پایگاه علمی سعید سان دانلود رایگان مقالات علمی کنفرانس و ژورنال
چکیده:
در این پایان نامه به مکان یابی وطراحی مجتمع های خدماتی- رفاهی پرداخته شده است. در ابتدا به تاریخچه کاروانسراها در ایران و فلسفه و ضرورت وجودی و نقش آنها در حمل و نقل آن زمان و نیاز مسافران در گذشته و حال به حمایت در طول سفر اشاره شده است. سپس به معرفی فضاهای مجتمع خدماتی- رفاهی و ذکر استانداردهای مورد نیاز آنها در طراحی و به دست آوردن سرانه ها و مساحت های فضاها و رسیدن به مساحت لازم (برنامه فیزیکی) برای طراحی مجتمع مذکور پرداخته می شود. در قسمت بعد با توجه به عناصر اقلیمی منطقه، به نتیجه به دست آمده در مورد شکل و جهت مناسب طراحی ساختمان اشاره می شود. سپس با معرفی تجارب کشورهای پیشرفته و در حال توسعه ای چون آلمان، ترکیه، ایران و … در صنعت حمل و نقل، نمونه های داخلی و خارجی مورد تحلیل قرار می گیرند.
پس از تحلیل سایت مورد نظر برای طراحی مجتمع خدماتی- رفاهی مذکور، فرآیند طراحی مجتمع نشان داده می شود. در پایان نقشه های طرح مذکور ارائه می گردد.
مقدمه:
از گذشته های بسیار دور نیاز به داشتن مکانی برای اقامت در سفر مورد توجه بوده است. در سرزمین ایران نیز از دوران باستان برای پاسخگویی به این نیاز تلاش های فراوانی صورت گرفته که حاصل این تلاشها کاروانسراهای متعددی است که هنوز هم آثار آنها در سراسر ایران بزرگ دیده می شود. در واقع کاروانسراهای درون شهری نقش هتل ها و کاروانسراهای برون شهری نقش مجتمع های خدماتی- رفاهی امروز را داشتند اما با توسعه صنایع حمل و نقل واگذار از سنت به سمت تکنولوژی در شیوه برخورد با اقامت مسافران نیز تحولی بزرگ روی داد.
در واقع مجتمع های خدماتی- رفاهی شکل پیشرفته کاروانسراهای قدیمی هستند. مجتمع های خدماتی- رفاهی مجموعه هایی هستند که به منظور ارائه خدمات به رانندگان و مسافران در طول جاده های کشور احداث می شوند. این مجتمع ها در حالت مطلوب از خدمات تعمیراتی، بهداشتی، درمانی، رستوران، نمازخانه، استراحتگاه رانندگان و جایگاه عرضه سوخت و پارکینگ و سایر امکانات مورد نیاز برخوردارند. از دلایل ایجاد مجتمع های خدماتی- رفاهی می توان به جلوگیری از پراکندگی واحدهای خدماتی در طول جاده ها و تمرکز آنها در یک مکان به منظور ایجاد آسایش و رفاه بیشتررانندگان و مسافران در طول سفر، کاهش تصادفات و حوادث جاده ای، بالا بردن ضریب ایمنی جاده ها، تقویت جاذبه های توریستی- تفریحی در کشور و افزایش کارایی سیستم حمل و نقل جاده ای اشاره کرد. اغلب تاسیسات پراکنده موجود در حاشیه راه ها علاوه بر ارائه نکردن سرویس های خدماتی و رفاهی مناسب به علت نداشتن راه دسترسی مناسب به جاده، ایمنی رفت و آمد در جاده ها را به مخاطره انداخته و عوارض زیست محیطی زیان آوری را به وجود می آورد.
