شیوه رازی

شیوه رازی:

این شیوه در ری آغاز شد و در آن ویژگیهای برجسته همه شیوه‌های گذشته پدیدار شد. در این شیوه نغزکاری شیوه پارسی، شکوه شیوه پارتی و ریزه‌کاری شیوه خراسانی با هم پدیدار شد.

معماری:
1-  ساخت آرامگاه‌های برجی.
2-  تبدیل مسجد ستوندار اصفهان و اردستان به مسجد ایوان‌دار و گنبدخانه دار، که بعدها ایوان‌های دیگری به آن افزوده شد.
3-  ساخت مسجدهای چهار ایوانی.
4-  ساخت میل‌ها و مناره‌ها.

سازه:
1-  ساخت گونه‌های گنبد رک، ترکین، رگچین، کلمبو، تاغ چهاربخش. گنبدسازی دو پوسته.(نمونه: گنبدهای برجهای خرقان). مسجد جامع اردستان، مسجد جامع کاج و مسجد جامع دشتی، گنبدشان تا نیمه دو پوسته است و از آنجا به بعد بین دو پوسته خالی است.
2-  اجرای گوشه‌سازی پتکین، پتکانه با شکنج تاغبندی.
نمونه گوشه سازی چوبی در این دوره: گوشه‌سازی گنبد زنگوله زنجان.
نمونه گوشه سازی پتکین در این دوره: امامزاده جعفر دامغان.
نمونه گوشه سازی پتکانه در این دوره: گنبد ترکین مسجد جامع اصفهان (خواجه نظام الملک، گنبدخاگی= ناری) ـ گنبدهای مساجد جنوب شرق اصفهان مانند مسجد جامع کاج ـ مسجد جامع دشتی ـ مسجد جامع ازیران ـ مسجد جامع برسیان.
3-  آجرکاری و سفت کاری با هم انجام می‌گیرد.
4-  ساخت زبره و نما باهم.
5-  پای بست پایدار (ساختمان‌های این دوره بسیار محکم ساخته می شود).
6-  گوشه سازی با تاقبندی.

شیوه رازی:

ساختمایه:
1-  خشت
2-  آجر
3-  ساروج
4-  آجر پیش بر و تراش دار
5-  سنگ لاشه
6-  کاشی لعاب‌دار و بی‌لعاب
7-  گچ
8-  آجر دُنبی

آرایه:
1-  گره سازی درهم و ساده (در آجرکاریها).
2-  بهره‌گیری از نگاره‌های با خطوط شکسته و نیز خمیده.
3-  گچ‌بریهای برهشته، زبره، برجسته، شیر و شکری.این تقسیم بندی، بسته به عمق گچ، از نظر پیرنیا به صورت زیر قابل تقسیم است:
الف) برهشته: عمق گچ بسیار زیادی دارد. نمونه‌ها: مسجد جامع ورامین ـ گنبد مسجد علویان
ب) زبره: عمق گچ زیادی دارد ولی کمتر از قبلی
ج) برجسته: عمق گچ کمتر از قبلی است
د) شیر و شکری: کمترین عمق را دارد.
4-  نقاشی روی گچ. نمونه: 12 امام یزد.
5-  گچ تراش همچون معرق .
6-  نخستین کاربندی‌ها. نمونه: در نائین و اردستان.
7-  آجرکاری پُرکار: گل انداز (مسجد جامع ورامین)، حصیری ( آرامگاه امیر اسماعیل سامانی) و بادبزنی.
8-  آغاز گره‌سازی با آجر و کاشی (معقلی) و چیدن کاشی نگین.
9-  کوردرها. نمونه: گنبد امیر اسماعیل سامانی.

