مصاحبه با دکتر محمد میرزائی طراح معماری یادمان شهدای گمنام دانشگاه جامع امام حسین(ع) تهران

بنای مونومان شهدای گمنام و مفقودالاثر در دانشگاه از اردیبهشت ماه سال 1395 آغاز گردید و در دهه فاطمیه اسفند ماه 1395 (سوم جمادی الثانی 1439) پیکر مطهر دو شهید والامقام در بستر مقدس این یادمان شهدا، با مراسم با شکوهی بخاک آرمیدند. به این منظور نشستی با طراح معماری یادمان شهدای گمنام، جناب آقای دکتر محمد میرزائی استاد معماری داشتیم تا در این گفتگو از چگونگی طرح این محیط و فضای آسمانی، صحبت‌هایی را از زبان ایشان بشنویم: آنچه طراحی شد مطابق با انتظارِ مدیران دانشگاه، اتوپیای و خوانشِ من، به‌منظور تجلیل از مقام بالا شهدای دفاع مقدس و یادآور جان‌فشانی، با نگاهی مذهبی- حماسی برای یک محیط و فضایِ تحولی نگر « آرمان دانشگاه» بود. با این توصیف؛ مکانی مناسب در کنار مسجدِ دانشگاه پیشنهاد گردید تا راز جاودانگی و ماندگاری که در فرهنگ «عند ربهم یرزقون» است تلالو و فروزش نماید و باورهای شهدا و شتافتن به جوار حق، با معماری‌ای نمادین و عناصر نمادگرا، فضاسازی شود. لذا با این نیت که هر اثری برای رضایت خداوند باشد با تبدیلِ پندار به پدیدارها، آن اثر ماندگار می‌ماند  این یادمان، در مسیر ساخت مدینه‌ی فاضله، حال و گذشته‌مان را به آینده می‌نمایاند.

•    منظورتان از انتظارات از یک بنای معماری که جنبه‌ی مذهبی-حماسی پیدا می‌کند چیست؟

طرح معماری‌ای که سرشار از معنویت و حکایت از عرفان، احکام و عقاید باشد. فکر و ذکرها را با محوریت الهی و آسمانی پیوند دهد. چون معمار حقیقی و منبع نور و روشنایی، ذات احدیت است پس طراحی یادمان، برگرفته از این مکتب و نحله فکری است. ایده پردازی در فرایند طراحی یادمان؛ هنری شهودی، احساسی و معنایی است که از وادی حیرت و مفهوم عبور، و به مصداق می‌رسد که به‌وسیله‌ پوسته‌های معماری و ابعاد معمارانه‌ی ذهن طراح، در ادراک مخاطب، تجلی می‌کند. آفرینشی از احساسات و جلوه‌گر ساختن در فرم محسوسات، تا اثری نوظهور، در ظاهر پدید ‌آید. باطنِ طرح نیز، برای حظ معنوی، لذت نیایش و درس آموخته‌ای از ایثار است که تأکیدی بر آرمان‌ها دارد که منطق زندگی روزمره را درهم بشکند و از مرزهای ذهنی عبور کند و جایگاه رخداد و درک اعجاز شود.

•    گمنام در پسوند یادمان شهدا چه بار ارزشی نسبت به یادمان سرباز و مونومانِ جنگ در دیگر کشورها دارد؟