مسافران و رانندکان وسایل نقلیه تا پیش از احداث این مجتمع ها برای رفع هر یک از نیازهای خود ناچار بودند در یک سفر چند ساعته توقفهای متعدد داشته باشند و علاوه بر صرف وقت زیاد، در برابر هزینه ای که پرداخت می کردند خدمات مورد نیازمناسب دریافت نمی کردند. رانندگان وسیله نقلیه شخصی و عمومی به ویژه اتوبوس ها و رانندگان ناوگان های حمل و نقل زمینی که پس از طی کیلومترها راه مکان مناسبی برای اقامت و استراحت در اختیار ندارند به ناچار در پارکینگ جاده ها وحاشیه جاده ها متوقف شده و در فصول مختلف سال به ویژه زمستانهای سخت، مشکلات را متحمل می شدند. تعویض روغن در کنار جاده ها، تعمیر وسایل نقلیه، تهیه و تدارک غذا در پناه و سیله نقلیه و حتی استراحت در داخل یا خارج از اتومبیل ها نابسامانی های دیگر را تشدید می کرد. عدم دسترسی به رستوران مناسب، سرویس بهداشتی، نمازخانه، واحد درمانی، تعمیرگاه وسایل نقلیه، پست و مخابرات مشکلاتی بود که مسافران و رانندگان با آن مواجه بودند. چنین وضعیتی سامان دهی تاسیسات منفرد موجود در حاشیه راه و جاده را به صورت احداث مجتمع های خدماتی- رفاهی به منزله یک طرح ملی ایجاب می کند.
بیان مسئله
استان ایلام با داشتن ۴۳۰کیلومتر مرز مشترک با کشور عراق و داشتن اشتراکهای مذهبی و ارتباط فامیلی با شهرهای مرزی عراق از دیرباز دارای موقعیتی برجسته و منحصر به‌فرد برای توسعه اقتصادی منطقه و کشور است. شهر مرزی مهران در استان ایلام با حدود ۲۳۰کیلومتر فاصله با بغداد نزدیکترین شهر مرزی کشور به پایتخت عراق و عتبات عالیه این کشور است. از حیث سنخیت مذهبی بین اهالی استان ایلام با ساکنان استانهای همجوار حد فاصل بغداد وعتبات عالیات (واسط و میسان) همنوایی کامل وجود داشته و همگی این مردمان هم مذهب هستند. این شرایط و توجیه‌ها باعث شده که مردم مشتاق زیارت عتبات عالیات عراق بدون هدایت بخش رسمی به صورت طبیعی مرزهای ایلام بویژه مهران را مسیر اصلی خود برای عزیمت به عراق انتخاب کنند به نحویکه حتی قبل از گشایش رسمی مرز مهران، هزاران نفر از اهالی کشور غیرقانونی و خودجوش از مرزهای ایلام به عراق عزیمت کردند. حجم تردد زوار در خروجی مهران تا جایی بود که به اعتراف برخی مسوولان خروجی مهران پس از فرودگاه مهرآباد بیشترین میزان تردد مسافر و زوار را در خود جای داده بود. بر اساس آمار موجود، در جریان سقوط رژیم صدام تاکنون بیش از ۱۴میلیون زائر ایرانی و عراقی از طریق خروجی مهران تردد کردند. در کنار تردد زایران عتبات عالیات و به سبب نزدیکی و امنیت موجود در استان ایلام بیشترین حجم تردد دیپلمات دو کشور از طریق خروجی مهران به دو کشور انجام می‌شود. اما در کنار همه این توانمندی و ظرفیت برجسته که برای رونق اقتصادی شهرستان مرزی مهران نهفته است، کمبود امکانات و تجهیزات مناسب برای خدمات دهی مطلوب به حجم عظیم و گسترده زوار و تجار مشهود است. موج عظیم استقبال زایران عتبات عالیات از خروجی مهران گاهی روزها به حدی می‌رسد که امکانات و تجهیزات مستقر در این نقطه صفر مرزی جوابگوی مسایل رفاهی و خدماتی به آنان نیست. به‌نظر می‌رسد، استقبال زوار در کنار کمبود فضاهای مناسب بویژه اماکن اقامتی و پذیرایی می‌تواند تهدیدی برای توسعه استان ایلام به شمار رود. برخی از زائران ایرانی عتبات عالیات با وجود اینکه خروجی مهران را بهترین معبر برای تردد به شهرهای مذهبی عراق ارزیابی کردند