معرفی استان زنجان به همراه اقلیم و آثار معماری

استان، شهر زنجان و شهرهای مهم آن عبارتند از: ابهر، ایجرود ، خرم دره ، خدابنده ، طارم و ماهنشان

موقعیت جغرافیایی

استان زنجان ، منطقه ای کوهستانی است با قله های بلند که به صورت فلات مرتفع دیده می شود . این استان به طور کلی از دو منطقه کوهستانی و جلگه های حاصلخیز مستقلی تشکیل شده است . ناهمواری های موجود در استان به دو صورت کوههای زنجان شمالی و کوههای زنجان جنوبی تقسیم می شوند.
رشته کوه های زنجان شمالی در واقع ادامه رشته کوههای البرز هستند که عبارتند از : قله گلاس ، قله باکلور در شمال رودخانه قزل اوزن ،‌ قله دگا و قله چله خانه در شمال زنجان و در جنوب رود قزل اوزن . این رشته کوه ها در شمال غرب زنجان ،‌ به هم پیوسته و رشته کوه های البرز غربی را تشکیل می دهند .

کوههای زنجان جنوبی، جزئی از رشته کوههای منفرد مرکزی هستند که دارای ارتفاعاتی نظیر: قله قیدار، قله خورجهان، قله علم کندی ، قله سپهسالار، قله جهان داغ و قله رستم است. باید اشاره کرد که با تفکیک دو بخش سجاس رود و سهرورد توسط قله قیدار، حد طبیعی استان زنجان با شهرستان همدان و تکاب تشکیل می شود . جهت کوهها در منطقه زنجان به طور طبیعی از  شمال غربی به « جنوب شرقی کشیده شده است .

کوههای زنجان شمالی و زنجان جنوبی ، در ناحیه ابهر به طرف غرب از یکدیگر فاصله گرفته اند و جلگه وسیعی از آبرفت رودخانه را تشکیل داده اند . سایر نقاط استان را مناطق جلگه ای یا دشت های آن در برمی گیرند .

بلندترین نقطه استان در ارتفاعات تخت سلیمان و کمترین ارتفاعات در قزل‌اوزن در گیلوان است.
از رودهای مهم استان می توان به رودخانه های قزل اوزن، زنجان رود و ابهر رود یا رود کبیر اشاره کرد.
کوهستانی بودن منطقه باعث شده این استان دارای دو نوع باشد : آب و هوای کوهستانی و آب و هوای گرم و نیمه مرطوب . به طور کلی آب و هوای این استان در تابستان معتدل و در زمستان بسیار سرد و برفی است. همچنین استان زنجان همه ساله شاهد وزش باد در فصول سال است که مهم ترین این بادها عبارتند از : « باد سرمه یا مه» و « باد گرم » .

پیشینه تاریخی 

مرکز این استان کهنسال قبل از اسلام « زنگان یا زندیگان»‌ به معنای اهل کتاب « زند » که معروف ترین کتاب آیین زرتشتی ساسانی و گان از پساوندهای اهل باستان است که در دوره ساسانیان بر این منطقه گذاشته شده است ، اما پس از تصرف ایران توسط اعراب بنا به ضرورت حرف « گ » به «‌ج» تغییر کرد و « زنگان » به « زنجان » تغییر نام داد. باستان شناسان معتقدند بنای شهر زنجان در زمان اردشیر بابکان ساخته شد که در آن زمان نام « شهین » منسوب به « شاه » به آن اطلاق می شد . از دیگر نام های آن می توان به « خمسه » اشاره کرد. این نام از اواخر دوره قاجار به علت استقرار «ایل خمسه فارس » به این نام نامیده شد. این استان از قدیم به سبب قرار گرفتن در حاشیه جاده ابریشم و راه تجاری مسیر هند و چین به اروپا دارای اهمیت خاصی بوده‌است .

آثار به دست آمده از این منطقه حاکی از استقرار انسان از دوران پیش از تاریخ تا دوران اسلامی است. با استناد به یافته ها و متون تاریخی، تاریخ استان زنجان را می توان به چهار مرحله تقسیم کرد: «دوران پیش از تاریخ تا دوران آغاز ادبیات» از هزاره هفتم تا هزاره سوم پیش از میلاد ، « دوران آغاز ادبیات و دوران تاریخ» از هزاره اوایل هزاره سوم تا اواخر هزاره دوم پیش از میلاد، «دوران تاریخی جدید» از اواخر هزاره دوم پیش از میلاد تا اوایل هزاره هفتم میلادی، و «دوران اسلامی » از قرن هفتم تا به امروز .

از «‌ دوران پیش از تاریخ » اطلاعات و مدارک کمی در دست است ولی با بررسی قدیمی ترین آثار یافت شده در این منطقه که شامل ابزارهای کوچک انسان های اولیه است به احتمال به دوره

« برودستین» تعلق دارد.

