نگاهی به کتاب طاق و قوس در معماری ایران

نگاهی به کتاب طاق و قوس در معماری ایران

طاق و قوس در معماری ایران مجموعه ای است گرانقدر که درباره ی پوشش های قوسی و طاقی به گونه ای جامع بحث می کند. در بخش اول آن تاریخ پیدایش قوس مورد بحث قرار می گیرد و نمونه های مشهوری از اولین بناهای تاریخی بررسی شده است و سپس از شیوه های شش گانه معماری ایران با جملاتی ساده و بیانی زیبا سخن رفته است. نخست مشخصات شیوه ی پارسی و پارتی و ابعاد بناهای معظمی مانند «تخت جمشید»، «طاق کسری» و «طاق بستان». « زمرشیدی» در این باره از نظرات «گیرشمن» و «گدار» استعانت می جوید و ابعاد و اندازه ی بناها را به دقت به بحث می کشد و فهرستی از بناهای معروف عصر ساسانیان را که در گوشه و کنار ایران پراکنده اند و هنوز بسیاری از آنها پابرجا هستند ، به دست می دهد و سپس شیوه ی خراسانی مورد توضیح قرار می گیرد. شیوه ی خراسانی از قرون اولیه دوره ی اسلامی در ایران و در دوره های صفاریان ، سامانیان و غزنویان تا پیدایش دیلمیان در تمامی سرزمین های خاوری اسلام معمول بوده است. نویسنده، مسجد جامع اصفهان را از این دوره نمونه می آورد. باید توجه داشت که بنای مسجد جامع اصفهان از این دوره شروع و ادامه آن در دوره های بعدی ساخته شده و انواع سبک های معماری در آن یافت می شود.

 

 

این اثر پر قدر و ساده و بی آلایش ، مرجعی است برای دانش پژوهان و هنر دوستان و دانشجویان و معماران که با استفاده از آن می توانند در طرح ها و پروژه های خود، روحیه ، فرم و معیارهای معماری دوران اسلامی را متناسب با عملکردهای خاص زنده نمایند.
شیوه رازی که از اوایل دوره ی دیلمیان آغاز و پس از ایلغار مغول و تا پایان دوره ی سلجوقیان در پهنه ی ایران بزرگ و آسیای صغیر رواج داشته، مورد بحث قرار می گیرد. شیوه ی آذری که بین حکومت ایلخانی و زمامداری تیموریان برپا بوده، تحولاتی را در اجزاء معماری مثل گنبدهای مخروطی و هرمی شکل و گنبدهای دو پوسته و قوس های تیز و تحولات شگرف در گره سازی و معرق به وجود آورده است.

شیوه ی اصفهانی که از دوره ی تیموریان آغاز می شود و در دوره ی صفویه به نهایت اوج خود می رسد آخرین شیوه ای است که به صورت خلاصه به کاربرد ضوابط هندسی و ریاضی به آن اشاره می شود.

 

 

 

در بخش ترسیم قوس ها آنها را به سه نوع تقسیم می کنند:

قوس های مدور و مشابه آن

قوس های تیز ( شاخ بزی)

قوس های تزیینی

نویسنده از صفحه ی 16 کتاب توضیح قوس ها را آغاز می کند. روش وی در توجیه قوس ها بسیار جالب است و تا صفحه 258 انواع قوس های فوق الذکر را به ترتیب معرفی می نماید. وی نخست طریقه ی ترسیم قوس را توضیح می دهد و سپس طریقه ی اجرای آن را بیان می کند و نمونه های تاریخی اجرا شده ی آن را از طریق عکس های رنگی ارائه می دهد. علاوه بر این جزئیات، اجرای جالبی از طریقه ی اجرای قوس نیز به توضیحات خود اضافه کرده است که این کار بر غنای تحقیق او می افزاید، و گاهی طریقه ی استفاده از قوس نیز بیان شده است. به عنوان مثال در رابطه با اجرای قوس هلالی طریقه ی ترسیم آن گفته می شود. علاوه بر آن، طریقه ی ترسیم قوس بر روی زمین نیز بیان می شود و چگونگی پیاده کردن قوس و اجرای آن با جزئیات گویایی بیان می گردد. روش «استاد زمرشیدی» در ترتیب و تنظیم این لغات به قدری گویاست که حتی افراد غیر متخصص ساختمان نیز می توانند با استفاده از تصاویر کتاب مقاصد او را دریابند.

