

نمونه پلان بادگيرهاي دو طرفه ايران.( علي مهياري، 1996، ص59)

1. بادگيرهاي سه طرفه

بادگير سه طرفه تنها در شهر طبس ديده شده است و احتمالاً در ساير روستاها و شهرهاي اقليم 20 نيز يافت مي شود. در بررسيهاي روف و نگارنده از شهر يزد, اين نوع بادگير يافت نشده است

1. بادگيرهاي چهارطرفه

بيش از نيمي از بادگيرهاي ايران از اين نوع ميباشند. در اصطلاح معماران محلي به اين نوع؛ بادگير يزدي گفته ميشود. در جنوب ايران تمام بادگيرها از اين نوع ميباشند. بادگيرهاي چهار طرفه با تيغههايي به چهار کانال اصلي تقسيم بندي ميشوند. اين نوع بادگير ميتواند باد را از هر سمتي که بوزد با يکي از کانالها به داخل هدايت کند. بادگيرهاي چهارطرفه هم با پلان مربع و هم با پلان مستطيل طراحي و ساخته شدهاند. البته در جنوب ايران بادگيرهاي چهارطرفه همگي با پلان مربع ديده شدهاند.

نمونه پلان بادگيرهاي دو طرفه ايران.( علي مهياري، 1996، ص60)

1. بادگيرهاي چند طرفه (شش وجهي، هشت وجهي و يا دايرهاي شکل)

اين نوع بادگيرها کمتر در فضاهاي سکونتي ديده شدهاند و بيشتر بر فراز آب انبارها ساخته شدهاند. بدليل وجود منافذ در همه جهات اين بادگيرها قابليت دريافت بادهايي که از جهات مختلف ميوزند, دارند. بلندترين بادگير يزد نيز که بادگير باغ دولت آباد است از نوع هشت طرفه ميباشد. آب انبارهاي معروف شهر يزد همچون, آب انبار شش بادگيري که در محله تل قرار دارد, بادگيرهاي هشت طرفه دارد .

بادگير شش يا هشت طرفه با تيغههايي قطري به کانالهاي کوچکتر تقسيم ميشود. بادگير شش طرفه حداقل شش کانال مجزا دارد و کانال هشت طرفه, حداقل هشت کانال. تنها 20 بادگير از بادگيرهاي بررسي شده توسط روف از نوع شش و يا هشت وجهي بودهاند.^[1]

بادگيرهاي با پلان دايرهاي شکل از نمونههاي نادر بادگير در ايران هستند. نگارنده از اين نوع تنها 4 بادگير در ايران مشاهده کرده است. شاخصترين آنها بادگير دو طبقه باغ سرهنگ آباد اردستان است که در هر دو طبقه با پلان مدور ساخته شده است. دو بادگير بده و بستان در شهر کاشان نيز پلان دايرهاي شکل داشتهاند.

بادگيرهاي هشت وجهي ، آب انبار شش بادگيره، محله تل يزد.

6- بادکش هاي گنبدي

نمونه اين بادکش که نزد همگان شناخته شده است؛ بادکش گنبدي خانه بروجردي هاي کاشان است که خلاقيت معمار در فرم دهي به آن باعث گرديده تا بعنوان سمبل شهر کاشان نيز مطرح باشد . از آنجا که آنچه در تعريف و تبيين بادگير بيان شده است، وجود کانالي است که در مجاور فضاي سکونتي تابستان نشين قرار ميگيرد، بنابراين اين نوع بادگيرها، همان کلاه فرنگي است .. بادکش خانه بروجردي ها نيز همان فرم تکامل يافته کلاه فرنگي در معماري ايراني است که در تکميل عملکرد بادگير در کنار بادگير قرار ميگيرد.

بادگيرها و بادکش خانه بروجرديها در کاشان. ( سيحون)

 

 

 

 

اجزاء کالبدي بادگير

• ساقه بادگير

آن بخش از بادگير كه حد فاصل قفسه و بام قرار گرفته ساقه ناميده شده است و هر چه بادگير بلندتر باشد ساقه آن نيز بلندتر خواهد بود. در بادگيرهاي شهر يزد كه بادگير در بسياري موارد تا ارتفاع شايان توجهي بالا خواهد رفت، ساقه متشكل از دو قسمت مي باشد كه با يك آرتيكوله افقي اين دو قسمت تفكيك شده است. قسمت بالاتر كه قفسه بر روي آن قرار گرفته است نسبت به قسمت پليين آن كنسول شده است و اين قسمت كنسول شده كه هميشه ساده و بدون تزيين است پايه وسيعتري را به وجود مي آورد تا قفسه بر روي آن قرار گيرد و لذا در اين كار بيشتر منطق ايستايي به چشم مي خورد تا دليل اقليمي. تزئينات ساقه نيز عمدتا در قسمت پايين به چشم مي خورد كه بيشتر شامل آرتيكوله هاي عمودي است. ساقه بادگيرهاي بندرلنگه يكپارچه و فاقد هر گونه آرتيكوله افقي است و اما آرتيكوله هاي عمودي با قوسهاي مدور نيز ديده شده است كه جنبه تزييني دارند و فاقد هر گونه عملكردي اند. مطالعه نشان مي دهد كه تفاوتهاي چشمگير بادگيرهاي يزد و بندرلنگه در قسمت ساقه تنها برگرفته از تفاوتهاي اقليمي نيست اما ارتفاع بيشتر در بادگيرهاي يزد بنا به دليل اقليمي و به جهت اوج گرفتن بيشتر بادگير براي دريافت باد مطلوبي است كه در ارتفاع بالا وزيدن دارد.