اما خواستار توجه دولتمردان برای توسعه امکانات و تجهیزات خدمات‌رفاهی، سرویسهای بهداشتی و مهمانپذیر در این منطقه شدند. با توجه به اینکه خروجی مهران به‌عنوان اصلی‌ترین گذرگاه زایران در دو کشور شناخته شده مسوولان باید با حساسیت بیشتری اقدام به ایجاد امکانات در این منطقه کنند. اما نگاهی به وضعیت شهر مهران نشان می‌دهد که کل ظرفیت این شهرستان چیزی جز ۵۸زائر سرا و پنج هتل نبوده که گنجایش خدمات‌دهی دو هزار زائر در روز را بیشتر ندارد. چیزی که شاید بیش از همه باعث رویگردانی بخش خصوصی ایلام برای ایجاد زائرسرا و هتل در منطقه مرزی مهران شده این است که سازمان حج و زیارت کاروانهای حج و زیارت را بدون توقف در شهرستان مرزی مهران راهی شهرهای عراق کرده و در برگشت زائران نیز، این روند همچنان ادامه دارد. اکنون بیشتر شهروندان مهرانی که با استفاده از تسهیلات روی به کارهایی برای جلب زوار مانند ایجاد زائرسرا، مهمانپذیر و بازار سوغات آورده‌اند، به سبب عدم توقف زائران با مشکلات جدی مواجه هستند. اکنون و به صورت متوسط روزانه بیش از پنج هزار زایر ایرانی در خروجی مهران تردد می‌کنند که در برخی موارد این رقم تا ۱۰هزار زایر نیز افزایش می‌یابد[1]. بر اساس تازه‌ترین بخشنامه مقرر شده که کاروانهای زایران عتبات عالیات حداقل یک شب برای کارهای اداری در شهرستان مرزی مهران توقف کنند. توقف این کاروانها در شهرستان مرزی مهران باعث رونق اقتصادی بخش خصوصی می‌شود. اما در کنار تردد زوار به شهرهای مذهبی عراق، روزانه حجم زیادی کالای غیرنفتی از طریق خروجی بین‌المللی مهران به کشور همسایه ارسال می‌شود. روزانه بیش از دو هزار کامیون حامل کالای غیرنفتی از طریق بازارچه مهران به کشور همسایه ارسال می‌شود. با توجه به تبدیل مرز مهران به مرز بین‌المللی و تجاری کشور،هم‌اکنون روزانه به طور متوسط یکهزار و ۵۰۰کاروان زوار عتبات عالیات و ۷۰۰دستگاه کامیون حامل کالاهای غیرنفتی از مرز مهران به کشور عراق صادر می‌شود[2]. وجود امنیت کامل در مرز، سهولت در صادرات و همچنین تبدیل این مرز به مرز بین‌المللی کشور در افزایش صادرات کالا در این خروجی نفش بسزایی خواهد داشت. روزانه حدود دو هزار کامیون حامل زوار و کالاهای غیرنفتی از خروجی بین‌المللی مهران به کشور عراق صادر می‌شود که بیانگر حجم عظیم فعالیت تجاری و مسافری در این منطقه است. پایانه بین‌المللی مهران در دو بخش تجاری و مسافری طراحی شده است. این پایانه براساس استانداردهای روز و مدرن طراحی شده به نحویکه بخش مسافری آن ظرفیت خدمات‌دهی به ۲۰هزار زایر را در روز دارا می‌باشد. عملیات اجرایی طرح جامع پایانه مرز مهران در زمینی به گستره ۳۶هکتار در سال ۸۳آغاز شد. او ادامه داد: این پایانه در دو بخش تجاری و مسافری با امکانات گسترده و مجزا با ظرفیت ۲۰هزار زایر در روز طراحی شده است. خروجی مرزی مهران از زمان سرنگونی رژیم صدام تاکنون با وجود فقدان امکانات مرزی اما به کانون اصلی تردد زوار عتبات عالیات و صدور کالای ایرانی به عراق تبدیل شده است. مرز رسمی مهران با بغداد و عتبات عالیات عراق حدود ۲۵۰کیلومتر فاصله دارد. سالانه علاوه بر صدور ۲۰۰میلیون دلار کالای غیرنفتی، یک میلیون زایر عتبات عالیات از طریق خروجی مهران به شهرهای عراق تردد می‌کنند. با توجه به مسائل و موارد فوق لزوم ایجاد یک مجتمع خدماتی- رفاهی در نزدیکی شهر مهران ضروری به نظر می رسد.
