مستند نگاری بنای شاخص معماری دوره زندیه مسجد وکیل

مقدمه:

در این فضا با هرگامی که بر می داریم اولین احساسی که بدون شک دریافت می کنیم، شکوه و عظمت و قدمت همراه با نظم و تلفیق رنگهایی همگون با محیط اطراف است که نشان از مذهب و اقتدار می باشد

پس از دیدن سر در مسجد و عظمت آن بعد از یک گردش به فضای باز حیاط می رسیم، سمت راست و چپ ایوان هایی موزون و یکپارچه چشم را نوازش میدهند ویک حوض مستطیل شکل که تقریبا در تمام طول حیاط امتداد دارد و ما رابه سمت شبستان مسجد با ستون های یکپارچه و عظیم سنگی هدایت می کند.

تمام جزئیات این بنا که در سال 1187 ه . ق به دستور کریمخان و در دوره زندیه در شیراز ساخته شده است همراه با تصاویر شرح داده شده اند.

با امید حفظ و نگهداری این میراثهای فرهنگی، به معرفی جهت آشنایی هر چه بیشتر علاقه مندان به بناهای باشکوه دوره زندیه همت می گمارم.

مسجد وکیل که آن را جامع وکیل نیز می نامند در سال 1188 هـ . ق در خیابان آیت اله طالقانی کنونی و در بین حمام و بازار وکیل قرار گرفته است. این مسجد دارای مساحت 11 هزار مترمربع می باشد که 9600 متر آن زیربنا است. طول مسجد 120 متر و عرض آن 80 متر می باشد.

از خصوصیات بناهای دوره زندیه مستحکم بودن و مرغوبیت مصالح بکاررفته در این بناها می باشد، شاید بهترین بنای بازمانده از کریم خان، مسجد وکیل باشد که بازار و باغ ها را به هم پیوند می دهد، ساختمانش در حدود 1187 ه. ق 1733 م به اتمام رسید ولی کاشیکاری و تزیینات آن، هرگز به اتمام نرسید. مسجد وکیل در محل مسجد کهنه پیشین ساخته شده بود که اینک اثری از آن وجود ندارد.

این مسجد ساختمانی استوار و جالب توجه طرحی چهارگوش دارد، در محوطه ی آن آب انبار بزرگی وجود دارد که ایوان بزرگی آن را پوشانیده است. ساختمان برجسته دیگر، ایوانهای جنوب شرقی مخصوص نمازگزاران(شبستان) است که دارای چهل و هشت ستون مارپیچ شیاردار یکپارچه و منبری چهارده پله می باشد. می گویند این منبر را بوسیله گاو وقاطر از مراغه در شمال به جنوب ایران آورده اند.

گویند کریم خان گفته بود که اگر منبر چهارده پله مرمری که در مسجد وکیل است از (طلا) ساخته بودم، مخارج آن کمتر می شد زیرا که برای آوردن تخته سنگ مرمر عظیمی که از میان آن منبر را بیرون آورده اند با نبودن راه شوسه و وسایل کافی آنروز، مخارج زیادی متحمل شده است.

کریم خان زند در ساخت ابنیه و ساختمانها ذوق و قریحه خاصی داشته و همه روزه به معمارها و بناها سرکشی می کرده و برکار آنها نظارت می نموده است.

 

 چنانکه گویند برای اینکه گل خشتهایی که از آنها آجر ساخته می شده خوب( ورز بخورد) و آجرهای محکمی از آنها بوجود آید دستور داده بود که هنگام خیس کردن گلها مقداری سکه نقره در آنها بریزند و گفته بود که هرعمله ایی که سکه ها را یافت، متعلق به خودش خواهد بود.

 از اینرو عمله ها، بطمع یافتن سکه ها، گلها را زیاد و با دقت بسیار با دست بهم زده و (ورز)می داده اند و همین مسئله موجب شد آجرهای کریمخانی که در محکمی بی نظیر است، مشهور گردد.

علاوه بر آن کریمخان، در تهیه مصالح خوب از هر مخارجی رو گردان نبوده چنانکه بسیاری از سنگهای مرمری را که در عمارت و بناهای شیراز بکار رفته است از یزد و یا آذربایجان آورده است.

اهمیت این مسجد علاوه بر وسعت آن کاشی کاریهای زیبای آن است که پیشانی کلیه طاقها و داخل طاقنماها و سردرهای آن با کاشیهای معرق و اسلیمی با نقش و نگارهای زیبا مزین گردیده است. سردر ورودی مسجد: در سمت شمال آن (پشت به قبله) دو طاق مجللی واقع شده است. عرض طاق 14 متر و ارتفاع آن 20 متر است، درب مسجد از تخته های چوبی به طول 8 متر و عرض 3 متر (هر لنگه) ساخته شده است.

