عزم بر عمل صالح و صبر و استقامت

عزم بر عمل صالح و صبر و استقامت

اهمیت صبر از دیدگاه قرآن کریم   

کمتر موضوعى را در قرآن مى توان یافت که مانند” صبر” تکرار و مورد تاکید قرار گرفته باشد، در قرآن مجید در حدود هفتاد مورد از” صبر”، سخن به میان آمده که بیش از ده مورد از آن به شخص پیامبر(صلی الله علیه و آله) اختصاص دارد. تاریخ مردان بزرگ گواهى مى دهد که یکى از عوامل مهم یا مهمترین عامل پیروزى آنان استقامت و شکیبایى بوده است، افرادى که از این صفت بى بهره اند در گرفتاریها بسیار زود از پا در مى آیند و مى توان گفت نقشى را که این عامل در پیشرفت افراد و جامعه ها ایفا مى کند، نه فراهم بودن امکانات دارد، و نه استعداد و هوش و مانند آن. به همین دلیل در قرآن مجید روى این موضوع با مؤکدترین بیان تکیه شده است. در این بحث، به بیان و بررسی برخی از آیات می پردازیم.

اهمیت صبر

یکی از وصایای لقمان حکیم به فرزندش رعایت صبر است: ” یا بنی أقم الصلاه و أمر بالمعروف و انه عن المنکر و اصبر على ما أصابک إن ذلک من عزم الأمور”: پسرم! نماز را برپا دار، و امر به معروف و نهى از منکر کن، و در برابر مصایبى که به تو مى رسد شکیبا باش که این(صبر) از کارهاى مهم است!(لقمان،17). این آیه گفتار لقمان و مربوط به پاره اى از دستورات راجع به عمل و اخلاق پسندیده است. از جمله اعمال، نماز است، که عمود دین است، و دنبال آن امر به معروف و نهى از منکر است، و از جمله اخلاق پسندیده صبر در برابر مصائبى است که به آدمى مى رسد. و کلمه” ذلک” در جمله” إن ذلک من عزم الأمور” اشاره است به صبر، و اگر اشاره را به لفظ” ذلک” آورده، که براى دور است، نه” هذا” که براى نزدیک است، براى این است که به اهمیت آن اشاره کرده باشد، و بلندى مرتبه صبر را رسانده باشد. کلمه” عزم” به طورى که راغب گفته عبارت است از تصمیم قلبى بر گذراندن و فیصله دادن به کارى، و اگر صبر را که همان حبس نفس از انجام امرى است، از عزم دانسته، از این جهت است که عقد قلبى ما دام که سست نشده، و این گره دل باز نگشته، انسان بر آن امرى که بر انجامش تصمیم گرفته، و در دل گره زده است، پا بر جا و بر تصمیم خود باقى است، پس کسى که بر امرى صبر مى کند، حتما در عقد قلبى اش و محافظت بر آن جدیت دارد، و نمى خواهد که از آن صرفنظر کند، و این خود از قدرت و شهامت نفس است. ” عزم” به معنى اراده محکم است و تعبیر به” عزم الامور” در اینجا یا به معنى کارهایى است که دستور مؤکد از سوى پروردگار به آن داده شده است و یا کارهایى که انسان باید نسبت به آن عزم آهنین و تصمیم راسخ داشته باشد، و هر کدام از این دو معنى باشد اشاره به اهمیت آنست.

از صبر یاری بجوئید

خداوند در قرآن کریم به یاری و کمک گرفتن از صبر امر می فرماید: «و استعینوا بالصبر و الصلاه و إنها لکبیره إلا على الخاشعین» (بقره؛45) و از صبر و نماز یارى بجوئید و البته نماز بس بزرگ (و دشوار) است مگر برای خاشعان.

کلمه استعانت بمعناى طلب کمک است، و این کلمه وقتى به کار می رود که نیروى انسان به تنهایى نمى تواند مهم و یا حادثه اى را که پیش آمده بر وفق مصلحت خود بر طرف سازد. علت اینکه خداوند فرموده: از صبر و نماز براى امور مهم و حوادث خود کمک بگیرید، اینست که از آنجایی که در حقیقت یاورى بجز خداى سبحان وجود ندارد، پس آنچه که در امور و حوادث مهم انسان را یاری می کند، مقاومت و خویشتن دارى و استقامت او و ارتباط با خداوند و از صمیم دل به او توجه کردن است و این همان صبر و نماز است، و این دو بهترین وسیله براى پیروزى است، چون صبر هر بلا و یا حادثه عظیمى را کوچک و ناچیز مى کند، و نماز که اقبال بخدا، و التجاء به اوست، روح ایمان را زنده مى سازد، و بآدمى مى فهماند: که بجایى تکیه دارد که انهدام پذیر نیست، و به سببى دست زده که پاره شدنى نیست. گر چه کلمه” صبر” در روایات فراوانى به روزه تفسیر شده است، ولى مسلما منحصر به روزه نیست، بلکه ذکر روزه به عنوان یک مصداق بارز و روشن آن است، زیرا انسان در پرتو این عبادت بزرگ اراده اى نیرومند و ایمانى استوار پیدا مى کند و حاکمیت عقلش بر هوسهایش مسلم مى گردد. مفسران بزرگ در تفسیر این آیه نقل کرده اند که رسول گرامى اسلام هر گاه با مشکلى روبرو مى شد که او را ناراحت مى کرد از نماز و روزه مدد مى گرفت. و نیز از امام صادق (ع) نقل شده که فرمود: ” هنگامى که با غمى از غمهاى دنیا روبرو مى شوید وضو گرفته، به مسجد بروید، نماز بخوانید و دعا کنید، زیرا خداوند دستور داده” و استعینوا بالصبر و الصلاه”.. توجه به نماز و راز و نیاز با پروردگار نیروى تازه اى در انسان ایجاد مى کند و او را براى رویارویى با مشکلات نیرو مى بخشد. در کتاب کافى از امام صادق (ع) مى خوانیم”: کان على (ع) اذا اهاله امر فزع قام الى الصلاه ثم تلا هذه الایه و استعینوا بالصبر و الصلاه: ” هنگامى که مشکل مهمى براى على (ع) پیش مى آمد به نماز بر مى خاست سپس این آیه را تلاوت مى فرمود” و استعینوا بالصبر و الصلاه”

خدا با صابران است

در آیه مشابه دیگری خداوند مستقیما خطاب به مومنین می فرماید: «یا أیها الذین آمنوا استعینوا بالصبر و الصلاه إن الله مع الصابرین»: اى کسانى که ایمان آوردید از صبر و صلاه کمک بجویید که خدا با صابران است (بقره،153). در جمله «إن الله مع الصابرین»(خدا با صابران است) – که در چند آیه دیگر هم تکرار شده است- این معیت (همراه بودن) غیر از آن معیتى است که در آیه « و هو معکم أین ما کنتم» (او با شماست هر جا که باشید(حدید،4)) آمده، براى اینکه معیت در آیه سوره حدید معیت احاطه و قیمومت است، یعنی می فرماید: خدا بر همه شما احاطه دارد و قوام ذات شما به او است، بخلاف معیت در آیه مورد بحث که به معناى یارى کردن صابران است گویا میخواهد بفرماید: «الصبر مفتاح الفرج»: صبر کلید فرج خدایى و یارى اوست. بنابراین این جمله یکی از بهترین جملاتی است که بر فضیلت و اهمیت صبر دلالت می کند زیرا شخصی که خدا یار و یاور او باشد، در برابر هیچ کس و هیچ پیشامدی درمانده نخواهد شد چون به عظیم ترین منبع قدرت متصل است