نمونه‌های شیوه رازی:

1-  مسجد جامع اصفهان
2-  مسجد جامع اردستان
3-  مسجد جامع زواره
4-  مسجد جامع بروجرد
5-  گنبد قابوس
6-  برج لاجیم
7-  رسکت
8-  خرقان
9-  رادکان
10-  دوازده امام
11-  مسجد جامع قزوین
12-  گور ترکان خاتون قبه سبز در کرمان (اوج کاشی معرق)
13-  گنبد سرخ (542)
14-  گنبد کبود (593)
15-  برج استوانه‌ای در مراغه (563)
16-  مجموعه بایزید بسطامی

* بررسی آرامگاه‌های برجی شیوه رازی:
قدیمی‌ترین آرامگاه پس از اسلام آرامگاه امیر اسماعیل سامانی است. (در اسلام دوره پیامبر، آرامگاه ساختن وجود نداشت).
یکی از الگوهای مهم شیوه رازی، الگوی آرامگاه‌های تکی است:
1-  آرامگاه‌های تکی: الف) میل (ساختمان کشیده)، میل با آرامگاه‌های برجی فرقی ندارد ب) مناره. هر دوی این ساختمانها (میل و مناره) ساختمانهای میان راهی هستند. در داخل مناره پله داریم در حالیکه در میل فضای داخلی نداریم.
2-  آرامگاه‌های برجی: آرامگاه‌های برجی در ایران به 2 دسته تقسیم می شوند: 1) کارکردی هستند، یعنی نشانه راه هستند 2) آرامگاه هستند، یعنی بانی آنها همانجا دفن می شود.
آرامگاه‌های برجی‌ای که به صورت میل می شناسیم یا برج های دوره رازی عبارتند از:

1-  برج رسکِت
2-  برج لاجیم (413 ه‍ .ق)
3-  برجهای خرقان (سده 5)
4-  میل رادکان (407 ه‍ .ق)
5-  برج چهل دختران دامغان
6-  گنبد علی
7-  برج طغرل (حدود سده 5)
8-  گنبد 12 امام یزد (429 ه‍ .ق).کهن‌ترین ساختمان در یزد
9-  گنبد ارسلان جاذب (389)
10-  گنبد قابوس که شاهکار تمام موراد بالا است.

گنبد قابوس:

معماری:
1-  بلندای ساختمان 54 متر است. دو سوم این 54 متر، خود ساختمان است (36 متر) و یک سوم نیز گنبد آن است (18 متر). لذا این بنا یکی از خوش تناسب ترین ساختمانهای جهان در سده چهارم می‌باشد. (بلندترین ساختمان پس از اسلام به حساب می‌آید).
2-  این ساختمان یک میل راهنماست که هم نشان شهر بوده و هم گور قابوس، بانی آن.
3-  در دید از بیرون، 2 کتیبه که در بالا و پایین میل، گرد آن نوشته شده، دیده می‌شود که شگفتی بنا است و تنها تفاوت آنها در تاریخ نوشته شده آن است، که یکی تاریخ قمری است (397) و دیگری تاریخ یزدگردی (375)
4-  ده «پاپیل»  گرداگرد استوانه این بنا را فراگرفته‌اند.

سازه
1-  گنبد دو لایه دارد، لایه بیرونی گنبد رک و لایه زیرین، گنبد بستو با خیز زیاد.
2-  می‌توان حدس زد که بین دو پوسته «صندوقه‌چینی» شده و پر نیست، چون اگر چفد دیگری هم بکار می رفت دوام نمی‌آورد.
‌-  آجرهای بکار رفته در آن، پیش بُر (دُمبی) است. (ریشه‌ای مانند دم داشته که داخل ملات فرو رفته و محکم مانده‌اند).
4-  «هرزه بندها»  و بندهای افقی آجرها به اندازه نیم «بَهر»  است.
5-  درون گنبد گرد است و از بیرون دندانه‌های تیز وجود دارد که این دندانه‌ها، به شدت از لحاظ سازه‌ای این استوانه را در بر می‌گیرند و مانند قفسی برای استوانه داخل آن عمل می‌کنند (این دندانه‌ها هم از بالا و هم از پایین به هم چفت شده‌اند).
6-  شاید بتوان گفت که نخستین پتکانه در سردر ورودی این بنا بکار رفته، در بالای درگاه ورودی گنبد، نقش یا «داغ» گونه‌ای طرح پتکانه دیده می شود که می توان آن را کهنترین پتکانه دانست.

