پایگاه علمی سعید سان دانلود رایگان مقالات علمی کنفرانس و ژورنال
بادگير
يكي از شاخص ترين نشانه هايي كه منظر عمومي شهرهاي استان يزد را،از ديگر شهرهاي ايران متمايز مي سازد، وجود بادگيرهاي متنوع آن است. اهميت آنها به قدري است كه لازم است براي هركدام شناسنامه اي فني تهيه و طرح جامع مرمت و بازسازي و حفاظت ويژه تدارك ديده شود.
بيشتر بادگيرها ، به فضاهاي مسكوني قديمي تعلق دارند. از طرفي بر روي محراب برخي مساجد مانند مسجد جامع فيروزآباد نيز بادگير به نحو زيبايي تعبيه شده است.
غالب آب انبارهاي درون شهري داراي بادگير هستند كه تعداد آنها بين يك تا شش متغير مي باشدو به عنوان وسيله اي براي تهويه و تبريد آب از آنها استفاده مي شده است .
بادگيرها سيستم تنفسي شهر محسوب مي شوند. آنها برجهايي هستند كه با توجه به نحوه ساختمان ويژه خود ، جريان طبيعي هوا را به داخل بناهاي مختلف هدايت مي كنندو از مصاديق بارز انرژي هاي پاك محسوب مي شوند(Clean Energy). در خانه ها معمولا بادگير در قسمت نسر و تابستان نشين خانه ساخته مي شود
بادگيرها نوعا به تالار ، حوضخانه ، كلاه فرنگي و زيرزمين مربوط مي شوند و شرايطي را پديد مي آورند تاجريان هوا در داخل ساختمان برقرار شود و ضمن تماس با عناصر رطوبت زا ، مثل حوض ، باغچه ، درختان ، جداره زير زمين جوب وپاياب ، كمبود رطوبت زمين را جبران و محيطي مطبوع براي زندگي در ايام گرم و طاقت فرساي تابستان براي ساكنان فراهم آورند. مصالح ساختماني بادگيرها معمولا خشت خام ، آجر ، گل و چوب شورونه مي باشد. چوب شورونه از انواع چوبهايي است كه داراي استحكامي عالي است و در برابر حمله موريانه نيز مقاوم است
بادگيرها از چهار بخش عمده ساخته شده اند:
1-بدنه يا ساقه
2-قفسه
3-تيغه ها
4- سقف
بدنه بادگيرها معمولا به صورت مكعب مستطيل يا منشور ساخته مي شود. قاعده آنها اغلب به شكل مربع ، مستطيل ، مسدس يا هشت وجهي مي باشد. بخش اصلي ساختمان بادگير به صورت ستوني مشبك و ” چشمه چشمه” در فضاي آزاد برفراز ساختمان اماكن واقع مي گردد.
بادگيرها باوجود شباهت هاي عملكردي ، ساختهاي متفاوتي دارند. تفاوت هاي ناحيه اي اقليم گرم و خشك و پاره اي عوامل اقتصادي و اجتماعي و كاركردهاي متفاوت بناها در اين امر موثر بوده اند. در ناحيه اردكان و ميبد به منظور بهره گيري بيشتر از وزش مطبوع نسيم شمال و پرهيز از بادهاي غالبا نامطبوع جهت هاي ديگر، بادگيرها را عموما به صورت يكسو وروبه شمال ساخته اند ، به ويژه در ميبد شيب مناسب زمين به سمت شمال ، موقعيت مساعدي براي وزش آزاد باد شمال به بادگيرها فراهم آورده است ، به گونه ايكه شكل گيري منظم و هماهنگ بادگيرها ، خود از مشخصات ناحيه اي معماري و شهر سازي سنتي است.
سمت گيري و شكل گيري بادگيرها “رو به شمال” سبب شده استكه شهرها و آباديهاي ناحيه در بخش هاي بافت سنتي به صورت شهرها و آباديهاي “چندسيما” پديدار شوند ، بدين معني كه چشم انداز عمومي شهر از “ديد شمالي” با چشم انداز شهر از “ديد جنوبي” و جهات ديگر آشكارا متفاوت است.