مبانی نظری :
معماری گذشته ایران واجد ارزش هایی بوده که آن را به طبیعت و فضامندی نزدیک می سازد. اگر چنین باشد که هست، باید بگوییم معماران ایرانی در دوره های مختلف تاریخی سعی کرده اند که زیست جهان انسانی را رعایت کنند و در این زمینه روش شناسی متکثر خود را نیز داشته اند چنان که تنوع اشکال و سبک های معماری در کشور بیانگر تفاوت در دیدگاه های معمارانه است که به اقتضای بافت اقلیمی و امکانات موجود، اجرا شده است. به همین ترتیب فضاهای اندرونی و بیرونی به گونه ای طراحی می شوند که ضمن ایجاد تداخل به فاصله گذاری هم توجه شود.
واقعیت این است که روند دستوری مدرنیزاسیون در ایران،معماری را هم آسیب پذیر کرده و عناصر اصلی اش، از جمله فضامندی را از آن گرفت. با این حال ناگفته نماند که معماری معاصر ایران با همه ناکامی هایش، دستاوردهای چشمگیری هم داشته است که آیندگان درباره آن قضاوت خواهند کرد ( مجله رایانه و معماری شماره4).
با توجه به موقعیت قرارگیری مجتمع خدماتی – رفاهی مذکور در نزدیکی مرز بین المللی مهران و تردد زائرین و جهانگردان از این مرز و ورود آنها به کشور ایران، این مجتمع علاوه بر خدمات دهی به مسافران، می تواند معرف فرهنگ غنی و معماری اصیل ایرانی و اسلامی بوده و نقش برجسته ای در نمایش و معرفی کشور در تمام زوایا و همچنین در ارتقاء صنعت توریسم کشور داشته باشد.
با در نظر گرفتن هدف فوق، مبانی نظری طراحی این مجتمع بر اساس اصول و ضوابط معماری اسلامی و ایرانی پایه ریزی شده است.
پیشرفت تکنولوژی، صنعت و مدرنیته و تاثیر آن را درمعماری و جهان امروز نمی توان انکار کرد. بر این اساس طرح این مجتمع بر مبنای تکنولوژی و صنعت و در قالب معماری اسلامی و ایرانی طراحی شده است.
خلاصه سابقه تاریخی کاروانسرا :
نیاز انسان به سرپناه و مامن، نه تنها در حضر بلکه در سفر هم از روزگار باستان مورد توجه بوده است. در ایران زمین، از گذشته بسیار دور آثار و مظاهری از این گونه پناهگاه ها و استراحتگاه های بین راه دیده می شود که بسیاری از انها را می توان از نظر شیوه ساختمانی از شاهکارهای معماری و هنری عصر خود به حساب آورد. در دوران اسلامی ایجاد اینگونه بناها با ویژگی های گوناگون، در شهرها و روستاها، جاده های حاشیه کویر و معابر کوهستانی با نامهای مختلف چون رباط و کاروانسرا رو به توسعه و گسترش نهاد. احداث کاروانسراها در ایران سابقه ای بس قدیمی داشته و طبق منابع تاریخی، این کشور در احداث کاروانسراها و همچنین سیستم ارتباطات مبتکر و پیشقدم بوده است.
به طور کلی، تحول و گسترش کاروانسراهای ایران در ادوار مختلف بستگی به وضعیت اجتماعی، اقتصادی، مذهبی و … داشته و شکل یابی و توسعه آن با موارد یاد شده در ارتباط بوده است.
عملکردهای گوناگونی که در گذشته کاروانسرا به عهده داشته، باعث گردیده نامهای متفاوتی برای اینگونه بناها در فرهنگ لغات جای گیرد، از جمله : کاربات، رباط، ساباط و خان.
این بناها، در واقع دارای عملکرد و وظایفی مشابه کاروانسرا بوده ولی از نظر ویژگی های معماری، تفاوتهایی داشته اند. بنابراین، دلایل ایجاد و علل بنیاد و پیدایش اینگونه بناها را می توان نیاز مبرم کاروانیان به حمایت در طول سفر دانست.
