پروپوزال جامعه شناسی / اندازه گیری فساد اداری در ایران بر پایه اندازه‌گیری ادراک و تجربه فساد

پروپوزال جامعه شناسی / اندازه گیری فساد اداری در ایران بر پایه اندازه‌گیری ادراک و تجربه فساد

نوع پژوهش:

□ بنیادی                 توسعه ای                  ■ کاربردی

 

1-    مشخصات و سوابق علمی مدیر پژوهش

نام و نام خانوادگی: محمد فاضلی

درجه علمی: دکتری

رشته تحصیلی: جامعه شناسی

دانشگاه اخذ مدرک: تربیت مدرس

حوزۀ تخصصی پژوهشی: ارزیابی اجتماعی طرحهای توسعه

شغل: مدرس دانشگاه

نشانی محل کار مدیر پژوهش: دانشگاه مازندران، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، گروه علوم اجتماعی

تلفن:

تلفن همراه:

 

-2 مشخصات همکاران طرح

نام و نام خانوادگی: امیر هاشمی مقدم

درجه علمی: کارشناسی ارشد

رشته تحصیلی: انسان‌­شناسی

مسئولیت در طرح: گردآوری داده‌­های کیفی

 

-3 بیان مسئله

همه کشورهای جهان به درجاتی با پدیده فساد اداری و مالی درگیر هستند . فساد گذشته از آ ن که از نظر اخلاقی ناپسند است، بیشتر به آن علت که سبب بروز بسیاری ناکارآمدی ها و دشواری ها برای توسعه اجتماعی و اقتصادی می شود به کانون توجه بسیاری از اقتصاددانان، متخصصان علوم سیاسی و محققان علوم اداری تبدیل شده است. عمده تحقیقات درباره فساد بر چند مسأله متمرکز شده است : تعریف، علل بروز، پی آمدها و سنجش فساد . از میان این موضوعات، بحث درباره علل بروز و پی آمدهای فساد سابقه بیشتری دارد، لیکن از دهه 1980 بحث سنجش فساد به طور جدی مطرح شده است . مرور ادبیات مربوط به سنجش فساد – آن چه که در فاز اول همین تحقیق انجام شد – نشان داد که سنجش فساد به شیوه های گوناگونی صورت می گیرد و هر یک دارای معایب و مزایایی هستند و داده های حاصل از آنها کاربردهای خاصی دارد. در فاز اول این تحقیق، بر مبنای مرور انجام شده بر ادبیات مربوط به سنجش فساد، طرحی برای سنجش گام به گام فساد در ایران پیشنهاد شده بود . در این طرح، پیش بینی شده بود که ابتدا سازمانی برای سنجش فساد به طور مداوم و دوره ای ایجاد شود و مسئولیت سنجش فساد به صورت متمرکز به این سازمان محول گردد . بر اساس همین طرح، گام دوم عبارت بود از انتقال دانش مرتبط با سنجش فساد به کشور؛ و گام سوم نیز سنجش فساد از طریق دو شیوه سنجش ادراک و تجربه فساد را شامل می شد.

تصمیم گیری درباره انجام گام اول – یعنی ایجاد سازمانی برای سنجش دائمی فساد – امری زمان بر است، اما می توان در قالب یک طرح پژوهشی، نسبت به اجرای بخشی از گام دوم و انجام گام سوم اقدام کرد . به عبارتی، اقدام برای سنجش ادراک و تجربه فساد، نیازمند انتقال دانش تخصصی مرتبط با شیوه های متداول و تا حد ممکن دقیق سنجش بر مبنای ادراک و تجربه فساد است و علاوه بر آن به بررسی تطبیقی درباره تجربه های مشابه در کشورهای دیگر نیز نیاز دارد.

بر مبنای توضیحات فوق، مسأله تحقیق پیشنهادی، دو چیز است : 1. تدوین ر وش شناسی سنجش فساد بر مبنای دو شیوه سنجش ادراک و سنجش تجربه فساد؛ 2. بررسی تطبیقی سنجش ادارک و تجربه فساد در کشورهای دیگر و سعی در استفاده از این تجارب در سنجش ادراک و تجربه فساد در ایران؛ 3. سنجش ادراک و تجربه فساد در یک بخش از جامعه ایران.

