تاریخچه مصرف و صنایع چوب ایران

فهرست مطالب

تاریخچه مصرف و صنایع چوب ایران   2

تاریخچه معرق چوب : 6

معرفی رنگ کاری معرق چوب: 9

 

تاریخچه مصرف و صنایع چوب ایران

در مورد تاریخچه مصرف و صنایع چوب ایران متأسفانه مدارک و اسناد باستانی به خصوصی که مربوط به این مورد باشد ، وجود ندارد . ولی آثاری که جسته و گریخته از خلال نوشته های مؤرخین به دست می آید ، نشان می دهد که در ایران باستان نیز از مدتها قبل صنایع چوب و استفاده از این ماده مهم رونق بسزایی داشته است ، چنانچه طبق مطالعات مردمان بومی شمال ایران ، که قرنها قبل از مهاجرت آریاییها در ایران می زیستند . در حدود 4200 سال قبل از میلاد مسیح چوب را در کلبه سازی خود به کار می بردند و نقش این استوانه متعلق به 3000 سال قبل از میلاد مسیح ، که در شرق به دست آمده است ، نشان می دهد که استفاده از چوب برای وسایلی از قبیل نردبان و غیره در این دوره متداول بوده است . متأسفانه چوب همانند سفال ، فلز و یا دیگر آثار هنری نیست که در طول هزاران سال باقی بماند ، پوسیدگی چوب یکی از عواملی است که متأسفانه آگاهی ما را در این مورد به حد کافی نمی رساند .

 

اکتشافات باستان شناسی در چراغعلی تپه موردی جالب بود . این مطلب رایج بودن استفاده از چوب و ارزش جنگل در ایران باستان را نشان می دهد که مهمترین آن ماکت گاوآهنی است با دیرک بلند که نقش چوب را در کشاورزی کهن به خوبی نمایان می سازد . از طرف دیگر نقش بسیار مهم و ظریف در روی ظروف اکتشافی به چشم می خورد که در یکی از آنها بزی را روی درخت زربین بدون برگ می دهد و دیگری بزی به نهال پربرگی از همین گونه حمله می کند . به طور کلی می توان گفت با آنکه انسان قبل از تاریخ پناهگاه و محل امن زندگی خود را با غارنشینی آغاز کرد ، ولی از چوب در گذشته دورتری استفاده کرده است .

 

از زمان تشکیل امپراطوری هخامنشی ایران ، شواهد موجود نشان می دهد که در ایران باستان ارزش جنگل و چوب برای هنرمندان کاملاً روشن بوده است ، به همین دلیل درختکاری و به خصوص کشت درختان جنگلی ، که فقط از نظر تولید چوب اهمیت دارند ، از آئین ستوده پادشاهان هخامنشی بوده است . چنانچه کورش شخصاً به کشت درخت همت می گماشت و داریوش مرزبان کاران را برای جنگل کاری درختان بومی در بین النهرین می ستود . کاربرد چوب در معماری تخت جمشید و شوش کاملاً مشهود است .

 

 

 

از دوره ماد اطلاعی از کاربرد چوب در دست نیست و حتی در مورد مصرف چوب در ساختمانها نیز ، چون مادها خانه های خود را اغلب از خشت می ساختند ، هیچگونه آثار و شواهدی موجود نمی باشد ، ولی با در نظر گرفتن ترقی شایان فن معماری و استفاده از چوب در ساختمانها در دوره هخامنشیان و توجه به اینکه اصولاً هخامنشی ها در غالب موارد از تمدن مادها پیروی می نمودند ، لااقل باید قبول کرد که صنایع چوب مادها و فن استفاده از چوب در ساختمان در دوره آنها کمتر از هخامنشیان نبوده است . اما در مورد صنایع دوره هخامنشیان مدارک تاریخی روشن تری در دست است ، چنانچه گزنفون در مورد توصیف سلاح نبرد کورش ضمن ذکر نام سلاحهای گوناگون ، از یک نیزه عالی چوبی که از چوب پستنک ( همان سنجد ) می ساختند ، یاد می نماید .

