نظام اجرایی و تشکیلات برنامه ریزی شهری

ـ شهرداریها که مدیریت شهرها را برعهده وزارت کشور

نخستین وزارتخانه‌ای است که در نظام اجرایی کشور وظیفه مدیریت شهری و هدایت طرحهای توسعه شهری را برعهده دارد.

موارد و دلایل دخالت وزارت

دارند، از نظر سازمانی زیرمجموعه وزارت کشورند.

ـ معاونت عمرانی این وزارتخانه در زمینه بلایای طبیعی در شهرها نماد مسئول به شمار می‌آید.

ـ معاونت دهای عمرانی استانداریها در استانهای کشور که بر روند عمران از جمله عمران شهری نظارت دارند. زیرمجموعه این وزارتخانه‌اند.

ـ شهرهای کوچک که از تبدیل روستاها به وجود می‌آیند تا زمانی که به مرحله رشد شهری برسند در حوزه مدیریتی آن قرار دارند و به همین علت تهیه طرحهای هادی این شهرها بر عهده وزارت کشور است.

ـ شوراهای شهر که از نهادهای مردمی برای نظارت و سیاستگذاری توسعه شهری به شمار می‌روند زیر نظر وزارت کشور فعالیت می‌کنند.

ـ بخشی از اعتبارات عمرانی وزارت کشور در شهرها هزینه می‌شود.

ـ کمکهای فنی و خدمات کارشناسی مورد نیاز شهرهای کوچک از طریق این وزارتخانه تامین می‌شود و وزارت مسکن و شهرسازی در این زمینه مسئولیتی ندارد.

وزارت کشور در حوزه فعالیت عمرانی خود دفتر فنی دارد که نظارعت بر تهیه طرحهای هادی و تصویب آن از طریق این دفتر انجام می‌گیرد.

 وزارت مسکن و شهرسازی

هسته اولیه این وزارتخانه در وزارت داخله کشور و در زمان رضاشاه به وجود آمد. مهندسان ایرانی و آلمانی که در احداث میادین و خیابانهای تهران فعالیت می‌کردند و تغییرات کالبدی جدید زیر نظر آنان انجام می‌شد، در دفتری به نام «دفتر فنی» در وزارت کشور مستقر شدند. با توعسه فعالیتهای این دفتر و افزایش حجم کار آن در سال 1343 این دفتر به وزارت آبادانی و مسکن تبدیل شد.

فعالیت‌های وزارت آبادانی و مسکن به احداث خانه‌های سازمانی در شهرهای کشور و بهسازی یا نوسازی بافتهای قدیمی و اجرای بعضی طرحهای توسعه شهری در تهران محدود می‌شد و عملاً در زمینه فعالیتهای عمرانی برنامه‌ای نداشت.

سال 1353 نام این وزارتخانه با شرح وظایف جدید به وزارت مسکن و شهرسازی تغییر یافت. و بدین ترتیب برای اولین بار شهرهای کشور در حوزه مسئولیت یک وزارتخانه قرار گرفتند.

وزارت مسکن و شهرسازی در حوزه‌های مختلف زمین، مسکن شهری و روستایی و شهرسازی و معماری فعالیت دارد. کارکرد سیاسی نیز دارد یعنی ملزم به رعایت سیاستهای کمی کشور در زمینه‌های مختلف مسکن و شهرسازی است.

کارکرد عمرانی نیز دارد یعنی عهده‌دار تهیه و اجرای برنامه‌های عمرانی در قالب انواع طرحهای مرتبط است. فعالیتهای عمرانی آن در دو زمینه خلاصه می‌شود:

ـ ساخت و ساز مسکن در نقاط شهری و روستایی

ـ ساماندهی نظام شهری و معماری و سیاستگذاری کلی بخش

ـ وزارت مسکن و شهرسازی دو مرکز پژوهشی به شرح ذیل دارد:

1ـ مرکز تحقیقات و مطالعات معماری و شهرسازی

2ـ مرکز تحقیقات مسکن

ایندو مرکز با فعالیتهای پژوهشی در زمینه‌های مرتبط با مسکن و شهرسازی، بازوهای پژوهشی موضوع شناسی مسایل شهری هستند.

ـ مهمترین وظایف وزارت مسکن و شهرسازی عبارت است از:

1) تدوین سیاستهای کلی بخش مسکن، شهرسازی و زمین در کشور

2) سیاستگذاری و اتخاذ تصمیمهای کلان برای هدایت بخش مسکن

3) نظارت برتهیه و تصویب طرحهای جامع و تفصیل شهرهای بزرگ و کوچک

4) ساخت و ساز مسکن برای برقراری تعادل میان عرضه و تقاضا

5) پشتیبانی مالی و اعطای وام از طریق بانک مسکن به متقاضیان ساخت و ساز مسکن

6) تعریف سیاستهای کلی و الزامهای کاربری زمین و تغییرات آن

7) اجرای پروژه‌های ساخت ساختمانهای دولتی و نظارت بر آنها

ـ شورایعالی شهرسازی و معماری

برای هماهنگی با سایر وزارتخانه‌ها یا سازمانهای مرتبط با موضوع برنامه‌ریزی شهری، شورایعالی شهرسازی و معماری ایجاد شده است.