پراکندگی محل سکونت انسان ها در منطقه ایجورد در هزاره سوم و دوم پیش از میلاد یعنی دوران تاریخی، در هشت کانون باستانی شناسی و تداوم حیات آن ها تا هزاره اول پیش از میلاد، حاکی از شکوفایی و دیرپایی تمدن فلات مرکزی ایران در این منطقه است. مطالعه بر روی آثار نقش های سیاه رنگ بر روی سفال های نخودی کشف شده از این کانون تاریخی پیوند تمدن های تپه حصار دامغان ، تپه سیلک کاشان، تپه زاغه دشت قزوین و ایجرود با این سرزمین را نشان داده است.
براساس شواهد تاریخی تا اوایل نیمه اول هزاره اول پیش از میلاد، دستگاه فرمانروایی معینی در منطقه وجود نداشته و حکومت اورارتویی نیز به علت دوری مسافت نتوانسته بود بر این ناحیه غلبه کند. این منطقه در آغاز هزاره اول پیش از میلاد ، از شمال با « کادوسیان » و « کاسپیان» ، از غرب با «لولوبیان» و « گوتیان » ، از جنوب شرق و شرق با «مادها» همسایه بود . بعدها « مادها » ، بر این اقوام حکومت کردند .

دوران اسلامی با فتح زنجان در زمان خلافت عثمان به دست سرداری به نام « برابن عازب » شروع شد. در این دوره این شهر یکی از آبادترین، شهرهای ایران محسوب می شد .

در قرن های چهارم و پنجم هجری قمری زنجان به علت داشتن چراگاه های وسیع مورد توجه قبیله های ترک قرار گرفت و این قبیله ها زنجان و نواحی مختلف آن به ویژه « چمن سلطانیه » را محل سکونت خود انتخاب کردند. در پی حمله ی مغول به این شهر، آبادی های اطراف آسیب فراوانی دید. ولی بعدها ایلخانان مغول به این شهر توجه فراوان نشان دادند، به ویژه م سلطان محمد خدابنده  از زمانی که مذهب تشییع را پذیرفت در توسعه این ناحیه کوشید و زمینه ی تبدیل آن به مرکز اسلامی و پایتخت ایران را فراهم آورد به طوری که پس از اندک زمانی به یکی از مراکز مهم سیاست و تجارت تبدیل گردید. ساخت بنای عظیم « گنبد سلطانیه » که بعد از کلیسای «سانتا ماریا دلفیروی فلورانس» و«‌ایا صوفیه» در ترکیه عظیم ترین گنبد تاریخی جهان بشمار می‌آید و در این استان قرار دارد، گواه بر این ادعا است.
پس از برچیده شده حکومت ایلخانی به دست سربداران در قرن نهم هجری ، منطقه زنجان نیز دچار فتنه خانمان سوز تیمور لنگ شد و به شدت ویران گردید.

تنش های سیاسی و کشمکش های نظامی تا قرن دهم هجری شمسی ، مانع رشد و اعتلای اقتصادی و فرهنگی در این منطقه شد. در دوران حکومت صفویه و قاجاریه ، به ویژه در دوران حکومت شاه طهماسب ، شاه عباس و آقامحمد خان قاجار، رونق نسبی اقتصادی و فرهنگی در منطقه برقرار بود. قسمت اعظم روستاهای بخش ها و شهرهای کنونی، با توجه به نظام ارباب و رعیتی، تا اواخر قرن سیزدهم هجری قمری تکوین یافته اند و در طول دهه های اخیر، به سرعت در حال رشد و گسترش بوده اند.

اقوام و زبان

ساکنین استان زنجان را اقوامی از آریایی ها، گرجی ها و قبیله هایی از «ایل خمسه» تشکیل داده اند که در جلگه ها و کناره رودخانه های استان سکونت دارند . البته در بلندی ها و کوه پایه های استان گروهی از مردمانی زندگی می کنند که به علت اختلاط نژادی اندک هنوز به ظاهر آریایی باقی مانده اند.
مردم این استان به زبان ترکی آذری صحبت می کنند ولی همسایگی و نزدیکی به پایتخت باعث گرایش به زبان فارسی شده‌است. به غیر از زبان ترکی و فارسی در بخش های مختلف استان زبان های دیگر مورد استفاده است . در شمال استان زبان ترکی  مخلوط با زبان گیلکی ، در شرق متمایل به زبان فارسی، در جنوب غربی زبان کردی، در غرب زبان ترکی آذربایجانی و در جنوب استان نیز با گرایش زبان فارسی و تاتی تکلم می‌کنند.