 

در زمان هخامنشیان به غیر از صنایع جنگلی و استفاده از چوب در امور کشاورزی ، کشتی سازی و خانه سازی در معماری نیز اهمیت به سزایی داشته است . همچنین استفاده از چوب در امور ساختمان و مـعماری  در دوره هـخامنشیان بـه طـور شـگـرفی تـرقی کرد . از دوره سلوکیها آثاری در دست نیست ، از دوره اشکانیان نیز مطلبی در این باره ملاحظه نمی شود . ولی به طور کلی می توان گفت که به غیر از مواردی از قبیل استفاده از چوب در تیر و کمان سازی و غیره صنایع چوب اشکانیان ، مانند سایر صنایع و فنون آنها ، همانند هخامنشیان نبوده است . استعمال چوب در ساختمانها کاملاً رایج بوده است و نکته تازه ای که در معماری ساسانیان دیده می شود ، این است که در این دوره کلافهای چوبی در میان جرزها به کار می رفته است و از این وسیله برای جلوگیری از خرابی جرزها استفاده می نمودند و چنین بنظر می رسید که این سبک معماری را از رومیان اقتباس کرده باشند . مسئله مهم دیگر در دوره ساسانیان این است که از چوب برای قاب سازی طاق و گنبدها استفاده می نمودند و این نوع طاق سازی خود انقلابی در فن معماری بشمار می رفته است که امروزه نمونه آن را میتوان در ساختمان بقعه بی بی شهربانو ، که تقلید از معماری ساسانیان می باشد ، ملاحظه نمود .

 

از قدیمی ترین آثار چوبی بعد از اسلام ، دو ستون چوبی و قطعه ای خاتم کاری است که در ناحیه ترکستان غربی کشف شده و متعلق به قرن سوم هـ . ق ( نهم میلادی ) است . اما تزئینات این آثار خیلی شبیه به چوب بریهای مسجد نائین است . اشکال آن عبارت است از گل و بته که در سطح چوب حک شده است . سه قطعه چوب خاتم کاری در مجموعه رابینو موجود است که با خط کوفی ساده و حروف زیبائی برجسته مزین شده و در اطراف آن حاشیه ای است که به شاخه های متصل بناتی منتهی می شود .

 

در حاشیه ، کتیبه هایی است که در یکی از آنها نام عضدالدوله دیلمی و تاریخ 363 ( سنه ثلث و ستین و ثلث ماء ) خوانده می شود .

تاریخچه معرق چوب :

شاید گفتن تاریخ دقیق از قدمت معرق چوب کاری ساده نباشد . چوب به خاطر تشکیل مواد اولیه ساخت این هنر که چوب می باشد و خاصیت خاص آن و روشهای نگهداری آن در دوران مختلف باعث شده که نتوان قدمت دقیق آن را پیدا کرد اما حداقل به جرأت می توان گفت یکی از آثار بدست آمده در کاوشهای باستان شناسی و همچنین در کتیبه های بدست آمده در تخت جمشید به لوحهایی برمی خوریم حاکی از اینکه به کارگران و هنرمندان دستمزد برای تزئینات روی درب های چوبی تخت جمشید پرداخت می گردیده که همه دلالت بر قدمت این هنر چند هزار ساله دارند.

آنچیزی که مسلم است به علت نوع ابزار خاص آن زمان از ظرافت و روشهای ویژه برخوردار بوده و عموماً از اشکال هندسی کنار هم گذاشته شده شکل می گرفته است.

به مرور زمان با پیشرفت تکنولوژی و ابزار مناسب این هنر دستخوش تغییرات در روش اجرا و طرح شد

با ورود اسلام به ایران این هنر در مکانهای مقدس مذهبی نمو پیدا کرد که نمونه آن را روی درب های مساجد ایرانی میتوان یافت .

یکی از قدیمی ترین این آثار درب معرق کاری شده موجود در موزه مرکزی آستان قدس رضوی متعلق به قرن هشتم هجری می باشد که قسمتی از آن معرق سطح آن در دوره های بعد مرمت و بازسازی شده است « متأسفانه از تاریخ مرمت این اثر معلوم نمی باشد. »

پس از ورود کمان اره مویی به شکل جدید و تیغ های ریز تحولی نو در این هنر پدید آمد که میتوان به صورت زیر آن را بیان کرد .