گمنامی و گمنام بودن در سیره، روش و منش اسلامی از فضیلت والا و خاصی برخوردار است. و این‌گونه نشانه‌ها، پر از انرژی و اثرِ روحی و دارای نفوذی جبری و مقاومت‌ناپذیر در ادراکِ مخاطب می‌شود و نشانگر یک آرمان و اندیشه و چگونگی مقاومت است. یادمان، نماد تحلیلی نوعی شبیه ساختن صورت ذهن است این نمادگرایی، یک روند آگاهانه به‌تنهایی نیست بلکه برعکس از راه مکاشفه و شهود از دل ناخودآگاه و خودآگاه، پدیدار می‌شود که خود واقعیتی از تبیین میان «ظاهر و باطن»، «جسم و حس»، و «صورت و معناست» که هریک نمود دیگری است.
•    در طرح و ساخت این‌گونه ابنیه آیا به شرایط زمان و مکان توجه شده است؟
این فرم و کالبد، فضایی است که جای پای تاریخ یک ملت غیور، شجاع و از جان گذشته است و به‌تنهایی برای شهدا نیست، آن بزرگواران پاداش اصلی‌شان را از خداوند دریافت می‌کنند. بنابراین زنده نگه داشتن یاد و الگوسازی از شخصیت، سیره و حماسه ایثارگرانه‌ی آن‌ها، بخشی از وظایف ما نسبت به شهید و نیاز ما برای الگوگیری در رفتار پیشرو است.

•    آیا آیندگان همان نگاه که امروز به یادمان شهدا داریم در آینده دارند؟

هر اثر معماریِ یادمانی را، به‌طور اخص از پنج منظر یا زاویه‌ی می‌توان نگاه کرد. و با رویکرد زمانی و ساخت‌گرایانه  بازخوانی، بازاندیشی و بازنمایی می‌شود؛ (نخست؛ از منظر جغرافیا و اقلیم شناسی- دوم؛ از منظر جهان شناختی و جهان‌بینی- سوم؛ از منظر انسان شناختی- چهارم؛ از منظر معرفت شناختی- پنجم؛ از منظر هنر و زیباشناختی). از این روی، نقش خاطره انگیزی و هویت ساز بنای یادبود، این قابلیت را دارد که در معرفی نحوه‌ی بودنِ ارزش‌ها، باورها‌، خود را با ساحت انتزاعی- معنوی و معناییِ صورت هنر، در هر عصری پایدار و در متن جامعه قرار دهد.

•    نقش یادمان شهدا در پیوند با نسل‌ها را چگونه تعریف می‌کنید؟

یادمان نقش یادآوری، پاسداشت و استمرار بخشی از تاریخ پرافتخار مردم است و در قالب یک اثر هنری، مفاهیمی مرتبط به جنگ تحمیلی را بیان می‌کند که بارِ حماسی-اعتقادی در نزد مخاطب ایجاد می‌کند. حس تعلق فضایی به سرزمین و مفهوم وطن را تقویت می‌کند که نقشی متصل دهنده است. لذا بنای یادمان متناظر با جنبه‌های حماسی و ارزش‌های ملی- اسلامی است که با بیان مجازی، تمثیلی و استعاره‌ای، حس مکان را القا می‌کند.
•    معماری یادمان شهدا به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم دارای چه ذهنیتی در عینیت خود دارد؟
سیمای المان‌ها ، مهم‌ترین مسئله در فضایی است که می‌خواهد حس تعلق‌خاطر را به وجود آورد و به‌صورت مستقیم با روح مخاطب ارتباط برقرار کند و در این میان، اهمیت طرح به‌عنوان یکی از مهم‌ترین آثار هنری انقلاب اسلامی، بنایی مونومنتال است که سلسله مراتب اشراق و حکمتِ ایده پردازانه و نگاره‌ها را طی می‌کند و با برخورداری از ادراک، احساس و هیجان، تأثیراتی غالب بر تصویرِ ذهنی مخاطب خاص دارد که باعث خاطره مندی او می‌شود.
•     ادراک ذهنی مخاطب خاص را، چگونه به برداشتی همسان بافکر و اندیشه‌تان در تعریف مسئله تبدیل کردید؟
یادمان شهدا به‌صورت قرارگاه و پاتوقی طراحی شد که دعوت شنوندگان به آن، با هر بار رجوع مجدد و مکرر، برایشان ارزشمند جلوه کند و بارِ ارزشی داشته و با حس تعلق فضایی به نماد مقتدرانه‌ترین، مکتبی‌ترین و مردمی‌ترین دفاع ،پیوندی احساسی با شاخص‌های مکانی برقرار نماید و این رابطه‌ی مستحکم و پرمعنا و ابعاد
هوشمندی (ادراکی، شناختی و احساسی) به القای روحیه خاص و تقویت روحیه مخاطب، منجر شود.