در بخشی از کتاب طاق و قوس در ایران ، در رابطه با اجرای « قوس هلالی» طریقه ی ترسیم آن گفته شود. علاوه بر آن، طریقه ی ترسیم قوس بر روی زمین نیز بیان می شود و چگونگی پیاده کردن قوس و اجرای آن با جزئیات گویایی بیان می گردد. روش «استاد زمرشیدی»در ترتیب و تنظیم لغات به قدری گویاستکه حتی افراد غیر متخصص ساختمان نیز می توانند با استفاده از تصاویر کتاب مقاصد او را دریابند.
سپس محقق بر توجیه نکات فنی مربوط به اجرای معماری می پردازد. از میان بیان تصویری نویسنده، فنون به کار رفته در بناهای قدیمی ایران آشکار می شود و ارزش های والای هنرهای اجداد ما روشن می گردد. تجاربی که در میان طاق ها و قوس ها و دیوارها و در پشت کاشی کاری نهفته است بسیار گران قیمت هستند و اگر تحقیقاتی پر ارزش نظیر کتاب «طاق و قوس» انجام نشود، برای همیشه در کالبدهای بناهای قدیمی، مدفون باقی می مانند و نسل جوان ما هرگز به راز و رمز آن پی نمی برند. به هر حال صفحات این کتاب را ورق می زنیم و در میان انواع طاق ها و قوس ها پیش می رویم. هر کدام از آنها در جایی از بناهای قدیمی با فرمی خاص به کار رفته اند.

به عنوان مثال استاد پیرامون «قوس خنچه پوش تخت» چنین می نویسد:

قوس خنچه پوش تخت یا خنچه های تخت از قوس های دسته سوم یعنی قوس های تزیینی است؛ این قوس به دو صورت به کار می رود.

* قوس منفرد: در این حالت ابعاد قوس به اندازه ی محدود ساخته می شود. یعنی تیزه قوس ارتفاع و عرض قوس عمق آن را مشخص می کند ( مثلاً ارتفاع قوس یک آجر و عرض قوس دو آجر).

* طاق خنچه پوش: در این حالت پوشش برای راهروها و سقف هایی با دهانه ی کوچک مورد استفاده قرار می گیرد ( پوشش گلویی و طاق تخت در دهانه بیش از 150 سانتیمتر به کار می رود ) و بعد اضافه می نماید به طور کلی ساختن قوس خنچه ای دو مرحله دارد:

الف- ساختن گلویی در دو طرف

ب – پوشش طاق در ناحیه وسط

و بعد حمام وکیل کرمان را مثال می آورد و بارگاه حضرت احمد بن موسی(ع) شیراز.

وی برای آن که بتواند برای انواع قوس ها و طاق ها مثالی بیاورد رنج سفر را به جان خریده و در گوشه و کنار ایران از طاق ها و قوس های آن عکس گرفته است و بدین وسیله کاربرد قوس های و طاق ها را با مثال های زنده بیان می دارد. مثلاً در رابطه با قوس نیم دایره، عمارت چهل ستون و دروازه کوشک قزوین را در کنار خانه بروجردی ها در کاشان مثال می زند و سپس نمای تالار کریم خان کاخ گلستان را در کنار صحن اتابکی بارگاه حضرت معصومه (س) قرار داده و آنها را مثال اجرایی قوس نیم دایره قرار می دهد.