به این ترتیب، تحقیق پیشنهادی در نظر دارد : 1. الگویی روش شناختی و ابزاری تا حد ممکن دقیق برای سنجش ادراک و تجربه فساد ارائه کند؛ 2. ادراک و تجربه فساد را برای اولین بار در کشور در سطح بخش قابل توجهی از جامعه سنجش نماید و به این طریق اطلاعاتی درباره سطح ادراک و تجربه فساد در اختیار مسئولان کشور قرار دهد.

 

-4 تبیین ضرورت اجرای طرح

داده های به دست آمده از سنجش ادراک و تجربه فساد به دولتها نشان می دهد که:

1. تصورات مردم درباره سطح کلی رواج فساد در جامعه و بالاخص بخش دولتی چیست،
2. مردم چه بخش هایی از دستگاه اداری را بیشتر فاسد می دانند،
3. مهم ترین صورت های فساد در نظر مردم چیست،
4. موفقیت برنامه های مبارزه با فساد دولت در نظر مردم چقدر بوده است.
5. داده های به دست آمده از این گونه تحقیقات قابلیت بسیار مناسبی برای اقدامات تبلیغاتی دارند و می توان آن ها را مبنای برنامه های ضدفساد نیز قرار داد.

موارد فوق، حداقل فواید سنجش ادراک و تجربه فساد هستند . موارد دیگر فواید سنجش فساد را می توان چنین برشمرد: 1. تجربه جهانی نشان می دهد سنجش ادراک و تجربه فساد، پیش نیاز و گام اول در به کارگیری سنجش فساد به شیوه های دیگر است؛ 2. سنجش فساد، شاخصی از میزان مشروعیت نظام سیاسی ارائه می کند. از آ ن جا که تصور مردم و افکار عمومی هر کشور از میزان فساد، نقشی تعیین کننده در تصمیم گیری های مردم برای همراهی با نظام سیاسی، مشارکت در فعالیت سیاسی و بالاخص اقتصادی و اعتماد کردن به سیاست ها و اقدامات دولت دارد، سنجش فساد، تخمینی قابل اعتنا از میزان مشروعیت نظام سیاسی ارائه می کند؛ 3. در جهان امروز داده های تطبیقی درباره میزان فساد در کشورها، اهمیتی به سزا در زمینه میزان سرمایه گذاری، برآورد نرخ ریسک و … دارند. از همین رو، سنجش ادراک و تجربه فساد، از منظر تطبیقی و برای مقایسه برخی جوانب سیاسی و اجتماعی کشورها نیز اهمیت دارد.

با توجه به فوایدی که برای سنجش ادراک و تجربه فساد برشمرده شد، و با توجه به این که در سال های گذشته سخنان بسیاری از سوی مقامات عالیرتبه کشور در زمینه مبارزه با فساد بیان و بر ضرورت شناسایی ابعاد مختلف این پدیده تأکید شده است، به نظر می رسد گام برداشتن در راه سنجش فساد ضرورت دارد، و سنجش فساد از طریق اندازه گیری ادراک و تجربه فساد نیز اقدام مهمی در این مسیر است.

 

-5 چارچوب نظری پژوهش

روش های متفاوتی برای سنجش فساد وجود دارد . سنجش از طریق ادراک فساد، اولین و متداول ترین این رو ش هاست .

