مجموعه امیرچخماق یزد

مجموعه امیرچخماق یزد

مجموعه امیرچخماق یزد شامل بازار(بازار حاجی قنبر یزد) ، تکیه، مسجد و دو آب‌انبار که قدمتتشان به دوره تیموریان می‌رسد. تکیه امیر چخماق در سال ۱۳۳۰ و مسجد امیر چخماق در سال ۱۳۴۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیدند. میدان امیرچقماق، یکی از شاخص‌ترین مجموعه‌های تاریخی و گردشگری در شهر یزد محسوب می‌شود.

 

امیرجلال‌الدین چقماق، از سرداران و امرای شاهرخ تیموری در سده ۸ خورشیدی در زمانی که حاکم یزد بود، مجموعه‌ای متشکل از تکیه، میدان، حمام عمومی، کاروان‌سراها، خانقاه، قنات‌خانه و چاه آب سرد را ساخت تا یزد را رونق بخشد و در این کار فاطمه خاتون، همسرش، او را یاری کرد.

 

توضیحات بیشتر درباره مجموعه امیرچخماق یزد

مجموعه امیر چخماق، یکی از شاخص‌ترین مجموعه‌های تاریخی شهر یزد است که تقریباً در وسط بافت قدیمی شهر واقع شده و یکی از نقاط مهم یزد محسوب می‌شود.

این مجموعه با ارزش که نقطه خیابان‌های اصلی شهر است شامل مسجد، تکیه، بقعه ستی فاطمه، بازارچه حاجی قنبر، آب انبار ستی فاطمه، نخل و آب انبار تکیه امیر چخماق می‌باشد.

این مجموعه از آثار قرن نهم هجری است که امیر جلال‌الدین چخماق از سرداران و امرای شاهرخ تیموری هنگامی که به حکومیت یزد رسید با همکاری همسر خود ستی فاطمه خاتون مسجد جامع نو را در ده یا کوی دهوک سفلی ساختند و پیش روی آن را میدانگاهی فراخ انداختند. آن مسجد در آینده به مسجد امیر چخماق و آن میدانگاه از همان زمان به «میدان امیرچخماق» نامور گشت.

این میدان در عصر صفوی هم به همین نام شهرت داشت. در زمان شاه عباس برخی از این آثار احیاء شده‌است، از جمله چهار سوقی بر روی کاروانسرا ساخته شده‌است. اوایل قرن سیزدهم هجری میدان جلوی مسجد و سردر بازار تبدیل به حسینیه شده‌است. البته آنچه مسلم است در آن زمان، این مکان نقش حسینیه را نداشته، چون ساخت چنین فضاهایی از زمان صفویه به بعد در ایران رواج پیدا کرده‌است.

این میدان تا پیش از دوره پهلوی مانند برخی دیگر از میدان‌ها گورستان نیز شده بوده و پاره ای از مردم برای فرخندگی حسینیه اش، مردگان خود را در آنجا خاک می‌کرده اند. از همان آغازین سال‌های این سده از این کار جلوگیری می‌شود و گور‌ها ویران و دوباره میدان می‌شوند.

در توصیف مسجد امیر چخماق باید گفت ، سنگ نصب شده در کریاس مسجد مسجد امیر چخماق به طرف میدان، شبکه‌های ظریف از کاشی‌های معرق دور خارجی گنبد، محراب صفه اصلی با تاقنمای مقرنس کاری و… این مسجد را از نظر مرتبه زیبایی بعد از مسجد جامع قرار داده است.

تکیه امیر چخماق، ساختمانی است پرغرفه و بیشتر با دو منار که در یک بر از حسینیه‌ها می‌سازند. در هنگام سوگواری و نخل برداری، حاکم در غرفه شاه نشین و بانوان در دیگر غرفه‌ها تکیه می‌زنند و آیین مردم را به تماشا می‌نشینند یا می‌ایستند.

پیشینه این بنای زیبا را 200 سال می‌دانند.

باور بر این است که در قرن سیزدهم این میدان را حسینه کرده اند و بر سردر بازار، این تکیه را ساخته اند. کتیبه کار گذاشته شده در غرفه شاه نشین که تاریخ 1296 ه.ق (1258 ه.ش) بر خود دارد نیز پ

 

یشینه این بنا را تنها 130 سال نشان می‌دهد. باور دیگری نیز در این زمینه هست. برای نمونه «عباس رییس زاده»، رییس اداره «آموزش و باستان شناسی» در سال 1342، در پاسخ به پافشاری پاره ای بر ویران کردن این بنا، چنین می‌نویسد:

“گروهی معتقد اند که مناره‌های امیر چخماق جنبه تاریخی ندارد و آن را مناره‌های بی خاصیت می‌نامند و می‌گویند چون بیش از هشتاد سال (در آن زمان) از عمرش نمی‌گذرد، جنبه تاریخی ندارد. اما این اشخاص متوجه نمی‌باشند که باستان شناسی هم وجود این مناره‌ها را باستانی نمی‌داند.