آرایه:
1- در این بنا جزء کتیبه‌های آجری آن، آرایه دیگری وجود ندارد.
– در آرامگاه دامغان نیز دندانه‌هایی که در گنبد قابوس بکار رفته، دیده می شود، اما شالها را ندارد.

آرامگاه ارسلان جاذب:

✔️ معماری:
1-  این آرامگاه گنبدخانه‌ای دو اشکوبه است.
2-  در «کمرپوش»  گنبد آن، روزن‌هایی ساخته شده است.

✔️ سازه:
1-  گنبد آن دو پوسته بوده که تنها پوسته زیرین بر جای مانده و این امر از بخش ویران شده آن پیداست.
2-  در چپیره‌سازی آن پس از گوشه‌سازی، هشت پهلو را با «ژغر»  یا «ژغز» به دایره تبدیل کرده‌اند. (نمونه‌ای پیشرفته از چپیره‌سازی)

✔️ آرایه
3-  آجرکاری زیر گنبد به صورت خفته راسته کار شده است.
4-  نماسازی آجرها به صورت کله راسته است که گل انداز زیبایی را پدید آورده.

برج لاجیم:

✔️ معماری:
1-  استوانه‌ای است که گنبد روی آن با دستکاری بسیار دگرگون شده است و ریخت نخستین را ندارد.
2-  تناسبات بین دهانه گنبد و افراز و ستبرای (قطر) دیوارها بسیار دقیق است.

✔️ آرایه:
1-  در بالای آن کوردر، کنگره و فریز دیده می‌شود.
2-  نمای آن هچگونه آرایه آجری ندارد.

گنبد دوازده امام یزد (429 ه‍ .ق):

✔️ معماری:
1-  تهرنگ گنبدخانه آن همانند آتشکده است، یعنی همچون یک چهارتاغی است که از سه سو باز و از سوی قبله بسته بوده است.

✔️ سازه:
1-  گوشه سازی زیر گنبد، ترنبه پتکانه است.
2-  گنبد دارای یک پوسته است و شاید پوسته رویی داشته که ناری بوده است.

✔️ آرایه:
1-  گچ بری برهشته در بالای محراب.
2-  کتیبه‌ای رنگی از نقاشی روی گچ، روی دیوارها با ذکر تاریخ که گمان می رود نقاشی‌ها کهن‌تر از تاریخ ذکر شده کار شده باشند.

رجهای خرقان (460 تا 486 ه‍ .ق ـ قزوین):

✔️ معماری:
1-  این دو برج به فاصله زمانی کمی از هم ساخته شده‌اند. (هر دو در سده پنجم)
2-  این دو برج آرامگاه پدر و پسر می باشند.
3-  زمینه هر دو، هشت گوشه است. (از داخل و بیرون هشت ضلعی است).
4-  نمای آنها آجرچینی است.

✔️ سازه:
1-  در هر یک از هشت گوشه، از بیرون، یک پیلک وجود دارد.
2-  این دو گنبد، از کهن‌ترین نمونه‌های گنبدهای دو پوسته گسسته می باشند.

✔️ آرایه:
1-  نما آجرچینی بوده و نگاره‌های گوناگونی از گره چینی و گل انداز دارد.
2-  اجرای آجرکاری «حصیری» روی پیلک‌ها.
3-  اجرای آجرکاری «بادبزنی» میان دو پیلک و در هر پهلو.
4-  کوردر و لچکی در بالای چفدها که هر کدام نگاره‌ای جدا دارند.