هم چنین بر اثر نقدهایی که بر سنجش ادراک فساد از میانه دهه 1990 وارد شده است، سنجش فساد از طریق تجربه قربانی فساد شدن نیز در دستور کار مؤسسات تحقیقاتی و محققان قرار گرفته است . در این تحقیق نیز این دو شیوه مبنای کار خواهند بود. آن چه در ادامه می آید شرحی از کلیات نظری این دو روش است. اندازه گیری ادراک فساد، مبتنی بر نظرسنجی از مردم و گروه های مختلف و سنجش نظرات ایشان درباره میزان فساد رایج در نهادها یا کل جامعه است . در این گونه پیمایش ها معمولا نظرات نخبگان سیاسی، مقامات دولتی، اهل کسب و کار،  متخصصان و عموم مردم درباره وجود و رواج فساد در جامعه پرسیده می شود. دیدگاه های نخبگان از آن جهت اهمیت دارد که نگرش های ایشان بر شکل گیری اقدامات ضدفساد تأثیر دارد و دانستن نگرش های ایشان راهی به سوی شناخت زمینه های تدوین سیاست های ضدفساد است . به علاوه این افراد احتمالا از مطلع ترین ها درباره فساد و بالاخص فساد کلان هستند. سنجش نظرات بقیه مردم درباره فساد نیز شاخصی از میزان وقوع فساد در جامعه تلقی می شود. این گونه اندازه گیری غالبا با استفاده از پرسشنامه و در نمونه های بزرگ انجام و از انواع روش های نمونه گیری برای تضمین معرف بودن داده ها استفاده میشود.

هدف از این سنجش ها، بررسی تغییرات نگرش های مردم و نخبگان در یک بازه زمانی، شناخت درک مردم و نخبگان از کارآیی دولت و سطح وقوع فساد، شناخت نهادها یا عرصه هایی که بیشترین فساد در آن ها رخ می دهد، شناخت میزان حمایت مردم از برنامه های ضدفساد، شناخت اقداماتی که مردم آ ن ها را فساد یا مهم ترین صورت های فساد تعریف می کنند،

ارائه معیارهایی برای رده بندی کشورها در زمینه فساد و کمک به سیاست گذاری برای مبارزه با فساد است.

انتقادات متعددی بر این شیوه سنجش فساد وارد شده است. اولا که این پیمایش ها نظر مردم درباره فساد و نه خود فساد را می سنجند. ممکن است افراد به اندازه کافی مطلع نباشند و تنها آنچه را که در جامعه رایج است بیان کنند . از آن جا که این شاخص ها ذهنی هستند تحت تأثیر جریانات اجتماعی نیز قرار دارند . بنا به این که در زمان انجام تحقیق چه نوع گزارش هایی درباره فساد در مطبوعات و سایر رسانه ها منتشر شده باشد، ذهنیت افراد نسبت به فساد تغییر می کند. هم چنین، انتشار نتایج حاصل از همین گزارش ها در دوره های بعدی تحقیق بر نظرات مردم تأثیر می گذارد. وقتی در نتایج این تحقیقات به بالا بودن فساد در برخی کشورها اشاره می شود، احتمال این که در دور بعدی تحقیقات مردم نتایج دورهای قبلی را مرجع پاسخ گویی خود قرار دهند زیاد است. هم چنین در غالب این پیمایش ها، تنها رشوه مد نظر قرار گرفته است حال آنکه فساد در قراردادهای دولتی، فساد در بخش تجارت خارجی و فساد از طریق ارجح دانستن خویشاوندان با رشوه برابر نیستند . هم چنین بر فساد کلان تأکید شده و انواع خرده فساد فراموش شده است . معلوم نیست که منظور از شدت فساد در این گونه سنجش ها چیست و آیا تعداد دفعات وقوع فساد یا مقدار منابعی که به صورت فاسد رد و بدل شده اند مد نظر است؟ شدت تأثیرات فساد بر سیاست و اقتصاد مد

نظر است یا آن که منظور درگیر بودن افراد بیشتر و مهمتر است . در ضمن میان فساد سازمان یافته و سازمان نیافته نیز تمایزی قائل نمی شوند.

با همه این انتقادات، سنجش ادراک فساد به علت فوایدی که داده های حاصل از آ ن ها در بر دارد، کماکان صورت می گیرد و یکی از متداول ترین صور ت های سنجش فساد است . اما تلاش های دیگری نیز برای سنجش فساد صورت گرفته تا ایرادات وارد بر شیوه سنجش ادراک فساد برطرف شود. یکی از این روش ها، سنجش بر مبنای تجربه فساد است.

