پایگاه علمی سعید سان دانلود رایگان مقالات علمی کنفرانس و ژورنال
مروری بر تاریخچه حمام و حمام‌سازی
حمام ها در نظرگاه زمان
آیین شستشو در ایران باستان از سابقه بس کیفی برخوردار است بنا بر اعتقاد اقوام مختلف ساکن در ایران، تطهیر جدا از وجه جسمی، به پالایش روان نیز تعمیم می یافته است از این رو این آیین در مراسم عبادی، جایگاه والایی می یابد.
باتوجه به علت بارش واهمیت و نقش آب در حیات روزمره مردم به ویژه حیات اقتصادی آنان پاکیزگی آب، حرمت حفظ آن و هدر ندادنش نیز در آیین های عادی مورد تاکید قرار می گیرد. لذا در جهان بینی که پاکیزگی جسم و پالایش روان مدنظر قرار گیرد و در محیطی که آب از ارزش والایی برخوردار است ، حمام ها در ساختار بافت شهرها ازجایگاه ویژه ای برخوردار می شوند. ظهور اسلام و به موازات آن گسترش این آیین در ایران نه تنها از اهمیت حمام ها نمی کاهد، باعنایت به توجهی که اسلام به پاکی و طهارت معطوف می نماید. شعار النظافه ، موجب ارتقاء جایگاه حمام های عمومی در شهرها و اعتلای معماری آن می گردد.
محتسبین از وجه حفظ حق الناس (رعایت حقوق اجتماعی مردم) با توسل به احکام غنی جسه، وظیفه نظارت بر این مکان عمومی را به عهده میگیرند. فلاسفه همچون این عربی و دیگران با نگاهی عارفانه به حمام ها محیط آن را با عالم باقی، مقایسه می نمایند. پزشکانی همچون ابن سینا، انواع ارتباطات جمعی و تبادل جبر را در جامعه بعهده می گیرند. معماران هوشمند ایرانی با استفاده از تمام محدودیت ها (سوخت،سوار شدن آب به حمام، دفع فاضلاب ، سلسله مراتب شستشو و تغسیل و…) و امکانات ، در پلان، نما، مقاطع و به ویژه مقاطع شهری، به ساخت و ارایه بهترین نمونه ها می پردازند. نگاهی به حمام های امروزی (سرویس) که از فضای بسیار محدود وحقیری برخوردار است، نزول و سقوط از معیارهای اعتقادی و فرهنگی جامعه را به خوبی روشن می سازد.
در بین اقوام مختلف از قدیم‌الایام آئین شستشو تطهیر و غسل از اهمیت بخصوصی برخوردار بوده است. در ایران نیز شستشوی بدن از دو نظر اهمیت ویژه‌ای داشته است از جهت پاکی جسم و دیگری از نظر پاکی روان.
طبق مدارک موجود سابقه مراسم شستشو در ایران زمین به بیش از زمان زرتشت می‌رسد به نظمی آید که مهر‌پرستان برای انجام مراسم مذهبی می‌بایستی به مدت سه روز و سه شب در فواصل معین غسل کنند.
اهمیت آب در آئین مذکور به حدی است که می‌بایست مهرابه‌ها یعنی عبادتگاههایشان در محلی قرار گیرد که آبی روان از کنارش بگذرد ی ا اینکه در کنار
چشمه ساری قرار داشته باشد به این ترتیب یکی از اعتقادات این مهر شستشو و حمام رفتن به عنوان یک فریضه مذهبی بوده است. همان طور که می‌دانیم در زمان کارکالا امپراتور روم که از پیروان میترا بوده گرمابه‌های بسیاری در آنجا ساخته شد و پیروان آئین مهر پیش از ورود به مهرابه‌ها و برگزاری مراسم مذهبی به این گونه گرمابه‌ها می‌رفتند. و مراسم غسل به جای می‌آوردند و سپس به مهرابه (خورآباد، خرابات) وارد می‌شدند.
شستشوی کن و آنگه به خرابات خرام تا نگردد ز تو این دیر خراب آلوده
در آئین مزدیسنا نیز پاکی جسم و روان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده و از آن به نام « آشوئی» نام برده شده است. بر اساس این تفکرات و اندیشه وابستگی پاکی جسم و روان به یکدیگر از نعمات بزرگ شمرده می‌شده است. به همین جهت برای دور نمودن آلودگی و گناه همواره شستشو میکردند و معابدی برای فرشته و پاسدار آب، آناهیتا ترتیب داده بودند که از تشریفات در آن مکان اطلاع کاملی نداریم. ولی به احتمال قوی در ارتباط با آب مراسم تطهیر صورت می‌گرفته است.