باستان شناسی قسمت مرکزی صفه‌ها را به شهادت بقایای کاشی‌های موجود در بدنه‌های غرفه‌های بالای سر بازار که همزمان با مسجد امیر چخماق و مربوط به قرن نهم هجری است و در حدود یک قرن از مسجد جامع کبیر جدید‌تر است، را باستانی می‌داند.

وضع طاق بندی‌ها و سردر مناره‌ها طوری است که معرف نوعی مخصوص از معماری شهر تاریخی یزد به شمار می‌رود و به همین جهت در تاریخ 1330/10/11 از طرف «وزارت فرهنگ» ذیل شماره «383» در «فهرست آثار تاریخی و ملی» به ثبت رسیده است و تصویر آن در کتاب‌های مختلفی که از طرف دانشمندان و باستان شناسان خارجی درباره ایران نوشته شده است درج شده که آن را به عنوان معرف و مظهر یزد تشخیص داده اند.”

در شرق میدان امیر چخماق، بازاری به نام حاجی قنبر وجود دارد. این بازار از بناهای نظام‌الدین حاجی قنبر جهانشاهی است. این شخص که به امر جهانشاه قره قریونلو به حکومت یزد رسیده بود آثار دیگری هم در یزد بنا کرد. بعدها بر سر در بازار بنای زیبا و بلندی به اسلوب بناهای موجود در تکیـه‌های یزد سـاخته شد.

یکی دیگر از بخش‌های دیدنی این میدان، نخل بزرگ آن است که به «نخل حیدری ها» نیز نامور بوده است.

آن گونه که «عبد الحسین آیتی» گفته، پیشینه این نخل به 450 سال پیش و «دوره صفویه» می‌رسد. برخی این نخل را کهن‌ترین نخل و برخی دیگر، نخل «میدان شاه ولی» در «تفت» را با 600 سال پیشینه، کهن‌ترین نخل جهان می‌دانند.

هرچند تاریخ درست ساخت نخل امیرچخماق در دست نیست اما «ایرج افشار» تاریخ وقف پوش سیاه پیشین این نخل که نگاره «شیر و خورشید» بر خود داشته را رجب 1229 ه.ق (تیر 1193 ه.ش) و برابر با 200 سال پیش نوشته است. پس وقتی پارچه روی این نخل برای 200 سال پیش بوده، 450 سال سن برای خود آن هم ناپنداشتنی نیست. اگر این گونه بوده باشد، می‌توان گفت هنوز خبری از حسینیه و تکیه نبوده که این نخل اینجا بوده است.

تکیه امیر چخماق در سال ۱۳۳۰ هجری شمسی و با شماره ۳۸۳ و مسجد امیر چخماق در سال ۱۳۴۱ با شماره مستقل ۲۴۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیدند. همچنین این بناها و دیگر الحاقات به عنوان مجموعه امیرچخماق نیز با شماره ۲۴۱۶ به ثبت ملی رسیده‌است.

 

مسجد امیرچخماق  یزد

مسجد میر چخماق(مسجد امیرچخماق  یزد) که در تاریخ های یزد به نام مسجد جامع نو نیز خوانده شده است در دوره تیموریان به همت امیر جلال الدین چخماق شامی حاکم یزد از امراء و سرداران تیموری و مقرب درگاه شاهرخ و زن او ستی (بی بی) فاطمه خاتون احداث شده است . این مسجد که درسال 841 پایان رسید از حیث زیبایی، وسعت، اهمیت و اعتبار بعد از مسجد جامع شهر قرار دارد. ‏در توصیف این مسجد باید گفت که در کریاس مسجد که در آن به میدان میر چخماق باز می شود، سنگی نصب گردیده که بر آن متن وقفنامه ای به خط نسخ نقر شده است. دو طرف راهروی شمالی که از کریاس به صحن مسجد وارد می شود، شبکه هایی ظریف از کاشی های معرق در پنجره ها نصب شده اند. قسمتی ‏از سر در صفه (ایوان) کاشی معرق جرزهای آن آجر کاری است. دورخارجی گنبد و بر کمربند آن عبارت «السلطان ضل الله» به کوفی بنایی تکرار شده است. محراب صفه اصلی از کاشی معرق است با تاقنمای مقرنس کاری که در وسط آن سنگ مرمر بسیار خوش تراشی به اندازه 38/3*15/1 متر نصب شدها ست.دروسط مقرنس کاری، بک گل مربع به اندازه 95*54 سانتی متر نصب است و در غرفه دست چپ ایوان، یک سنگ مرمر به اندازه 30*28‏سانتی متر نیز نصب شده است. سردر شرقی مسجد دارای کتیبه ای ازکاشی معرق به خط ثلث محمدالحکیم است. گنبد مسجد که خمیده و ترکدار است با کاشی سبز زنگ کاشی کاری شده و پیرامون آن نیز کتیبه ای به خط کوفی قرار دارد.