در پیمایش های سنجش تجربه فساد که به نسل دوم شیوه های سنجش فساد معروف هستند، به عوض آ ن که ذهنیت مردم درباره فساد سنجیده شود، این که چقدر در معرض فساد قرار گرفته اند سؤال می شود. برای مثال از آ ن ها پرسیده می شود که در یک تا سه سال گذشته چند بار رشوه پرداخته اند یا از آن ها خواسته شده است تا رشوه بپردازند. این پیمایش ها نیز در میان گروه های هدف مختلف – مردم عادی، مدیران شرکت های اقتصادی و کارشناسان – اجرا شده و بر بررسی فراوانی موارد فساد، کنشگران و انگیزه های آن ها متمرکز می شوند. در برخی از این پیمایش ها ویژگی های محیط سرمایه گذاری، کیفیت حکمرانی و مدیریت و مشخصات عملکردی شرکت های فعال در عرصه اقتصادی نیز ارزیابی می شود. در پیمایش های تجربه فساد سعی شده است میان بروز انواع فساد تمایز قائل شوند بالاخص سعی شده موارد فساد کلان و فساد دستگاه های قضایی، بانک مرکزی، مشارکت بخش خصوصی در تبلیغات سیاسی، دادن پست های دولتی به خویشاوندان سیاستمداران و موارد مشابه سنجش شود.

بر سنجش از طریق تجربه فساد نیز ایراداتی وارد شده است . اولا در پیمایش فساد بیم آن هست که پاسخگویان موارد مواجه شدن با فساد را فراموش کرده باشند یا از ترس جواب ندهند . اما ایراد مهم تر این روش آن است که تنها صورت هایی از فساد را که شخص در معرض آنها قرار گرفته و تأثیر آنها بر خود را احساس کرده است می تواند گزارش کند . برای مثال در بررسی تجربه فساد، مردم یا فعالان اقتصادی نمی توانند درباره فساد کلان پنهان و شناسایی نشده یا مواردی از فساد سیاستمداران که از طریق تصویب قوانین خاص انجام می شود اشاره کنند . حتی در صورتی که به این صورت ها از فساد اشاره کنند نمی توان گفته های آن ها را قابل اعتماد دانست و مبنای محاسبات قرار داد.

گاهی از این روش برای محاسبه میزان خسارت مالی وارد شده به افراد و فعالان اقتصادی نیز استفاده شده و از آ ن ها پرسیده می شود که در دوره زمانی تحت بررسی چقدر رشوه پرداخته اند. استفاده از این سؤالات نباید این تصور را ایجاد کند که می توان به کمک این روش تمامی خسارات ناشی از فساد را ارزیابی کرد . زیان های ناشی از فساد کلان به اقتصاد ملی، زیان شرکت ها ناشی از طولانی شدن زمان انتظار برای انجام کارها در صورت تن ندادن به فساد و بسیاری صور ت های دیگر زیان ناشی از فساد را نمی توان به کمک این روش ها محاسبه کرد . بنابراین تصور ارزیابی زیان ناشی از فساد برای افراد و گروه های اجتماعی مختلف بسیار غیرواقع بینانه است . روش سنجش تجربه فساد این مزیت را دارد که میزان قربانی فساد شدن و نه تصور وجود فساد را می سنجد. به علاوه قادر است میزان تغییر سطح فساد در زمینه هایی را که قابل ارزیابی است برآورد کند. برای مثال می توان سطح فساد در رشوه خواری های خرد را ارزیابی کرد.

 

-6 روش اجرای تحقیق

روش های سنجش ادراک و تجربه فساد اساسا روش های پیمایشی هستند . چنان که در بند 4 توضیح داده شد، ادراک و تجربه فساد با استفاده از پرسشنامه و در بین گروه های اجتماعی مختلف (مردم عادی، صاحبان کسب و کار، کارشناسان اقتصادی و سیاسی، مدیران دولتی و خصوصی و حتی کارشناسان بین المللی) سنجیده می شود. در این تحقیق نیز در فاز سنجش از شیوه پیمایش استفاده خواهد شد.