موقعیت اجتماعی و اقتصادی 

استان زنجان ، به علت داشتن تنوع آب و هوایی، برخورداری از منابع آب و حاصلخیزی خاک به صورت یک منطقه مناسب کشاورزی در آورده است. کشاورزی به صورت های آبی و دیمی در آن انجام می گیرد. کشاورزی دیمی بیشتر در نواحی کوه پایه ای و دامنه کوه ها انجام می شود. این استان از نظر تولید انگور در بخش محصولات زارعی مقام اول را در کشور دارد. محصولات عمده کشاورزی استان که برخی از آنها صادر هم می‌شوند عبارتند از: انجیر، برنج ، انگور، زرد آلو، سیب، لوبیا ، خیار، پیاز، گردو، فندق ، بادام ، زیتون ، انار، سیر . از بین محصولات ذکر شده: زیتون، انار، برنج، سیر و انجیر جزو محصولات عمده شهرستان طارم به شمار می ‌رود .

در واقع استان زنجان یکی از قطب های مهم کشاورزی و دامداری غرب کشور به شمار می آید که به دو شیوه صنعتی و سنتی صورت می گیرد .

دامپروری در این استان بیشتر به صورت رمه گردانی عشایری رواج دارد. این استان در زمینه دامپروری صنعتی و تولید گوشت و شیر، در سطح کشور جایگاه در خور توجهی را به خود اختصاص داده و یکی از مراکز مهم پرورش مرغ و مرغداری کشور محسوب می شود .

در بخش صنعت و معدن نیز این منطقه دارای موقعیتی خاص است. استان زنجان به دلیل همجواری و نزدیکی به تهران و گیلان روز به روز با توسعه و گسترش واحدهای صنعتی مواجه می شود. استان زنجان به دلیل محدودیت قانونی توسعه ظرفیت های تولیدی در تهران و برخورداری از شبکه‌های زیر بنایی قوی همچون؛ زمین، منابع آب ، خاک ، شبکه‌های مواصلاتی ، موقعیت راهبردی در منطقه شمال غرب ، عبور خطوط انرژی ، سرمایه گذاری کلان ملی وغیره ، از پتانسیل قابل ملاحظه‌ای در جذب سرمایه گذاری بخش صنعت برخوردار است. از صنایع مهم استان به چند نمونه اشاره می‌گردد : شرکت ایران ترانسفو، پارس سوئیچ ، شرکت ملی سرب و روی ایران، شرکت کالسیمین ، شرکت مینو، چینی سازی ماهنشان و هیس ، فرش سهند ، پیش سازان لوازم خانگی ایران ، لائی سازی ، سامان شیمی ، نخ تایر، سیمان خمسه ، روغن نباتی جهان، بلکا شرق و غیره . همچنین شهرستان زنجان از لحاظ تنوع معادن بسیار غنی است و از ذخایر معدنی آن می توان : سرب وروی ، براسیت ، سیلیس ، خاکهای صنعتی آنتی موان ، تالک ، پرلیک ، سولفات منیزیم ، آلونیت ، منگنز، مس ، آهن و سنگهای تزیینی چون؛ گرانیت ، مرمریت ، تراورتن ، چینی و مرمر وسنگ های آهکی و گچ و سنگ لاشه‌ نام برد.
در حال حاضر نیز ، این استان از نظر معادن روی یکی از بزرگ‌ترین معادن روی خاور میانه را در خود جای داده‌است .

همچنین دراستان زنجان رشته های مختلف صنایع دستی نیز رواج دارد که از آن جمله : گلیم بافی، گیوه دوزی ابریشمی و نخی ، چاروق دوزی ، رنگرزی ، سفالگری ، ملیله کاری شامل سینی ، سرویس بشقاب کاسه و وسایل مصرفی ، ساخت انواع چاقو ، کارد و قندشکن ، جاجیم بافی نواری ، کیسه بافی حمامی ، نواری و حکاکی روی مس را می توان نام برد. ضمن آنکه باید گفت قالی بافی از جمله هنرها یی است که در اکثر شهرها و روستاهای استان زنجان رونق و رواج دارد .

گنبد سلطانیه ، واقع در شهر سلطانیه در استان زنجان ، یکی از شاهکارهای معماری اسلامی است که در حد فاصل سالهای 704 تا 712 هجری قمری ، به دستور اولجایتو پادشاه مغول ، معروف به سلطان محمد خدابنده ، و با تولیت و نظارت خواجه رشیدالدین فضلالله همدانی ساخته شده است. گنبد سلطانیه از نظر حجم ، سبک معماری ، رابطه فضاها ، تناسبات موجود در اجزای مختلف، ایستایی و مقاومت بنا ، و زیبایی شناسی و تزیینات ، نمونهای منحصر به فرد و نقطه تحولی در معماری اسلامی به شمار میآید. در بسیاری از متون تاریخی و سفرنامهها ، به عظمت این بنای باشکوه اشاره شده و بسیاری از شرقشناسان و باستانشناسان غربی نیز اهمیت فوقالعاده آن را مورد تأکید قرار دادهاند.

باشکوه ترین ساختمان دوره ایلخانی ،مقبره اولجایتو در سلطانیه معروف به گنبد سلطانیه می باشد.

این ارسن بزرگ در برر گیرنده بیمارستان خانقاه ، و میانسرای بزرگ بوده ، که تنها گنبد خانه و آرامگاه الجایتو باز مانده است.