نام « کاروانسرا » ترکیبی است از کاروان ( کاربان ) به معنی جمعی مسافر که گروهی مسافرت می کنند و سرای،به معنی خانه و مکان.
تاریخچه خدمات بین راهی در ایران:
ایجاد راه و ساختمان های بین راهی در سرزمین ایران پیشینه ای کهن دارد. ایرانیان در فواصل و مسیرهای معین، مکان ها و اطراق گاههایی ایجاد کرده بودند که محل توقف و آسایش مسافران و کاروان های تجاری و بازرگانی بوده است.
منابع تاریخی حکایت از آن دارند که بنیانگذار احداث بناهای مذکور هخامنشیان بوده اند؛ دوره اشکانیان، همانند عهد عهد هخامنشی توسعه راه ها و ایجاد ایستگاه های بین راهی به ویژه در مسیر تاریخی جاده ابریشم اهمیت فوق العاده ای یافت. در دوره اسلامی نیز عوامل متعددی در شکل یابی، توسعه و گسترش کاروانسراها دخالت داشته که اهم آنها عوامل مذهبی، نظامی و اقتصادی است. قرن پنجم (ه.ق) عصر شکوفایی هنرهای اسلامی به ویژه هنر معماری است. بنیان گسترش شبکه راه های تجاری و احداث کاروانسراهای متعدد در مسیر جاده ها و داخل شهرها در این دوره بوده است.
سده چهاردهم را می توان دوران دگرگونی ایرانگردی و جهانگردی و به دنبال آن مهمانداری دانست. از ابتدای این سده آرام آرام راه های کاروان رو به جاده های شوسه تبدیل گردید و به دنبال آن میزان ورود خودرو به کشور افزایش یافت. جاده های شوسه، راه آهن و ورود هواپیما به ایران از عوامل عمده تسهیل در امر مسافرت بوده و تاثیر مشهودی در ایرانگردی و جهانگردی داشته اند.
پس از انقلاب به دلیل شروع جنگ و تغییر سیست های گردشگری توجه چندانی به این بخش نگردید و در طول این سال ها بسیاری از هتل های موجود در اختیار مهاجرین و جنگ زدگان قرار گرفت که باعث فرسودگی و سپری شدن عمر مفید تجهیزات آنها شد. از سوی دیگر به جهت بی توجهی به آموزش در خدمات
گردشگری و برقراری نوعی گزینش، کیفیت خدمات در اینگونه اماکن افت چشمگیری یافت. پس از جنگ و آغاز دوران سازندگی، مجدداٌ موضوع گردشگری در دستور کار دولت قرار گرفت و برنامه ریزی برای بازسازی هتل های موجود و احداث هتل های جدید بر طبق ضوابط تازه مورد توجه قرار گرفت و به تدریج ساخت و ساز و بهره برداری از مجتمع های گردشگری توریستی و میان راهی آغاز شد (یاسین درودیان، 1388 ).
کاروانسراها:
نیاز انسان به سرپناه و مامن نه تنها در سراگاه، بلکه در سفر هایی که به هدف رفع نیازهای ارتباطی، اقتصادی، نظامی یا رشد و توسعه تجاری، فرهنگی و گردشگری و سیاحت انجام می شده است، از دوران باستان در کشورهای شرقی و خصوصا ایران مورد توجه بوده است. آثار و مظاهری از این گونه بناها و استراحتگاه های بین راهی، تحت عناوین کاروانسرا، رباط، کاربات و … با کاربری های متعدد را در گوشه و کنار ایران می توان دید که از جمله شاهکارهای هنری و معماری عصر خود و یا در زمان رونق جاده ابریشم به شمار می روند؛ و این در حالی است که در جوامع اروپایی یا آمریکایی با این رویدادها به صورت ابتدایی برخورد شده و قرن های متمادی کاروانیان شب هنگام دایره وار دور هم جمع می شدند و جهت امنیت بیشتر از تهاجم ها، حصاری از دلیجان ها و سپس چهارپایان دور خود می کشیدند.