ويژگي ديگر بادگيرها در اين ناحيه آن است كه نسبتا ساده و مردم وار ساخته شده است و در بافتهاي سنتي ،گستردگي و عموميت دارد و همين ويژگي نيز چهره شاخصي به بافت سنتي شهر داده است.
در شهر يزد ، بادگيرها عموما به صورت چهارسو يا چهار بعد و بلندتر ساخته مي شوند و به علت هزينه زياد عامه مردم توان ساخت آن را نداشته و لذا تا اندازه اي خصيصه طبقاتي يافته است
در معماري سنتي يزد ، بادگير صرفا سازه اي براي تعديل گرماو تحمل پذير كردن روزهاي گرم تابستان نيست ، بلكه نشانه شهري و نيز گوياي منزلت اجتماعي و ميزان تمكن صاحب خانه نيز بوده است. بادگيرها ، از جمله ديدنيهاي شهرهاي كويري هستند و نماد پايداري و سازگاري انسان در طبيعت گرم و خشك . دست هنرمند معماران كهن يزد ، از بادگيرها اين خنك كننده هاي طبيعي آثاري ديدني ، آفريده اند.
بادگير، يك روش ابداعي ايراني براي ايجاد فضاي خنك در داخل منازل گرم كويري است . اين دستگاه تهويه مطبوع ، ساليان درازي از روزگاران دور ، فضاي زندگي مردم ايران را قابل تحمل كرده است . بادگيرها معمولاً برجكهاي كوچكي به صورت چهارضلعي يا چند ضلعيهاي منتظمند كه ساختار مثلث در آنها به هيچ وجه ديده نميشود. بادگير تشكيل شده است از برجكي تقريباً مرتفعتر از جاهاي ديگر خانه در روي بام. عموماً بادگيرها بر روي قسمتي از خانههاي كويري به نام حوضخانه بنا ميشدهاند. حوضخانه ايواني كوچك بوده است كه در انتهاي اتاقهاي تابستاني هر عمارت قرار داشته است اتاقهاي تابستاني تشكيل شدهاند از اتاقهايي با ابعاد بزرگ و درهاي زياد ــ گاهي اوقات تا 5 در ــ به دليل جريان يافتن هوا در آنها كه در انتهاي آنها حوضخانه بود. حوضخانه به شكل فضاي رابط ميان حياط خانه و اتاقهاي تابستاني است. در ميان اين فضا، حوض كوچكي بود و دليل نامگذاري اين فضا نيز به علت وجود اين حوض در ميان اين فضا بود. بادگيرها دقيقاً در بالاي اين حوض قرار دارند، ولي از طريق منافذي كه دارند جريان هوا را به روي آب حوض هدايت ميكنند. بادگيرها عموماً از خشت وگل ساختهميشدهاند و براي محكم بودن آنها در مقابل وزش باد از تيرهاي چوبي در ساختمان استفاده ميشده است. بادگير به صورت تزئيني با آجرهاي نقشدار آراسته ميشد. بادگيرها داراي منفذهاي ورودي به صورت قوسهاي زيبايي بودهاند.
نحوة كاركرد بادگيرها به صورت كولرهاي آبي امروز كار ميكردهاند، به اين صورت كه باد از منافذ بادگير به آن وارد شده و به صورت مجمع به روي حوض آب هدايت ميشد، پس از برخورد بر روي آب حوض عمل تبخير انجام مي‌گرفت. عمل تبخير عملي است گرماگير كه موجب سرد شدن باد وارد شده از دهانه بادگير ميشده است و سپس باد سرد وارد اتاقهاي تابستاني شده و باعث سرد شدن هواي درون اتاقها ميشده است. در بعضي از عمارتهاي قديمي كه متعلق به افراد ثروتمند بود، حوضخانه فضاي دربسته‌اي بود و اتاقهاي تابستاني منافذ و دالانهايي داشت ــ مانند كانالهاي كولر ــ كه باد خنك از اين دالانها وارد اتاقهاي خانه ميشد و اين امر در صورتي بود كه اتاقهاي تابستاني تعدد داشت. از استفاده‌هاي ديگر بادگيرها به عنوان سردكردن فضاي سرداب براي نگهداري مواد غذايي و نيز خنك نگهداشتن آبِ آب انبارها بود.