در بالای سردر ورودی، بالای تخته سنگی که روی چهارچوب در است، ترنجی از کاشی است که وسط آن با خط ثلث کتیبه ایست با آب طلا و در آن نام (فتحعلی شاه) و (حسین علی میرزا) خوانده می شود.

طرفین در ورودی ، روی دیوار داخل سردر، زیر طاق سردر، دو کتیبه است از آیات قرآنی که با خط ثلث عالی روی کاشی نوشته شده است.

از قرار معلوم، سنگ اولی که در زمان وکیل در بالای چهارچوب در نصب کرده بودند، در اثر گلوله توپ و تفنگ ایام اغتشاش و جنگ و نزاع بین تفنگچیهای متخاصم، شکسته شده و بعدا این سنگ را به جای آن نصب کرده اند و به همین جهت هم بوده که تاریخ آنرا سال 1260 هجری قمری نوشته اند یعنی 67 سال بعد از وفات کریمخان زند.

سقف دالان مسجد با کاشیهای معرق زینت یافته که در وسط ترنجهای آن جمله (لااله الا الله) و (یا علی) بطور مکرر، با خط کوفی نقش شده است.

در بالای دیوار داخل دالان، روبروی در ورودی، یک قطعه مربع مستطیل از کاشی نصب است که دارای حاشیه زیبایی است و در متن به دو مربع مستطیل، با زمینه آبی تقسیم شده است. در مربع مستطیل بالایی، با خط درشت و زیبای نستعلیق، نوشته شده است:

«قال رسول الله صلی الله علیه و آله»

و در مربع مستطیل پائینی، با همان خط و به همان درشتی و زیبایی نوشته شده است:

«انا مدینه العلم و علی بابها»

در زیر این کتیبه، دو سنگ نصب است که روی آنها دو کتیبه حجاری شده است.

سنگ سفید داخل دالان – در دیوار داخل دالان، روبروی صحن مسجد، قطعه سنگ سفید مربع مستطیلی نصب است، این سنگ متعلق به مسجد وکیل نیست بلکه آنرا از جای دیگر آورده و برای اینکه از دستبرد شیادان محفوظ بماند، در اینجا نصب کرده اند.

بالای این سنگ مثلث شکل می باشد و در بالای آن (روی قسمت مثلث شکل) سه خانه تعبیه شده که وسط آنها گل نقش شده  و دور آنها با خط کوفی عباراتی مانند (لا اله الا الله) نقش گردیده- در زیر ان مثلث با خط کوفی تزیینی عباراتی نوشته شده که بالای آن این جمله خوانده می شود: (هو السمیع) و در زیر آن، قسمتی از (آیه الکرسی) با همنا خط کوفی ولی درشت تر، نوشته شده ولی ناتمام است زیرا که قسمتی از سنگ مزبور شکسته و مفقود شده است.

بین در ورودی و حیاط مسجد دالانی قرار گرفته، با کاشی های هفت رنگ که با نقوش گل و بوته و خطوط اسلیمی مزین پوشیده شده است.

خطوط کتیبه ها که به خط ثلث و نسخ و نستعلیق نوشته شده در نوع خود شاهکار است. سمت رو به قبله (سمت شمال مسجد) آن که در پشت دالان واقع است، در وسط، طاق بسیار مجلل و مرتفعی بنا شده که آنرا (طاق مروارید) گویند، این طاق که از لحاظ معماری و کاشیکاری و نقوش و خطوط بی نظیر است، شاهکاری است و در واقع همانطوری که معروف شده، مروارید غلطانی است که بر تارک این مسجد میدرخشد.

دهنه این طاق 12 متر و با جرزهای دو طرف آن، 20 متر و عمق آن 4 متر و ارتفاع آن نزدیک به 20 متر می باشد. ازاره ی داخل طاق، با سنگهای مرمر عالی و ازاره جرزها، با سنگ گندمک پوشیده شده و روی آنها، خطوط اسلیمی و گل و برگ با طرز زیبایی حجاری شده است.

روی دو جرز طرفین آن، در وسط، مجالس چندی است که با کاشیهای هفت رنگ که روی زمینه های گوناگون گل و بته و برگ و خطوط اسلیمی و ترنجها و با طرحهای مختلف، نقاشی شده، مزید است و دو طرف این مجالس با کاشیهای معرق تزیین یافته است. پایین جرزها تا ارتفاع یک متر و نیم، سنگهای یک پارچه نصب است که روی آنها نقوش اسلیمی و کل و برگ حجاری شده است. در پیشانی طاق نیز کاشیهای هفت رنگ که گل و بوته روی آنها نقش شده نصب است که در وسط آنها جمله (یا الله) نوشته شده است.