اقامتگاه های بین راهی علاوه بر ارزش سکونتی و هنری، از دیدگاه مسایل اجتماعی و فرهنگی نیز حایز اهمیت می باشند. کاروانسراها در طول زمان و بر حسب نیازهای محیطی و ضرورت اجتماعی شان موقعیتی فراتر از یک اقامتگاه یا منزلگاه یافته اند و به محلی برای تعامل اندیشه ها، تبادل و تقابل آداب و رسوم اقوام و ملل مختلف مبدل شده که بی شک ارتباطات و تلاقی افکار و اندیشه های اقوام گوناگون تاثیر شگرفی در زندگی مردم ایران زمین داشته است. به دیگر سخن، کاروانسراها به مثابه شهر یا قصبه ای کوچک علاوه بر تامین نیازهای اقامتی و امنیتی رهگذران با ارائه خدماتی نظیر نانوایی، آسیاب، مسجد و دکان جهت خرید و فروش کالاهای کاروانی کلیه نیازهای مسافران و چهارپایان را فراهم می نماید. اما با گذشت زمان این مجموعه ها کاربری خود را از دست داده و به مخروبه تبدیل شده اند.
مجموعه های بین راهی:
در عصر حاضر نیز نیاز به سرپناه و مامن در سفر همچون گذشته از جمله دغدغه های مسافران محسوب می شود. و با منسوخ شدن کاروانسراها و عدم تامین نیاز مخاطبان از طریق جایگاه های سوخت رسانی، مجموعه های بین راهی جایگزین مناسبی جهت ارایه خدمات در مبحث توریسم و سفرهای جاده ای است. به طور کلی مجموعه بین راهی به تسهیلات عمومی نزدیک بزرگراه ها یا آزاد راه ها اتلاق می شود که شامل رستوران، جایگاه سوخت گیری و محل توقف، جهت ارایه خدمات به رانندگان و مسافرین می باشد. اما این مجموعه ها در روند توسعه خود جایگاهی فراتر یافته و به مجموعه هایی چند منظوره با هدف توسعه صنعت توریسم مبدل شده اند. تجمیع کاربری هایی همچون رستوران، جایگاه سوخت گیری، محل توقف، پارکینگ، کمپ و هتل، زمین های ورزشی و بازی، فضاهای تجاری و فروشگاهی، اداری، تیرپارک ها و … مجموعه ای کامل و جامع را جهت جذب گردشگران داخلی و خارجی فراهم می نماید، که گستره وسیعی از بعد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور را تحت تاثیر خود قرار می دهد.
کاروانسرا ها، مهمان خانه های بین راهی کشور ایران در طی قرون متمادی گذشته بوده و سابقه آن به دوره هخامنشی یعنی بیش از دو هزار و پانصد سال قبل می رسد. در مسیر راه های مهم بین شهری، کاروانسرا ها به فاصله مسافتی که کاروان در یک روز می توانسته طی کند، ساخته می شده است (محمد یوسف کیانی،1383).
به دلیل خشکی نسبی آب و هوا در بخش عمده ای از کشور ایران و دور بودن شهر ها و آبادی ها از یکدیگر، وجود نقاطی جهت استراحت و تهیه آذوقه در بین راه، امری حیاتی و ضروری بوده و بدون وجود این ایستگاه ها، طی طریق و ارتباط بین مناطق مختلف کشور غیر ممکن بوده است.
از آنجایی که در دوره پیش از اسلام، خصوصاً در زمان پادشاهی هخامنشی، وسعت مملکت ایران بسیار زیاد بوده و کنترل این امپراطوری وسیع احتیاج به خطوط ارتباطی منظم و مطمئن داشته، مورخین یونان باستان مانند هرودت و گزنفون از وجود راه های امن و کاروانسرا های خوب در ایران خبر می دهند. هرودت در مورد راه های امپراطوری هخامنشی می نویسد: «واحد مقیاس راه ها پرسنگ است و به مسافت هر چهار پرسنگ منزلی تهیه شده موسوم به ایستگاه؛ در این منازل مهمان خانه های خوب بر پا گردیده.»[3]
شکل 1: پلان کاروانسرای دروازه گچ مربوط به دوره ساسانی. این نوع پلان با حیاط مرکزی، الگوی سایر کاروانسرا های ایران در دوره های بعدی بوده است.