در آئین زرتشت نیز به چگونگی تطهیر اشاره شده از آن جمله کلیه مؤمنان پس از بیداری و خواب بایستی سه مرتبه از آرنج تا سردشت و سپس از پس گوش تا زنخ و از میان سر و نیز پاها تا ساق بشویند و آنگاه مراسم مذهبی به جای آورند.
در کارنامه اردشیر بابکان نیز به موضوع شستشوی تن و رفتن به آبزن و خلعت پوشیدن نیز اشاره شده است و شاعر بزرگ ایران فردوسی آن را چنین به نظم درآورده است:
بیـــاورد جهـــاندار شــاه اردشیـــر که بهمتش خواندی همی یـادگیر
بیــــاورد پــــس جــامــه پهلـــوی یکــــی بــاره بــا آلـت خسـروی
بــــدو گفت بـــابک به گـرمابه شو همــی بـــاش تا خلعت آرنـــد تو
همچنین طبق آئین‌نامه زرتشتی پیش از برگزاری هر یک از نمازهای متداول روزانه موظف بودند قسمتهایی از بدن را که با هوا در تماس بود شستشو نمایند طبق همین آئین به هنگام نزدیک شدن به میت و لمس آن مجبور به غسل می‌شدند و بالاخره کودکان را نیز در زمان جشنهای کشتی (کستی) غسل می‌دادند و آنگاه سدره می‌پوشاندند.
فردوسی در اشعار دیگری باز به موضوع شستشو اشاره داد:
گــرنمایه شبگیر بــرخاستی ز بهــر پــرستش بیــاراستی
سر و تن بشستی نهفته به باغ پرستنده با وی نبودی چراغ
در آیین اسلام، پاکی و طهارت از اهمیت ویژه ای برخوردار گردیده، غسل های واجب و متعدد، وضو و شستشو چندبار در روز از جنبه بهداشتی و مذهبی اهمیت فوق العاده ای یافته و نقش مهمی در زندگی روزمره مسلمانان ایفاء نموده است. بالاخره اهمیت طهارت و پاکی برای مسلمانان به جایی رسید که النظافه من الایمان شعار هر مسلمانی گردید. به این ترتیب فضای شستشو یعنی حمام ها از همان آغاز در میان فضاهای معماری شهری از اهمیت ویژه ای برخوردار شد. در متون اسلامی ساخت حمام، صابون و نوره را به حضرت سلیمان نسبت می دهند. حمام ها در جهان اسلام توسعه بسیاری یافت و جزیی از کل لاینفک مجموعه های شهری و روستایی بین راهی گردید. با کاربری های بسیار متفاوتی از لحاظ پزشکی، قرنطینه ، پیش گیری بیماری، محل خواب فقرا، نظافت و سلمانی ،محل تجمع و جشن هاگردید.
تعداد حمام های عمومی حتی از تعداد مساجد پیشی گرفت و با مالکیت شخصی و یا وقفی و یا رقمه درآمدزا، در خدمت مسلمانان قرار گرفت تا نیاز طهارت را برطرف کند و بسترساز انجام واجبات گردد.
متصدیان حمامها بویژه حمامهای بزرگ سعی میکردند با تمیز نگهداشتن حمام خود و ممانعت از ورود افراد ژنده‌پوش و کثیف از اعتبارات حمامشان کاسته نشود و این مورد برای گروهی از مسافران که از راههای دور با ظاهری آشفته وارد شهر می‌شدند ایجاد مشکل می‌کرد.
در دوره سلجوقی که عصر شکوفایی معماری اسلامی است تحولات چشمگیری در ایجاد بناهای عام‌المنفعه مانند گرمابه به چشم می‌خورد. گر چه حملات ویرانگر مغول بسیاری از شهرهای آباد عصر سلجوقی را به ویرانی کشاند .
در حمله مغول حمام برای مدتی جایگاه خود را از دست داد چون مغولان معتقد بودند که رعد و برق حاصل ورود انسانها به درون آب در روزهای بهار و تابستان است. و به همین دلیل هنگام روز داخل آب نمی شدند.
به همین دلیل و فنی جغتای در وسط روز مسلمانی را می بیند که در میان آب نشسته و غسل می کند و چون جغتای در موضوع یاسا اصرار داشت و هرکس را که کوچکترین تخلف می کرد به شدت تنبیه می کرد وقتی این آدم را در آب دیده از آتش غضب کم مانده بود او را بکشد. مقررات مغولان در مورد آب برای مسلمانان که طبق دستورات دینی خود ناگزیر به شستشوی بدن بودند،ایجاد اشکال می کرد. اوکتای خود را ناگزیر بر دید که در این مورد گذشت و مدارا نماید و از دستورات کوته بینانه جغتای جلوگیری کند.