•    از نمادها و نشانه‌ها با چه روزنه دیدی نسبت به مقبره مطهر شهدا بهره ‌بردید؟

به نمادگرایی به این منظور توجه شد که استفاده از آن‌ها به‌عنوان وسیله‌ای جهت انتقال معنا و مفاهیم تجریدی است. همچون فلش، تابلو و برندی است که ناظر را به سمت وحدانیت و رضایت حق، راهنمایی می‌کند لذا یادمان شهدا، درزمانِ خود چونان واقعیتی زنده، فعال بر صحنه‌ی تاریخ حضور دارد و با ایفا نقش خود، بر شانه هنری‌اش می‌درخشد. یادمان گرایی یکی از مؤثرترین بوطیقای معماری به شمار می‌رود و معماری یادمانی نوعی از معماری است که آن را اوج طراحی دانسته‌اند و دارای «پایداری، اثرگذاری و کارایی» و آرزویش، بهره‌وری اجتماعی است.
•    یادمان شهدا تداعی کننده چه خاطراتی از فرهنگ و ملت ایران است؟
یادمان شهدای گمنام، ضمن اینکه مکانی مقدس و مطهر و در شان شهدا است. به‌منظور بیانِ بخشی از خاطرات مشترکِ جامعه، در هشت سال دفاع مقدس می‌باشد. تداعی کننده خاطرات نوستالژیک ملی و ارزش‌های مقاومت، ایثار و شهادت جامعه اسلامی، که به‌طور معمول در رابطه با جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، احساسات مشترک از یک مفهوم است که با گنجاندن معانی ضمنی، در قالب کالبد مادی یادمان، میسر گردیده است. پیوند متداعی میان این دو وجه معنایی و کالبدی، نشانه و نماد ملی- اسلامی مردم ایران است.

•    نوآوری و طرحی جدید را چگونه در طرح یادمان شهدای گمنام دانشگاه به وجود آوردی؟

معمولاً استفاده از قالب‌هایی که بتوان اماکن مذهبی را امروزی‌تر نمود با اینرسی روبرو می‌شود چون ناظرین ما، انتظار دارند از فرم‌ها و ریخت‌هایی استفاده شود که به نظرشان مختص بناهای مذهبی است و انتظارشان در ابنیه مذهبی جدید، استفاده از جداره‌های سنتی و سمبل شده؛ مثل گنبد و قوس و کتیبه و مقرنس و… است. با تمامِ این مسائل در طرح، از تکنیک‌ها و طرح‌های مفهومی جدید، استفاده‌شده است و در کنار آن به‌طور سمبلیک، از نشانه‌های سنتی استفاده شده است و ایده‌ای با پارادایم معاصر در اندیشه معماری سنتی، خلق گردیده شد.
•     یادمان شهدای دانشگاه از جنبه‌ی اجتماعی-سازمانی، دارای چه اهداف است؟
– مکانی برای تجدید میثاق با شهدا و ایجاد فضایی تعاملی با مخاطب –  گسترش زمانی فرهنگ مقاومت، ایثار و شهادت – الگوسازی شهدا برای نسل حال و آینده  – شکوه جایگاه رفیع جهاد و مقام شهید – هویت بخشی و مزین شدن دانشگاه به نام شهدا و ایجاد حس تقدس مکان  – یادمان شهدا، پیوند با مسجد دانشگاه با ایده‌ی گذار و مسیر رسیدن به عروج از راه عبادت، فرهنگ انتظار، فرهنگ عاشورا و فرهنگ غدیر.