در هر یک از دو طرف طاق مروارید، چهاردهنه، طاقنمای کوچک است که دو دهنه آنها راه ورود به صحن از دالان است و شش دهنه دیگر، جلو رواق باریکی است که 5 متر عرض آن است – پشت بام طاق مروارید، دو گلدسته که با کاشیهای معرق پوشیده شده ساخته شده است

سمت پشت به قبله «سمت جنوبی» وسط این جبهه طاق مجلل و مرتفعی است قرینه و نظیر طاق مروارید که مدخل شبستان بزرگ و مهم مسجد است. شبستان بزرگ: در جلو این شبستان که عرض آن 36 متر و طول آن 75 متر است در وسط یک طاق بزرگ دارد که شرح آن گذشت، و طرفین آن، چهار طاقنمای کوچک است که نمای خارجی آنها مانند نمای طاقنماهای سمت غربی و شمالی، تا یک متر و نیم با تخته سنگهای گندمک که نقوش اسلیمی دارد، پوشیده شده و بقیه تا زیر لبه بام، با کاشیهای هفت رنگ که در آنها نامهای خدا نوشته شده پوشیده شده است.

در طول داخل شبستان 13 دهنه و در عرض آن 5 دهنه است و مجموعاً 48 ستون سنگی یکپارچه، سقف وسیع این شبستان را نگهداری می کند (12 ردیف در طول و 4 ردیف در عرض) ارتفاع این ستونها 5 متر و قطر آنها 80 سانتیمتر است و روی آنها خطوط مارپیچی حجاری شده است. کف شبستان با تخته سنگهای صاف فرش شده و ازاره های آن تا حدود یک متر و نیم با سنگهای صاف پوشیده شده است.

محراب: در انتهای شبستان، محراب آن واقع است. ازاره ی محراب، تا ارتفاع یک متر سنگ مرمر نصب گردیده و بقیه آن با کاشی های هفت رنگ که با گل و بوته مزین است، پوشیده شده و سقف محراب با کاشی، مقرنس کاری و وسط آن این عبارت روی کاشی نوشته شده است: «هو الحی الذی لایموت»

جرز طرفین محراب، با کاشیهای هفت رنگ مزین است، بدنه دیوار دو طرف محراب هر کدام باندازه ی وسعت یک دهنه، با کاشی های معرق که وسط آنها جمله (یاعلی) با خط کوفی تکرار شده، پوشیده شده است.

منبر مرمر: در طرف چپ محراب، منبر مرمر معروف واقع است که به تعداد نام چهارده معصوم، دارای چهارده پله است و روی حاشیه دو طرف آن، گلهای چند بر نقش شده است. طول منبر 5/6 متر و عرض آن 26/1 و قطر آن 55/0 متر می باشد.

این منبر مرمرین که در نوع خود بی نظیر است را از معدن آذربایجان (گویا مراغه) به شیراز آورده اند و قطعا چند برابر منبر کنونی، حجم داشته تا در شیراز، حجارها، از وسط آن، این منبر را بیرون آورده اند.

سمت پشت به آفتاب «سمت شرقی» عینا مانند سمت رو به آفتاب (سمت غربی) می باشد در این جبهه یازده طاقنما ساخته شده که مانند سمت غربی، پیشانی انها با کاشیهای معرق و هقت رنگ مزین است و لچکی های آنها با کاشیهای رنگارنگ که روی آنها گل و بوته و خطوط اسلیمی و ترنجهای مختلفی نقش شده پوشیده شده است. طرحهای این لچکیها با هم از حیث رنگ و زمینه و طرح خطوط و نقش آنها مختلف و بسیار زیبا و جالب می باشند.

در پیشانی طاقنماها جملاتی مانند «یا الله» و «یا حمید» و «یا قاضی الحاجات» و غیره در ترنجها، با خط نسخ خوب نوشته شده است.

در پیشانی طاق نماهای اطراف صحن مسجد وکیل در وسط کاشی کاریهای هفت رنگ زیر رخ بام ترنج هایی است که در وسط آن نام خدا به خط زیبای ثلث نوشته شده است.

لچکی های بالای طاق نما به خطوط اسلیمی و طرح زیبایی مزین شده است. در زیر طاق ورودی مقرنس کاری زیبایی است که در زیر مقرنس کاری در بالای سر در ورودی است.

در وسط صحن مسجد حوض طویلی قرار گرفته که لبه های آن از سنگ بزرگ تراشیده شده ساخته شده است.

در داخل طاقنمای بزرگ شمالی و جنوبی و همچنین سر در آن، کتیبه هایی به خط ثلث عالی و سوره هایی از قرآن مجید به قلم درشت بر روی کاشی نوشته شده است.