در مورد کاربرد قوس بیز مسجد جامع فهرج یزد مثال می شود و طاق سردر موزه ی ایران باستان ، مثال قوس چیله تند ( بیضوی ساسانی) قرار می گیرد .

طریقه ی ترسیم قوس پنج و هفت تند را به دقت توضیح می دهد و ایوان مسجد جامع امام اصفهان را مثال این قوس قرار می دهد . در این مورد بازار وکیل شیراز، شبستان مسجد امام اصفهان و سرای والی در کاشان مثال های زیبای دیگری هستند که صفحه ی 175 «کتاب» را مزین کرده اند و بالاخره مدرسه ی ابراهیم خان کرمان معرف قوس پنج و هفت معمولی می گردد.

قوس تخت بلند، در مرحله ی نخست مثال مشهوری را پیش می کشد و آن دور تخت چهار بخشی شبستان زمستانی مسجد جامع اصفهان است و پیش نمای منزل عرب ها در یزد به این عنوان مطرح می شود. در این مسیر هرچه پیش می رویم غنای کار زمرشیدی بر ما بیشتر روشن می شود. او به ازاء انواع قوس ها انواع بناها را مورد تجزیه و تحلیل بصری قرار می دهد.

این کار ارزش های فراوان در خود نهفته دارد، اولاً جزئیاتی از معماری دوران اسلامی را معرفی می نماید، ثانیاً طریقه ی دقیق ساختن آنها را بازگو می کند.

(تاکنون هیچ اثری چنین ساده و در عین حال گسترده در جزئیات معماری دوران اسلامی ایران به عمق نرفته و آنها را به صورت سیستماتیک با الگوهای طاق و قوس دسته بندی نکرده است).

البته بیگانگان مانند گیرشمن و گدار در این باره حرف هایی داشته اند و آرتور اوبهام پوپ در این باره کاری شگرف و با وسعت قابل توجهی ارائه داده است. اما نباید فراموش کرد که تنها استاد گرانقدر و پیر ما پیرنیا هنر پیشرو این دنیای پر پیچ و خم است. و او تنها کسی است که گنجینه ی گرانقدری به نام دایره المعارف هنر معماری دوران اسلامی را در سینه دارد و بهتر از هر کس دیگری راز و رمز فرم و فضا را در معماری ایران می داند.

و ( زمرشیدی اگرچه در این دنیای پرپیچ و خم، تازه واردی بیش نیست ولی با کتاب های با ارزش خود ره صد ساله را چند روزه طی کرده است).

از صفحه 258 کتاب به بعد طاق های دو پوششه و طریقه ی ترسیم و اجرای آنها به بیان کشیده می شود. رئوس مهم کتاب در زمینه ی پشت بندها، حائل ها ( مثال مسجد کبیر یزد) و چهار طاقی ها و عرقچین ها، دور می زند و پوشش ها و طاق ضربی و خفته راسته توضیح داده می شود. در پایان طاق ها و قوس هایی که در سایر کشورهای اسلامی به کار گرفته شده و توپولوژی طاق های غیرایرانی به صورت ترسیم های زباندار ارائه می شود و در نهایت با چند صفحه واژه نامه که طی آن اصطلاحات بنـّایی ایران توضیح داده شده است کتاب به پایان می رسد.

این اثر پر قدر و ساده و بی آلایش ، مرجعی است برای دانش پژوهان و هنر دوستان و دانشجویان و معماران که با استفاده از آن می توانند در طرح ها و پروژه های خود، روحیه ، فرم و معیارهای معماری دوران اسلامی را متناسب با عملکردهای خاص زنده نمایند. کار زمرشیدی چراغی است در دنیای تاریکی که به نام معماری مدرن از سوی استکبار جهانی به ما عرضه شده ، که زیر نور کمرنگ آن می توان ارزش های والای معماری دوران اسلامی را به روشنی دید و زرق و برق های هدف دار معماری دول خارجی را فراموش کرد. در پناه چنین چراغ هایی می توانیم هویت های والای خود را در یابیم.