تصویب طرحهای جامع، تفصیلی، جامع شهرستان، حوزه نفوذ، طرحهای توسعه و عمران منطقه‌ای  بر عهده شورای عالی شهرسازی و معماری است. در ترکیب این شورا وزرای کشاورزی، صنایع، محیط زیست، کشور، نیرو، راه و ترابری، فرهنگ و ارشاد اسلامی، رئیس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی، وزیر دفاع، وزیر امور اقتصادی و دارایی، وزیر بهداشت، درمان و آموزشهای پزشکی عضویت دارند.

در واقع این شورا بالاترین مرجع تصویب طرحهای شهری در کشور است که در سال 1352 تأسیس شد و دبیرخانه آن در وزارت مسکن و شهرسازی قرار دارد.

هدف از تشکیل این شورا هماهنگ کردن طرحهای شهری با نیازهای سایر نهادهای مرتبط با مسایل شهری است.

تأکید بر رعایت اصول معماری

استفاده از روشهای جدید علمی و فنی در تهیه طرحها

اظهار نظر درباره پیشنهادها و لوایح شهرسازی یا مقررات مربوط به آنها

بررسی آیین نامه‌ها و ضوابط و مقررات شهرسازی و معماری

تصویب طرحهای جامع و تفصیلی شهری و منطقه‌ای نیز بر عهده این شوراست.

ریاست شورا بر عهده وزیر مسکن و شهرسازی است.

ـ طرحهای شهری و منطقه‌ای پس از بررسیهای کارشناسی در کمیته‌های فنی، که کارشناسان نماینده وزارتخانه‌های مرتبط در آن عضویت دارند برای تصویب به شورا ارائه می شود.

به علت تراکم کاری و طولانی شدن مراحل تصویب طرحهای شهری و منطقه‌ای که گاه به بیش از دو سال می‌رسد، این شورا بخشی از اختیارات خود را به شوراهای شهرسازی و معماری استانها واگذار کرده‌است، که مدیران کل وزارتخانه‌ها و سازمانهای مرتبط در آن عضویت دارند.

این شواها نیز عهده‌دار تصویب طرحهای مربوط به شهرهای حوزه خود هستند و دیدگاههای وزارت مسکن و شهرسازی را از طریق کمیسیون ماده پنج و الزامهای آن در طرحهای شهری اعمال می‌کند.

ـ دفاتر فنی استانداری ها

وظیفه دفاتر فنی استانداریها عبارتند از:

ـ موضوع شناسی مسایل شهرهای کوچک،

ـ پیشنهاد تهیه طرحهای هادی

ـ نظارت و تصویب طرحهای هادی برای شهرهای کوچک

همچنین خدمات و کمکهای فنی و کارشناسی مورد نیاز شهرهای کوچک از طریق این دفاتر تامین می‌شود.

ـ دفاتر فنی شهرداریها

شهرداریها که با تصویب قانون بلدیه در سال 1286 تأسیس شدند، طی صد سال گذشته از نظر تشکیلاتی تکامل یافت. و میدان فعالیت آنها نیز متنوع‌تر شده است.

تقریبا تمامی شهرداریها دفاتر فنی برای نظارت بر طرحهای شهری و ساخت و سازها دارند. اما این دفاتر در شهرهای بزرگ مسئولیتهای بیشتری را برعهده دارند.

هرچند شهرداریها در تهیه طرحهای شهری و برنامه‌ریزی شهری دخالت نمی‌کنند، اما در رده اجرایی فعالیت دارند. و وظیفه هماهنگی فکری و اجرایی میان تهیه کنندگان طرح و مدیریت شهری برعهده دارد.

برخی مهمترین وظایف شهرداریها:

1ـ ایجاد خیابانها، کوچه‌ها، میدانها، باغهای عمومی، مجاری آب و توسعه معابر در حدود قوانین موضوعه.

2ـ تنظیف و نگهداری و تسطیع معابر وانهار عمومی و مجاری آبها و فاضلاب و تسفیه قنوات مربوط به شهر.

3ـ آزادسازی معابر و اماکن از دکه‌های منصوب قبلی و بعد از این قانون.