پیدایش معرق :

در باورهای مردم پیدایش معرق « موزائیک اینگونه بیان شده »

خداوند هنر « زیرنویسی »

هنگامی که ………… الهه عشق و هنر خواست هنر را بدون واسطه به انسانها بدهد به مزها دستور داد که فرستاده او باشند و انسانها که عشق را احساس کردند برای تشکر از فرستاده او باشند و انسانها که عشق را احساس کردند برای تشکر از فرستاده الهه عشق مجسمه آنها را درست کرده و در محلی نگهداری می کردند که به این محل نگهداری موزه می گفتند که در حال حاضر به محل نگهداری آثار هنری خود میگوئیم و برای تشکر از مزها با ادوات موسیقی مینواختند و جشن و پایکوبی میکردند که به این موزیک می گفتند و به تزئینات داخل موزه که بدون هیچ شکل هندسی خاص بود و از کنار هم قرار گرفتن قطعات مختلف برای نشان دادن یک طرح خاص بود موزائیک میگفتند که پس از ورود اسلام به ایران واژه موزائیک به معرق تبدیل شد.

البته همانطور که در تاریخچه معرق روکش و خاتم ذکر شده این هنر در مناطق مختلف دارای سبک ها و روش های مختلف می باشد و بسته به منطقه خاص خود و عوامل محیطی نوع اجرای آن متفاوت بوده است مثلاً معرق روکش به خاطر وجود صنعت روکش سازی در مصر باستان دارای قدمت حداقل 3000 سال قبل از میلاد می باشد ( رجوع شود به تاریخچه معرق روکش ) و معرق درون چوب    ( رجوع شود به معرق سبک هندسی ) در جنوب شرقی آسیا با روش خاص کار می شده است.

اما در ایران به خاطر اینکه همزمان با ساخت بنا نما هم ساخته می شد می توان آن را خاصیت اصلی و پیدایش این سبک معرق دانست.

در ابتدا هنگام ساخت بنا ،‌ قسمتی که نما کار می شد را قبلاً لعاب داده و همزمان در موقع ساخت درجای خود نصب می گردید ( آجر لعابدار ) سپس با پیشرفت تکنولوژی ساخت بناها جای نما را خالی گذاشته « معرق کاشی » و سطح را بعداً با قطعات مختلف پر می کردند .

در وسایل کاربردی مانند صندوقچه ها و شانه ها و … چوبی اوایل عموماً از عاج و استخوان و سنگهای قیمتی کار می شد که سپس این موارد جای خود را به چوبهای رنگی داد . جهت مطالعه بیشتر رجوع شود به تاریخ هنر ایران . »

متأسفانه بعلت کمبود منابع و مأخذهای مستند و اینکه کارهای کارشناسی شده در قدمت رشته های هنری بسیار به ندرت توسط خود ایرانیان انجام شده و حتی گاه ندانسته از تحقیقات مغرضانه مورخین و نویسندگان خارجی بهره برده اند این هنر ایرانی را دارای خواستگاه خارجی میدانند مثلاً رومیان برای کوچک جلوه دادن شکست خود از شاپور اول معرق سنگهای «موزائیک» کار شده در کاخ شاپور را کار اسیران رومی می دانند در صورتی که عظمت و معماری خاص بکار رفته در آنجا را که نشان دهنده تفکر و ذوق ایرانی است را نادیده می گرفتند . امید است که جوانان عزیز ایرانی با تأمل در گذشته خود بهتر خود و کشور خویش را بشناسند . زیرا هنر و فرهنگ یک ملت هویت هر شخص می باشد

معرفی رنگ کاری معرق چوب:

پلی استر ماده شفاف و بی رنگی است که برای محافظت از چوب به صورت یک لایه نازک و بعضاً چند میلی متری روی آثارچوبی پاشیده و یا ریخته می شود تا از اکسید شدن چوب ها در اثر مجاورت مستقیم با هوا و یا حمله قارچ و باکتری ها یا آفات به تابلوی معرق جلوگیری شود.همچنین تمیز کردن تابلو پلی استر شده راحت تر و در اثر ضربه خارجی مقاومت بیشتری دارند.

در قدیم عموماً سطح آثار معرق را بوسیله لاک الکل پوشش می دادند . در اثر مرور زمان با ورود پلی استر و مواد شیمیایی رویه تابلوهای معرق را این مواد پوشش می دهند.

که مواد پوشش دهنده روی تابلوها به شرح زیر می باشد:

 

1ـ سیلر : ماده ای است فوری به رنگ دوغ خاصیت آن پر کردن چشمه های موجود در روی چوب و خوب سمباده خوری آن است و سیلر بیشتر در کارهای روکشی چوب استفاده می شود . حلال آن تینر فوری 10000 به بالا می باشد.