در دوره حکومت اشکانی و ساسانی نیز وجود راه های امن و کاروانسرا های مناسب امری ضروری برای اداره کشور پهناور ایران در این دوره تاریخی بوده است. خصوصاً از آنجایی که ایران در مسیر تجارت بین المللی بین خاور دور از یک سو و سواحل مدیترانه و اروپا از طرف دیگر قرار داشته و بخش عمده ای از مسیر تجاری جاده ابریشم از سرحدات شمالی ایران می گذشته، تامین امنیت و رفاه بازرگانان در این مسیر طولانی که منبع درآمد مهمی برای دولت بوده، امری لازم و ضروری بوده است.
از دوره پادشاهی هخامنشی و اشکانی کاروانسرای شناخته شده ای در ایران باقی نمانده است، ولی از زمان ساسانیان تعداد معدودی کاروانسرا باقی مانده که الگوی کاروانسرا های بعدی در دوره اسلامی قرار گرفته است. از قدیمی ترین کاروانسرا های ایران می توان از کاروانسرای دروازه گچ ( شکل 1([4]نام برد. پایه ها و بخشی از دیوار های این کاروانسرا که با سنگ و آهک ساخته شده هنوز باقی است. این بنا دارای یک حیاط مرکزی و تعدادی دالان در اطراف حیاط است.
ماکسیم سیرو [5] در کتاب خود به نام «کاروانسرا های ایران و ساختمان های کوچک میان راه» می نویسد: «در اواخر دوران ساسانی دو نوع کاروانسرا در سرزمین ایران شناخته می شد. یکی از آنها شامل حیاطی بوده که در اطرافش یک نوع دالان عریضی برای چهارپایان ساخته بودند مانند کاروانسرای دروازه گچ …. نوع دوم شامل تالار های مستطیلی است که در اطراف حیات مرکزی قرار گرفته اند و این از خصوصات کاروانسرا های ایرانی است …. در آن کاروانسرا های نوع اول مسئله اقامت مسافران تقریباً نادیده گرفته شده است»[6]
در دوره اسلامی پلان این دو نوع کاروانسرا به نحو بسیار منطقی ای تلفیق می شود به صورتی که در اطراف حیاط مرکزی، اطاق های کاروانیان و در پشت آنها دالان های عریضی برای نگهداری چهارپایان احداث می گردد و مانند بنای کاخ های اشکانی و ساسانی، در اغلب کاروانسرا ها در اطراف حیات مرکزی دو و یا چهار ایوان می سازند. این سبک کاروانسرا های ایرانی مورد تقلید بسیاری از کشور ها مانند پاکستان، افقانستان، هند و نواحی آسیای میانه قرار گرفته است.
[1] خالد رحیمی (فرماندار مهران)
[2] علی محمد آزاد (استاندار وقت ایلام)
ماخذ: خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران
[3] لغت نامه دهخدا، چاپارخانه
[4] در جاده شیراز به فیروزآباد
[5] معمار و محقق معروف فرانسوی
[6] ماکسیم سیرو
فهرست مطالب: صفحه
چکیده…………………………………………………………….. 1
مقدمه………………………………………………………………………. 2
فصل اول: معرفی طرح……………………………………………..5- 3
- بیان مساله
- مبانی نظری
فصل دوم: خلاصه سابقه تاریخی کاروانسرا…………………………………….8- 6
- تاریخچه خدمات بین راهی در ایران
- مجموعه های بین راهی
فصل سوم: تدوین کلی اصول، ضوابط و معیارهای طراحی………………………………….. 46-9
- الگوی برنامه ریزی طرح برای مجتمع های خدماتی رفاهی
- طرح ریزی مراکز خدماتی- رفاهی
- اصول طرح ریزی
- اصول حاکم بر خدمات مسافرین
- اصول حاکم بر خدمات خودرویی
فصل چهارم: برنامه فیزیکی طرح………………………………………………..50-47
فصل پنجم: موقعیت و حدود شهرستان مهران……………………………………51-57
- اقلیم منطقه
- نتیجه گیری اقلیمی