معروف است که هولاکو در بغداد یک روز به حمام رفت، وقتی به آنجا رسید از زیبایی و شکوه و بوی خوش و لطافت حمام و شربت ها تعجب کرد وقتی شنید که نام آنجا گرمابه است گفت این، تنها جای مسلمانی است که مرا از آن خوش آمده چنین بنظر می رسد که پس از آن هولاکوخان در مراغه اقدام به ساخت حمام می نماید که عملاً رجعت به امر احداث حمام در ایران است. منابع تاریخی نشان می‌دهد که در این دوره معماری حمامها به ویژه در شهرهای بزرگ اهمیت فوق‌العاده‌ای یافته است.
در شهرهای معروف این دوره کاوش های باستان‌شناسی صورت نگرفته ولی بررسی‌های انجام شده در موارد معدودی نشان می‌دهد که معماران سلجوقی در ایجاد این گونه بناها مبتکر بوده‌اند در کنگاور ضمن کاوشهای باستان‌شناسی بقایای حمامی از عهد سلجوقی ظاهر شده است.
کاوشهای باستان‌شناسی در شهر معروف اسلامی جرجان که منجر به کشف یکی از حمامهای این دوره گردید مؤید نظریه مذکور است بقایات این حمام در کنار یکی از خیابانهای اصلی شهر قرار گرفته با مصالح ساختمانی آجر، آهک و گچ ساخته شده است. کانالهای متعددی از آجر برای آب و فاضلاب تعبیه شده و آب با تنبوشه‌های سفالی به داخل گرم خانه جریان داشته است. در دوره ایلخانی نیز همانند دیگر فعالیتهای معماری برای ایجاد بناهای عام‌المنفعه حمامهای بسیاری در شهرها و روستاها بویژه در شهرهای مورد علاقه حکمرانان ایلخانی مانند تبریز، مراغه، اردبیل و سلطانیه ایجاد گردید. در زمان غازان‌خان ایلخانی به هنگام اقدامات و فعالیتهای عمرانی در کنار هر یک از دروازه‌های تبریز کاروانسراها و حمام‌هایی جهت تجار و کاروانیان احداث شده که کاروانیان می‌بایست ابتدا برای ارزیابی مال‌التجاره و پرداخت مالیات کالای خود به کاروانسرا رفته سپس وارد حمام شوند.
عصر شکوفایی ایجاد حمامها را باید متعلق به دوره صفوی دانست.در این دوره ایجاد حمامها در تمامی شهرهای ایران رو به گسترش نهاد. در سفرنامه شاردن آمده است که اصفهان اقامت وی دارای 162 مسجد 48 مدرسه و 1082 کاروانسرا و 272 حمام بوده است. حمامهای زیبای عصر صفویه که هنوز تعدادی از آن در شهرهای مختلف به جای مانده (حمام خسرو آقا و گنجعلیخان) نشان دهنده ذوق معماران و هنرمندان این دوره است.
تحولات از زمان صفوی تا اواسط قاجار بسیار بطنی بوده است در اواخر قاجار، با یک خودباختگی فرهنگی سیر انحطاط طی نموده و حمام ها هم به شدت آلوده می شود. در جهت بهینه سازی حمام ها، اگرچه در مواردی به روش هایی اکتفا نمودند که برخی مخصوص خواص بود مانند :
1- موقعی که آب خزینه تعویض شده بود نور چشمی ها را مطلع می کردند.
2- در حمام میراحمد کاشان لوله مسی به قطر ده سانت که طول خزینه را طی می کرد تعبیه شده بود و‌آب درونش گرم
می گردید.
3- دبه مسی را از آب تمیز پر کرده و جهت گرم شدن در درون خزینه می گذاشتند. پس از غسل، بدن را با آن می شستند.
استفاده از حمام های دوشی متداول گشت که ساخت اولین حمام های دوشی در ایران شاید توسط ممتحن الدوله باشد. به سال 1298 قمری مطابق 1258 شمسی که در اراضی متصل به باغ سپهسالار ، برای خود، چهار حیاط، دو عمارت اندرونی و دو عمارت بیرونی و یک حمام بزرگ با دوش های عمومی و خصوصی می سازد که این روش ساخت احتمالاً از حمامی در طرابوزان ترکیه اقتباس شده است.