 

بازار حاجی قنبر یزد

بازار حاجی قنبر یزد بازار یزد که ستون فقرات شهر قدیمی یزد را تشکیل می دهد در دوران پهلوی با احداث خیابان شاه (خیابان قیام فعلی) به دو نیم شد و برخی فضاهای اصلی آن ،مانند بازار ارسی دوزها ، بازار محمد علی خان و بازار پنجعلی تخریب شد. نیمه شمالی بازار در حال حاضر از رونق اقتصادی بیشتر برخوردار است عمده ترین کالاهای مورد معامله ،پارچه وشیرینی های یزدی ،طلا و فرش است قیصریه که حد فاصل میدان ومدرسه خان قرار دارد از لحاظ معماری نسبت به سایر بازارها از انتظام فضایی بهتری برخوردار است وبا دو در چوبی که دارای ارزش هنری هستند بسته می شود در این بازار اکنون پارچه های یزدی عرضه می شود. قدیمی ترین بخش بازار یزد بازار حاجی قنبر است که از قرن نهم هجری به یادگار مانده وجزیی از مجموعه فرهنگی –تاریخی امیر چخماق است در قرن سیزدهم هجری بر سر در این بازار تکیه ای زیبا وبلند به شیوه دیگر تکیه ها وحسینیه های یزد ساخته شد که یکی از معرفه های شهر یزد است عمده تزئین های آن از کاشی معقلی است. از کارگاه های تولیدی بازار می توان به کارگاه مازاری (محل ساییدن برگ حنا،رنگ طبیعی) کارگاه حلوایی(محل تبدیل کنجد به حلوا ارده ) ،کارگاه رنگرزی (محل رنگ آمیزی الیاف نخی وپشمی) نام برده هریک بنا به اقتضای نوع فعالیت از معمای ویژه ای برخوردارند. سایر بازارها ی یزد بازار خان،بازار زرگری،بازار پنجه علی،بازار قیصریه،بازار علاقبندی،بازار کاشیگری،بازار چیت سازی،بازار ملا اسمعیل،بازار افشار،بازار حاجی قنبر،بازار محمد علی خان ،بازار جعفر خان ،بازار صدری (شاهزاده فاضل) ،بازار دروازه مهریز،بازار مسگری وبازار نخود بریزی . قدیمی‌ترین بخش بازار یزد به نام بازار حاجی قنبر متعلق به قرن (9هجری قمری) و جزئی از مجموعه فرهنگی- تاریخی «امیر چقماق» است در قرن (13ه.ق) بر سردر این بازار، تکیه زیبای بلندی به شیوه دیگر تکایا و حسینیه‌های یزد با کاشی معقلی ساخته شده است. یکی دیگر از بازارهای معروف بازار خان است که در قرن (13ه.ق) ساخته شده است و نمای قدیمی این بازار محفوظ مانده است. در شرق میدان ا میر چخماق، بازاری به نام حاجی قنبر وجود دارد. این بازار از بناهای نظام‌الدین حاجی قنبر جهانشاهی است. این شخص که به امر جهانشاه قره قریونلو به حکومت یزد رسیده بود آثار دیگری هم در یزد بنا کرد. بعدها بر سر در بازار بنای زیبا و بلندی به اسلوب بناهای موجود در تکیه‌های یزد ساخته شد. این بنای عظیم یکی از معرف‌های شهر یزد است و هنگامی که می‌گویند ” میرچخماق” مرادشان همین بناست در حالی که از آثر امیر چخماق نیست. مجموعه بناهای تاریخی امیرچقماق یزد شامل بازار، تکیه، مسجد و آب انبار که قدمتشان به دوره تیموریان برمی گردد و در فهرست آثار تاریخی کشور نیز به ثبت رسیده اند اکنون به محل فروش جگر و کباب و پاتوقی برای افاغنه ساکن شهر تبدیل شده است. غیر از ساخت دیوارهای نیمه کاره عمارت امیر چقماق بازارچه آن نیز جلوه نامناسبی را به مجموعه القا کرده است. در گذشته حاکمی به نام حاجی قنبر در زیر عمارت بازارچه ای ساخت تا بازاری برای رونق اقتصادی شهر باشد و صنایع دستی یزد در آن مکان به فروش برسد اما اکنون بازارچه صنایع دستی امیرچقماق به بازار جگر فروشانی تبدیل شده است که برای باز کردن اشتهای بازدیدکنندگان چربی روی آتش می سوزانند و گردشگران خارجی را فراری می دهند!