• تيغه هاي بادگير

تيغه ها عناصري متشكل از خشت و آجر مي باشند كه كانال بادگير را به چند كانال كوچكتر تقسيم مي كنند. اين تيغه ها از ارتفاع 2-1.5 متري كف طبقه همكف شروع شده و تا سقف بادگير ادامه مي يابند. اين تيغه ها را مي توان به دو دسته تقسيم بندي كرد؛ تيغه هاي اصلي و تيغه هاي فرعي. تيغه هاي اصلي تا مركز برج ادامه مي يابند و كانال بادگير را به كانالهاي كوچكتر تقسيم مي كنند كه در هنگام وزش باد، كانالي كه رو به سمت وزش باد دارد دريافت كننده باد است و اصطلاحا بادخور ناميده مي شود و كانال هاي ديگري كه باد به سمت آنها نمي وزد نقش بادخان را خواهند داشت و بر طبق اثر دودكشي (جابجايي هوا در اثر همرفت) هواي گرم پايين را به بالاي آن منتقل مي كنند.

تيغه هاي اصلي با فرم هاي؛ قطري،+، I، H ديده شده اند و با توجه به اينكه فرم كلي پلان بادگيرها در شهر يزد مربع، مستطيل و هشت ضلعي مي باشد لذا مي توان بادگيرهاي يزد را با توجه به اين دو شاخصه شكل پلان و شكل تيغه هاي اصلي به صورت زير دسته بندي كرد . تيغه هاي فرعي گاهي تا مركز برج ادامه نمي يابند و فقط تا عرض ديوارهاي خارجي پيش مي روند و گاهي نيز تا تيغه اصلي پيش مي روند و خود آنها كانالهاي جداگانه اي را با سطح مقطع كوچكتر بوجود خواهند آورد.

• قفسه بادگير

قفسه قسمت راس بادگير است كه شامل تيغه ها و مجاري عبور دهنده جريان هوا مي باشد.

قفسه

ساقه

عملكرد بادگير

بادگير عنصري با شكل اصيل و ساختاري پايدار در معماري ايران است كه باد مطلوب را به فضاي داخلي بنا هدايت و در ايجاد آسايش كالبدي بسيار موثر است. بادگير تركيبي از بادخان و بادخور مي باشد بدين ترتيب كه هواي خنك از طريق بادخور ها تامين مي شود و هواي رطوبت دار از مجراي بادخان خارج مي گردد. در اكثر بادگيرهاي ايران بويژه بادگيرهاي چهار طرفه يك مجرا با جداگرهايي به چهار مجراي قائم تقسيم شده است و هميشه يكي از مجراها نسيم را ميگيرد و سه محور ديگر به صورت بادخان عمل مي كنند و با اثر دودكشي به خروج هواي رطوبت دار داخل كمك مي كنند چرا كه بر طبق اثر دودكشي با افزايش دما، چگالي هوا افزايش مي يابد و در نتيجه هوا به سمت بالا مي رود.

اختلاف دماي بين داخل و خارج ساختمان و بين نواحي مختلف آن باعث ايجاد اختلاف فشار و به دنبال آن جابجايي هوا مي شود. از آنجا كه در يزد رطوبت هوا بسيار پايين مي باشد لذا بادگيرها به گونه اي عمل مي كنند تا نه تنها از طريق جابجايي هوا بلكه از طريق تبخير آسايش ساكنين يك بنا را فراهم آورند و اين عمل بدين صورت انجام مي شود كه جريان هوا پس از ورود به داخل ساختمان از روي يك حوض سنگي كوچك و فواره رد مي شود و پس از آنجا به ساير اتاقها هدايت مي گردد، مانند بادگير باغ دولت آباد در يزد. در بعضي موارد روي دهان بادگير حصير، سوفال و يا بوته هاي خار قرار ميدارند و روي آنها آب مي پاشند و بدين طريق رطوبت و برودت هواي ورودي را افزايش مي دهند.

1. – ibid ↑