•    خصوصیات عناصر و فضای معماری یادمان شهدای دانشگاه برگرفته از چه مفاهیمی است؟

– استفاده از ترجمان مادی در جهت سلسله مراتب و گذار از حالتی به حالت دیگر – میل به صعود – حرکت از عالم‌ مادی به عالم معنا و از کثرت به وحدت – پیمودن مراتب تعالی – نگاه به بالا و وحدانیت – پویایی و عدم سکون – احساس غرور -عروج، صلابت و استضائه نور -ایجاد المانی دائمی و ماندگار برای حس تعلق به مکان -پاتوق نیایش، آیین‌ها و نکوداشت‌ها –تجلی و نمود نشانه‌های ارزشی و معنوی در فرم و عملکرد – عنصری نقش آفرین و هویت بخش -ایجادکننده‌ی نشانه با ایجاد حس خاطره‌انگیزی -همخوانی با شاخصه‌ها و الگوهای معماری ایرانی  اسلامی با ترکیبی نو، خلاقانه، ابداعی و معاصر سازی معماری سنتی مذهبی -رعایت اصول ماندگاری و پایداری (زیبایی، تناسب، ترکیب، نظم، قرینگی و هماهنگی و…)   -منحصر به فرد و غیرتکراری و دارای تداوم و پایدار   -خلاقیت و نوآوری در بازی هندسی اشکال و احجام یادمان -بهره‌گیری از ایده‌های نو در ترکیب فرم‌ها و جداره‌ها -طرحی مشابه با چهار تاقی اماکن  مقدس قالب المان‌های بصری -تلفیق بصری و کالبد یادمان شهدا با مسجد دانشگاه با استفاده از ویژگی‌های تعادل و وحدت بصری.

•     عناصر معماری یادمان شهدای دانشگاه، شامل چه ویژگی‌هایی است؟

1. گنبد به‌عنوان عالی‌ترین و شاخص‌ترین فرم معماری ایرانی-اسلامی، دارای مفاهیم نمادین بصری و احساسی  و نماد آسمانی شدن شهدا.
2. هشتی زیر گنبد خانه که به‌صورت معلق بدون ستون‌های متعارف، برای نمایش اقتدار در حال صعود، عروج  و پرواز شهدا و نشان از 8 سال دفاع مقدس.
3. مکعب چهارضلعی ایجاد شده توسط چهار ستون از بستر یادمان، نماد زمین و عالم کثرت.
4. شکل طاق‌نما با قوس سبز و ایوان مسقف روی گنبد، جهت دعوت به زیارت، نماد محراب و مقام اتصال کثرت به وحدت، حریم دنیا و آزاد شدن به‌وسیله‌ی آن و نشانی از لوگوی دانشگاه.
5. استفاده از متریال سبز در ستون‌ها و آرک‌ها، نشان از استواری عقیده و پیروی از سالار شهیدان اباعبدالله الحسین علیه‌السلام و فرهنگ عاشورا، غدیر و انتظار.
6. سیر گذار از چهارده پله تا رسیدن به مرتبه‌ی بارگاه شهدا مفهوم قرارگیری در مسیر و توسل به چهارده معصوم(ع)
7. گنبد خانه و هشتی پوششی به‌عنوان سقف مقبره مطهر شهدا، سقفی متعارف مشابه بارگاه آرامگاه صالحین
8. جداره‌های بین پایه‌های سنگی، با استفاده از شبکه‌های فخر مدین و شناشیل، تداعی کننده‌ی ضریح در اماکن زیارتی- عبادی
9. با استقرار پله‌ها و پاگردها، فرایند سلسله مراتب، مکث، تأمل و تذکر تأکید بر قرارگیری در راه شهدا
10. صفه بارگاه شهدا به‌عنوان دعوت کننده و جلوخان در مراسم و تشریفات رسمی برای احترام به مقام شهید
11. محوطه اطراف سکوها تأمین کننده حداقل 750 نفر برای شرکت در مراسم مذهبی و ملی