 

آب انبار امیر چخماق یزد

آب انبار امیر چخماق مربوط به دوره صفوی است و در یزد، خیابان امام خمینی، میدان امیرچخماق، جنب بازارچه حاجی قنبر واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۴ اسفند ۱۳۸۵ با شمارهٔ ثبت ۱۷۸۹۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مجموعه ی تاریخی میدان امیر چخماغ یزد سه آب انبار داشته است که اکنون دو اثر از آنها به عنوان بنای تاریخی باقی مانده اند. یکی از این آب انبارها پنج بادگیری (ستی فاطمه) نام دارد که در ضلع شمالی میدان در ابتدای کوچهی محلات بافت قدیم دیده می شود. این آب انبار به دستور همسر امیر جلال الدین چخماق شامی ـ حاکم وقت یزد ـ برای استفاده ی مردم احداث شده است. دومین آب انبار، میدان نام دارد که این آب انبار در ضلع جنوبی میدان امیر چخماغ قرار داشته و در زمان احداث خیابان، تخریب شده است.

 

سومین آب انبار تکیه نام گرفته است که زیر تکیه ی امیر چخماغ قرار دارد و اکنون بخشی از موزه ی آب یزد را تشکیل می دهد. آب انبار دوم به دستور امیر چخماغ همراه با مسجد با شکوه امیر چخماغ در ضلع غربی میدان ساخته شده و آب انبار تکیه در کنار بازارچه با موافقت امیر چخماغ و به دستور و هزینه ی نظام الدین حاجی قنبر جهانشاهی احداث شده است. امیر چخماغ در عصر شاهرخ میرزای نادری، حاکم یزد بوده و در زمان حکومت او آبادانی و عمرانی زیادی در یزد صورت گرفته است. خود او هم به آباد ساختن شهر همت کرده و همسرش ستی فاطمه خاتون نیز بانی آثار خیری شده است که برخی از آنها باقی اند.

 

آب انبار تکیه یک ورودی دارد که در دومین صفه تکیه ی امیر چخماغ واقع شده است و با ۵٢ پلکان به پاشیر آب انبار و محل برداشت آب می توان رسید. نکتهسنجی و دقت معماران سازندهی آب انبار سه ویژگی انحصاری را برای این آب انبار پدید آورده است؛ یکی از این ویژگیها اینکه تمام آب انبار در زمین مدفون است، به طوری که حتا گنبد فوقانی تهویهی هوا هم در دل زمین قرار دارد و تیزه گنبد در سطح زمین است. دومین ویژگی، بادگیرهای آب انبار امیر چخماغ این است که در بدنهی دیوار بازارچه حاجی قنبر جا گرفته است و چیزی را که در دیگر آب انبارها بهنام بادگیر می بینیم در اینجا کمتر دیده می شود.

 

سومین ویژگی، اینکه پلکان آب انبارها در بیشتر آنها به صورت عمودی به وسط خزینه می رسد؛ اما در این آب انبار پلکان در کنار خزینه قرار دارد و شاید به این دلیل بوده است که اگر می خواستند، پلکان به وسط خزینه اصابت کند، باید دقیقا زیر مناره ها را خالی می کردند، که این مساله استقامت مناره ها را کم می کرد. درباره ی خصوصیات معماری این آب انبار باید گفت که خزینه ی آب انبار در عمق ١۴ متری حفر شده و سقف خزینه همکف بازارچه است و قطر و ارتفاع خزینه ٩ متر است و بقیه ی ارتفاع آن برای تهویه ی آب و فضای عبور هواست.

 

این آب انبار چهار بادگیر داشته که یکی از آنها از میان رفته است و سه بادگیر دیگر در بدنه ی دیوار بازارچه قرار دارند و ساقه ی آنها به بلندی حدود ۵/١ متر بالاتر از پشت بام بازارچه دیده می شود. به همت موزه ی آب یزد، سه بادگیر آب انبار به شکل سنتی و اصلی خود بازسازی شده اند. بالای مخزن آب انبار، چهار دریچه مربوط به چهار بادگیر وجود دارند که یکی از آنها به اتاقک لجنکش راه می یابد. بالای این دریچه قرقرهای از جنس چوب وجود دارد که در هنگام شست و شو و تمیز کردن مواد ته نشین شده در کف مخزن از طریق دلو و طناب به محل اتاقک لجنکش و سپس به محوطه ی بیرون انتقال داده می شده است.