 

-7 جامعه آماری

پیشنهاد می شود سنجش ادراک و تجربه فساد در سه جامعه آماری مجزا و با حجم نمونه های مشخص شده انجام شود . تعداد نمونه ها می توانند بر اساس مشخصات تفصیلی جامعه آماری تغییر نمایند . از آن جا که تغییرات حجم نمونه مستقیما بر هزینه های اجرای تحقیق مؤثر است، هرگونه تغییر در حجم نمونه از طریق توافق با کارفرما انجام خواهد شد.

1. شهروندان عادی 3000 نفر
2. فعالان اقتصادی و صاحبان بنگاه های اقتصادی (تولیدی، خدماتی، تجاری. 750فعال یا بنگاه اقتصادی
3. کارشناسان اقتصادی و سیاسی 400 نفر

از آن جا که این تحقیق برای اولین بار در کشور در این سطح اجرا می شود، پیشنهاد می شود محدوده جغرافیایی تحقیق نیز به سطح استان تهران محدود شود.

 

-8 تحلیل داده ها

تحلیل داده ها با روش های آماری متداول و برای ارائه دو دسته گزارش توصیفی و تحلیل انجام خواهد شد . نرم افزار مورد استفاده برای تحلیل داده ها نیز SPSS است.

 

-9 مراحل اجرای تحقیق

این تحقیق در چند مرحله زیر اجرا خواهد شد:

1. بررسی دقیق ادبیات نظری و روش شناختی مربوط به سنجش تجربه و ادراک فساد.
2. بررسی تحقیقات مشابه در زمینه سنجش فساد از طریق اندازه گیری ادراک و تجربه فساد در کشورهای دیگر.
3. ساخت ابزار سنجش پرسشنامه بر اساس الزامات ناشی از ادبیات نظری، تجربه های مشابه در کشورهای دیگر، در نظر گرفتن حداکثر قابلیت مقایسه میان اطلاعات ناشی از سنجش فساد در ایران و کشورهای دیگر، و نیازمندی های اطلاعاتی مدیران کشور (بر اساس هماهنگی و تعامل با کارفرما).
4. اجرای پرسشنامه و جمع آوری اطلاعات.
5. تحلیل داده ها و نگارش گزارش تحقیق.

 

-10 گزارشهای تحقیق

بر اساس تفکیک سه جامعه آماری و اجرای پرسشنامه در این سه جامعه، سه گزارش مجزا درباره ادراک و تجربه فساد در هر یک از سه جامعه شهروندان عادی، فعالان و بنگاه های اقتصادی، و کارشناسان اقتصادی و سیاسی به کارفرما  تحویل خواهد شد.

 

-11 سایرهزینه ها

عنوان هزینه مبلغ توضیحات

هزینه تهیه منابع علمی (کتب، نشریات و بانکهای اطلاعاتی)

هزینه پرسشگری، ورود اطلاعات، و تدوین بانک داده ها

جمع هزینه های پرسنلی

جمع کل هزینه های طرح

 

-12 برنامه زمانبندی و مراحل گزارش دهی

مراحل شرح فعالیت تاریخ ارایه گزارش

مرحله اول مرور ادبیات، تدوین چارچوب نظری، و ساخت پرسشنامه دو ماه بعد از عقد قرارداد

مرحله دوم نمونه گیری، اجرای پرسشنامه ها، ورود داده ها، و تدوین بانک داده ها دو ماه بعد از گزارش مرحله اول

مرحله سوم تحلیل داده ها و نگارش گزار ش های تحقیق سه ماه بعد از گزارش دوم

مرحله چهارم برگزاری کارگاه یک روزه ارائه نتایج تحقیق بعد از تأیید انجام کار توسط کارفرما

و بر اساس توافق با کارفرما