- ویژگی های جمعیتی شهرستان مهران
- تسهیلات زیربنایی و اجتماعی شهرستان مهران
- ساختار اقتصادی شهرستان مهران
- پتانسیل های گردشگری شهرستان مهران
- آشنایی با بازارچه، مشخصات و ساخت پایانه مرزی
فصل ششم: بررسی کلی تجارب نظری و عملی مجتمع های داخلی و خارجی…………………………61- 58
- کشورهای پیشرفته
- کشورهای در حال توسعه
فصل هفتم: نمونه های بررسی شده مجتمع های خدماتی- رفاهی………………………69-62
- نمونه های داخلی
- مجتمع خدماتی- رفاهی مهتاب
- مجتمع خدماتی- رفاهی مارال ستاره
- مجتمع خدماتی- رفاهی مارال
- نمونه خارجی
- مجتمع خدماتی-رفاهی Rasthausfernthal
فصل هشتم: تحلیل و بررسی سایت…………………………………………………..75-70
- عوامل موثر در انتخاب سایت
- خلاصه فرم مشخصات زمین
- کروکی زمین
- تصاویر
فصل نهم:ارائه طرح…………………………………………………87-78
منابع و مآخذ
فصل اول: معرفی طرح
فصل دوم: خلاصه سابقه تاریخی کاروانسرا
فصل سوم: تدوین کلی اصول، ضوابط و معیارهای طراحی
فصل چهارم: برنامه فیزیکی طرح
فصل پنجم: موقعیت وحدود جغرافیایی شهرستان مهران
فصل ششم: بررسی کلی تجارب نظری و عملی مجتمع های داخلی و خارجی
صل هفتم: نمونه های بررسی شده مجتمع های خدماتی- رفاهی
فصل هشتم: تحلیل و بررسی سایت
فصل نهم: ارائه طرح
فهرست منابع و ماخذ:
- مجلات معماری و شهرسازی
- مجله رایانه و معماری شماره 4
- مجلات هنر و معماری شماره های 35 و 36
- فصلنامه معماری و ساختمان شماره 18
- فصلنامه معماری محوطه پاییز 85 شماره یکم
- فصلنامه معماری محوطه تابستان86 شماره سوم
- فصلنامه معماری محوطه پاییز 87 شماره
- استاندارد کیفیت خدمات گردشگری “معاونت توسعه و تجهیز منابع سازمان میراث فرهنگی و گردشگری”: « ضوابط مربوط به متل و اقامتگاه ها»
- استانداردهای جایگاههای سوخت، شرکت نفت
- آیین نامه طرح هندسی راه ها، مرکز تحقیات و مطالعات وزارت راه و ترابری
- مجموعه جزوات و CD مکان یابی مجتمع های بین راهی، سازمان حمل و نقل و پایانه های کشور
- مجموعه مقالات اصول و پایه طراحی مسجد
- آرشیو پایان نامه های کتابخانه ملی ایران
- آرشیو پایان نامه های دانشگاه تهران
- مجموعه مقالات بررسی تعاملات مرز بین المللی مهران، وحید درخشنده
- احکام هتل داری، برگرفته از حسینیه عظیمی به سفارش ستاد احیا امر به معروف و نهی از منکر، گردآورنده: وحید درخشنده
- اصول طراحی هتل، وحید درخشنده
- پیرنیا، محمدکریم: «آشنایی با معماری اسلامی ایران»
- پیرنیا، محمدکریم: «سبک شناسی معماری ایران»
- پوپ،آ: «معماری ایران»
- قبادیان، وحید: «بررسی اقلیمی ابنیه سنتی»
- قبادیان، وحید: «کاروانسرا، چاپارخانه»
- کسمایی، مرتضی: «اقلیم و معماری»
- کیانی، محمد یوسف- کلایس، ولفرام: «کاروانسراهای ایران»
- هیلن براند،رابرت: «معماری اسلامی»
- کسایی، رضا: راه و رباط
- ساختمان های بین راهی
- خانه های آسمانی، سازمان مسکن و شهرسازی
- حاجی رحیمی، مجید: مجتمع خدماتی رفاهی بین راهی
- نویفرت اطلاعات معماری
- سایت اینترنتی سازمان حمل و نقل و پایانه های کشور
- سایت اینترنتی وزارت راه و ترابری
- سایت اینترنتی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری
- مرکز آمار ایران
- مرکز تحقیقات و مطالعات وزارت را و ترابری