بيشترين تعداد بادگيرها را در دشتهاي خشك و سوزان كاشان، يزد، جهرم، طبس، اروند و كرانههاي خليج فارس ميتوان مشاهده كرد . در ساخت بادگيرها از تواناييهاي معماري ايراني به خوبي بهره گرفته شده؛ به گونهاي كه بادگيرها علاوه بر آن كه اهداف زيست محيطي را برآورده ميكنند، جزيي از ساختمانهاي زيباي چشمگير نيز به شمار ميآيند. رهگذران با عبور از كوچههاي شهر، با تماشاي بادگيرهاي متنوع، از لذت بينايي نيز بهره ميگيرند . بادگيرها انواع مختلفي دارند، اما يك نوع از آنها منحصر به فرد است به نام بادگير چپقي كه در حال حاضر يك نمونه از اين نوع بادگير در سيرجان باقي مانده است
برخي از بادگيرهاي مشهور عبارتند از: بادگير عمارت بروجرديها در كاشان، بادگير عمارت عباسيون (عباسيها) دركاشان، اين بادگير پائينتر از سطح حياط بود، بادگير عمارت طباطبايي در كاشان، بادگير عمارت دولتآباد در يزد كه با ارتفاع 18 متر بلندترين بادگير موجود است. بادگيرهاي آب انبار شيش بادگيري در يزد كه همانطور كه از نام آنها پيداست 6 عدد ميباشد.
عمارت بادگير، نگين مجموعه كاخ گلستان، بنايي متعلق به دوران سلطنت فتحعلي شاه كه در ضلع جنوبي باغ گلستان ساخته شد و در زمان ناصرالدين شاه با تصرفات عمدهاي كه در آن انجام گرفت به شكل امروزي درآمد. وجه تسميه اين بنا به علت وجود برجهاي بادگير به منظور توليد هواي خنك، مطبوع و انتقال آن به داخل عمارت حوضخانه و تالار اصلي بوده است. در زير تالار و عمارت مزبور حوضخانه وسيعي وجود دارد كه چهار بادگير بلند پوشيده از كاشيهاي معرق، آبي، زرد و سياه با قبههاي زرين در چهار گوشه آن باعث خنك شدن هواي حوضخانه، تالار و اطاقها ميشود.
آب انبار شش بادگيری
آب انبارها از جمله تأسيسات وابسته به قنات هستند كه براي ذخيره‌سازي در زمستان و استفاده در تابستان كاربرد داشته‌اند.
آب انبار شش بادگيري در محله‌اي به همين نام در شهر يزد واقع شده است. اين آب انبار بزرگ و پرحجم بالغ بر 2000 متر مكعب گنجايش داشته و دو عدد شير يا راه دسترسي به شير آب انبار دارد كه يكي براي استفاده مسلمين و ديگري براي استفاده اقليت مذهبي زرتشتي ميباشد. اين آب انبار داراي شش بادگير است، سه بادگير آن از ابتدا ساخته شده بود و سه بادگير ديگر بعدها به آن الحاق شده است، با كمي دقت در شكل بادگيرها تفاوت سه بادگير قديمي با ديگر بادگيرهاي آن مشهود است. شش بادگير آب انبار با توجه به شرايط اقليمي و جهت باد در اين منطقه به شكل 8 وجهي مي‌باشند.
ارتفاع مخزن، ارتفاع بادگيرها، معماري زيباي بادگيرها و مصالح به كار رفته و تزئينات آجر چيني مدخل ورودي آن از ويژگي‌هاي انحصاري آب انبار شش بادگيري است كه شهرت بسزايي به آن داده است.
تعداد پلكانهاي اين آب انبار 50 عدد، ارتفااع مخزن 6/12 متر و ارتفاع بادگيرها 10 متر ميباشد.