4ـ تامین محلهایی برای تخلیه زباله و نخاله و فضولات ساختمانی و موارد رسوبی فاضلاب

5ـ ایجاد غسالخانه و گورستان و تهیه وسایل حمل اموات و مراقبت در انتظام امور آنها

6ـ اتخاذ تدابیر مؤثر و اقدام لازم برای حفظ شهر از خطر سیل و حریق، رفع خطر از بناها و دیوارهای شکسته و خطرناک واقع در معابر، کوچه‌ها و اماکن و دالانهای عمومی و خصوصی و پرکردن چاله‌های واقع در معابر

7ـ تهیه و تعیین میدانهای عمومی برای خرید و فروش ارزاق و توقیف وسایط نقلیه

8ـ احاث توالتهای عمومی و کشتارگاه و میدان و پارک

9ـ ساختن خیابانها و آسفالت کردن سواره روها و پیاده‌روهای معابر و کوچه‌های عمومی و انهار

10ـ تملک اراضی و ابنیه‌ای که در مسیر تعویض شبکه‌ معابر قرار دارند.

11ـ تهیه طرح جامع حریم برای شهرها

12ـ اقدام برای تامین منظر و زیبایی، پاکیزگی و شهرسازی در صورت استنکاف مالک نسبت به ایجاد نرده و دیوار یا مرمت آنها.

13ـ انجام ممیزی املاک

14ـ تامین هزینه‌های اداری و وصول عوارض نوسازی و تجهیز کادر فنی و اداری برای اجرای قانون نوسازی

15ـ اقدام به تخریب و اصلاح سقف بازارها و دالانهای عمومی و خصوصی و ساختمانهایی که مخل صعت عمومی تشخیص داده شوند.

ـ مهندسان مشاور

مشارکت بخش خصوصی در برنامه‌ریزی شهری و تهیه طرحهای شهری از طریق مهندسان مشاور انجام می‌گیرد این مهندسان شخصیتهای حقوقی و گاهی حقیقی‌اند که براساس ضوابط دفتر امور مشاوران سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی به ثبت می‌رسند و پس از کسب صلاحیت لازم درجه‌بندی می‌شوند و به عنوان کاربرد طرحهای شهری مسئولیت تهیه طرحهای شهری و سپس نظارت بر اجرای آنها را برعهده می‌گیرند فعالیت مهندسان مشاور طیف نسبتاً وسیعی از خدمات مهندسی و مشاوره را در زمینه‌های مختلف در برمی‌گیرد.

در تهیه طرحهای شهری فقط آن گروه از مهندسان مشاور می‌توانند مشارکت کنند که صلاحیت ارجاع کار و رتبه‌بندی را در زمینه‌های شهرسازی یا شهرسازی و معماری داشته باشند. ضوابط کسب صلاحیت برای مشاوران شهرسازی و معماری داشتن تخصصهایی مانند شهرسازی، برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای، معماری، سازه، اقتصاد، جامعه شناسی و جغرافیای شهری است.

علاوه بر این داشتن حداقل سابقه کار برای اعضای مؤسس مهندسان مشاور و رتبه‌بندی آنها لازم است.

مهندسان مشاور براساس قراردادهای تیپ و شرح خدمات تیپ به عنوان طرف قرارداد کارفرمایان طرحهای شهری، انجام مطالعات و تهیه طرحهای شهری را برعهده می‌گیرند.

تشکیلات صنفی مهندسان مشاور به نام «جامعه مهندسین مشاور» در سال 1352 تاسیس شد. عمدتاً در تهران هستند. این اواخر در سطح شهرهای بزرگ و مراکز استانها نیز فعالیت‌های پراکنده‌ای دارند.

مهندسین مشاور پس از انجام دادن مطالعات و تهیه طرحهای شهری در مراحل مختلف آن را به مراجع تصویب تحویل می‌دهند.

طرح پس از تصویب برای اجرا به شهرداران ابلاغ می‌شود.

پس از تامین اعتبارات لازم، شهرداریها اجرای پروژه‌های حاصل از طرح را میان پیمانکار به مناقصه می‌گذارند.

برای نظارت برحسن اجرای کار پیمانکاران نیز از وجود مهندسان مشاور استفاده می‌شود.

توجه به امکان سنجی مشارکت مردم و همکاری و سرمایه‌گذاری بخش خصوصی اخیراً به شرح خدمات اضافه شده است.

براساس پیوست شماره 6 تهیه طرحهای جامع، مشاوران موظفند پس از تهیه و تصویب طرح، اقدامات ذیل را پیگیری کنند.

همکاری با شهرداریها برای یک دوره پنجساله

تکمیل و اصلاح نقشه‌های تفصیلی و بهنگام سازی آنها

تجدیدنظر در طرحهای تهیه شده پس از پایان سه سال از اجرای آنها

تهیه و تکمیل طرحهای مورد نیاز در حوزه نفوذ شهرها.

مهندسان مشاوربعنوان یک مؤسسه فنی و تخصصی مرکب از بخش خصوصی در کنار سایر سازمانهای دولتی در تهیه طرحهای شهری مشارکت دارند و با ارائه خدمات پژوهشی، فنی و مطالعاتی، وزارتخانه‌های مرتبط بابرنامه‌ریزی شهری را یاری می‌دهند.