با ورود لوله فلزی، اتصالات ، شیرآلات و قیرگونی از خارج و جایگزین شدن سوخت فسیلی به جای چوب، در حمام ها تحول بزرگی بوجود می آید. در حمام های عمومی، خزینه آن، منبع آب گرم شده و به وسیله لوله، در بخشی از گرمخانه که گود شده به دوش مرتبط می شود (جهت سوارشدن آب) ولی تحول عمده،در حمام های درون منازل صورت می پذیرد. تا آن زمان حمام وتوالت در بخشی از حیاط مستقر بوده و فاصله ای با فضای زندگی داشته است که در زمان های بعد به فضای زندگی می چسبد ولی فرم خود راکه شامل بینه با سکویی که زیر آن خالی است و محل دوش که همان گرمخانه است و به وسیله میان در (در این حال تبدیل به یک در با ورقه حلبی می شود) مرتبط می گردد حفظ می کند. سپس سکو حذف و خود بینه و گرمخانه تبدیل به یک فضا می شود.
و آخرالامر حمام های امروزی است که به آن سرویس می گویند، شامل آویز جهت آویختن حوله و لباس، دوش، وان، توالت ایرانی و فرنگی ، بیده و دستشویی است.
طبقه‌بندی حمامها
تنوع در حمامها به جهات گوناگون وجود دارد. در ادامه مطلب، انواع مختلف حمام ذکر شده است. برخی از عناصر این فهرست اشاره به موقعیت، بزرگی، نحوه گرم کردن آب امور پزشکی و … دارد.
1 ـ حمام شهری: در شهرها حمام به صورت و فرم‌های مختلف مطرح می‌گردد.
2 ـ حمام در درون محلات: این حمامها بسته به ارزش و مرتبه محله در شکلهای مختلف مطرح می‌گردد و قرارگیری آن در مرکز محله تابع شرایط خاصی است که در جای خود به تفصیل بیان خواهد شد. حمامهای محلات دو نوع ساخته می‌شوند:
2-1 ـ حمامهای منفرد در محلات
2-2 ـ حمام به عنوان عنصری از یک مجموعه در محلات (حمام افوشته نطنز نمونه ای از این حمام هاست )
3 ـ حمام در درون بازار: این حمامها به لحاظ موقعیت قرارگیری از شرایط ویژه ای می‌باشند. (موقعیت حمام شاه در بازار اصفهان)
4 ـ حمامهای اقلیتهای دینی: با توجه به ضوابط پاکیزگی در دین اسلام حمام مسلمانان خاص بود و استفاده غیر مسلمان از آن امکان پذیرفته نبوده است. این حمام، عمدتاً در محلات خاص اقلیت‌نشین وجود داشت مانند حمام ارمنی در محله جلفای اصفهان.
5 ـ حمام قرنطینه: منظور از حمام قرنطینه حمام‌هایی بوده است که در جوار دروازه و باروری شهر ساخته می‌شدند.
6ـ حمامهای میان راهی: گاهی استفاده پادشاهان و امرا و زمانی در کنار کاروانسراها، استفاده کاروانیان ضرورت ساخت بوده است.
7ـ – حمام در باغ‌ها: عمدتاً باغ‌های سطلنتی بوده که به منظور استفاده ایشان در آن ساخته می‌شد. در حمام باغ فین، در حمام خدمه و حمام شاهی در مجاورت هم ولی با دو ارتباط کاملاً مجزا دیده می‌شدند.
8ـ حمامهای سلطنتی به منظور استفاده‌های تفریحی: نمونه شاخص این نوع حمام، حمام قاجاری سرسره در باغ نگارستان بوده است که بسیاری از سیاحان از آن نام برده‌اند. (سفرنامه، س.ج، و، بنجامین، ترجمه محمد حسین کردبچه، انتشارات جاویدان)
9ـ حمام سیار: منظور حمام‌هایی است که در خارج شهر و یا روستاها در اردوهای سلطنتی برپا می‌گردید. این حمام فاقد معماری است.
10 ـ‌حمام خورشیدی: منظور حمام‌هایی است که از انرژی خورشید برای گرم کردن آب استفاده می‌شد. آب در حجمی با سطحی گسترده در حیاط با انرژی خورشید گرم و سپس با انتقال آن به وسیله تنبوشه‌های سفالی به فضای حمام که در سطحی از خانه قرار داشت، هدایت و مصرف می‌شد.
11 ـ حمام صخره‌ای: این نوع حمام زیر مجموعه‌ای از یک معماری صخره‌ای مطرح می شود. در میمه این نوع حمام مشاهده گردیده است. این گزارش با تکیه بر حمامهای شهری در بازار و درون محلات صورت گرفته است.