اما تمام این کاشی کاریها در زمان حیات کریم خان زند نصب نشده است که در اثر زلزله ریخته و از بین رفته و از این رو در زمان سلطنت (فتحعلی شاه قاجار) تکمیل شده است و به همین جهت در کتیبه طاقنماهای شمالی و بالای سردر آن نام (فتحعلیشاه) ذکر شده است.

 مسجد وکیل عناصر معماری دوران صفوی را در خود جمع دارد ولی از حیث طرح کهن مساجد قدیم ایران شدیداً فرق می کند: یعنی 48 ستون سنگی که آن به سه راهه تقسیم می شود، بازتابی از سبک مساجد کهن عربی است و تزیین گیاهی مرمرها هم تا حدودی با شیوه آرکاتیک و کهن کار شده است. مسجد وکیل همچنین دارای تزیین کاشیکاری و نیز یک منبر حکاکی شده است که از سنگ یکپارچه مرمر ساخته شده است.

 

چهار سمت مسجد، طاقنماهای متعددی ساخته شده استکه در جلو جرزهای انها، تا ارتفاع یک متر و نیم، سنگهای محکمی که آنها را (سنگ گندمک) نامند کار گذاشتند و روی آنها نقوش زیبایی از گل و برگ و خطوط اسلیمی حجاری کرده اند و بالای انها، تا زیر لبه بام، کاشیهای هفت رنگ که وسط انها، ترنجهایی نقش شده، و در وسط ترنجها، نامهای خدا نوشته شده، نصب گردیده است.

شبستان زمستانی: در وسط جبهه سمت شرقی، پشت رواق باریک آن، یک شبستان نسبتا وسیعی واقع استکه در زمستانها از ان استفاده می شده است. طول این شبستان 25 و عرض آن 20 متر است و دارای چهار دهنه است و سقف آجری آن بوسیله 12 ستون سنگی ساده یکپارچه که ارتفاع هر یک پنج متر است، نگهداری می شود.

ازاره های آن تا حدود یک متر و نیم با سنگهای صاف و ساده پوشیده شده و بقیه آجری است. این شبستان و محراب آن، کاشیکاری و تزییناتی ندارد.

حیاط کوچک مسجد: در شمال شرقی مسجد، حیاط کوچکی است بطول 35 و به عرض 20 متر که منجلاب آنجا قرار دارد. وسط این حیاط حوضی ساخته شده که طول آن 12 متر و عرض آن 7 متر می باشد و از اب ان برای طهارت استفاده می شود و از دالان مسجد بدانجا می روند و در جداگانه ای هم دارد. سرویسهای بهداشتی در این قسمت ساخته شده اند.

اوج شاهکار هنری این بنا یکی از حجاریهای ستونهای چهل و هشت گانه مرتفع و یکپارچه شبستان چنوبی آن است و دیگری منبر یکپارچه مرمر آن است که همانطور که گفته شد کریم خان وکیل در وصف این منبر گفته است اگر آنرا از طلا می ساختم ارزان تر از این منبر مرمر تمام می شد.

در اثر زلزله ای در شیراز حادث شده و همچنین مرور زمان بسیاری از کاشیکاریهای مسجد وکیل، مخصوصا کاشی کاریهای طاق های بزرگ و سر در ورودی آن ریخته است.

 از اینرو (حسین علی میرزا- فرمانفرما) پسر فتحعلی شاه قاجار که در زمان سلطنت (فتحعلی شاه 1212-1250 هـ . ق) مدتی حاکم فارس بوده است، کاشیکاری های آنرا تجدید و تکمیل کرده است و به همین جهت است که در ضمن کتیبه سردر ورودی و کتیبه های طاق مروارید و طاق ورودی به شبستان بزرگ آن نام فتحعلی شاه ذکر شده و در پایان کتیبه ها سال 1243 و 1244 قید گردیده است که قریب پنجاه سال بعد از وفات کریم خان بوده است.

ترجمه فارسی کتیبه طاق ورودی شبستان بزرگ:

گفته است خدا که پاک و بلندپایه است. همانا آباد می کنند پرستشگاه های خدا را آنان که ایمان آورده اند به خدا وروز واپسین و برپا داشته اند نماز را و پرداخته اند زکات را و نمی ترسند جز از خدا پس شاید آنها باشند از راه یافتگان آیا قرار داده اید آب دادن به حج کنندگان و آباد کردن مسجدالحرام را، چون کار کسی که ایمان آورده است به خدا و روز واپسین و جهاد کرده است در راه خدا، برابر نیستند پیش خدا و خدا راهنمایی نمی کند ستمکاران را و جهاد کردند در راه خدا بمال و جان خودشان آنان که پایه اشان بزرگتر است و آنها هستند رستگاران، راست گفت خدای بزرگ 1306.

منبع: مجله انبوه ساز-زمستان 1386

بررسی و نوشته: مرضیه بخشایی