پایگاه علمی سعید سان دانلود رایگان مقالات علمی کنفرانس و ژورنال
سبک خراسانی
اولین نمونه های هنر و معماری اسلامی ایران در منطقه خراسان شکل گرفت. شیوه خراسانی در قرن اول هجری و از ابتدای پذیرش دین مبین اسلام از سوی ایرانیان شروع شد و تا زمان آل بویه و دیلمیان (قرن چهارم هجری ) ادامه داشت. گروهی آن را ادامه شیوه پارتی دانسته و در مورد مساجد به نام سبک شبستانی می شناسند. باید توجه داشت که الگو و طرح مساجد اولیه اسلام تقلیدی از مسجد نبی اکرم ص) در مدینه است. برای ساختن این مسجد، رسول گرامی (ص) دستور می دهند سنگ‌های لاشه را از نزدیک‌ترین کوه تهیه کرده و آنها را به صورت خشکه چین (بدون ملات ) بر روی هم بچینند. ارتفاع دیوارها به اندازه قد بلندترین مرد عرب در حالی که دست‌هایش را بلند کرده باشد، تعیین می شود. پوشش سقف شبستان آن از عناصری ساده مانند پوست چهارپایان بوده که در ضمن، سایبانی در برابر نور شدید آفتاب بوده است. از نخل‌های خشک و درختان بی بار به عنوان ستون و تیر استفاده می شده است. مساجد اولیه اسلام در خراسان با الهام از مسجد مدینه (مدینه النبی ) در یک فضای چهارگوش با شبستانی در جهت قبله به وجود آمد و سقف تنها شبستان آنها نیز برای ایجاد سایبان و بعدها جلوگیری از آب باران با مصالح ساده پوشیده شد.
در مجموع خصوصیات شیوه خراسانی عبارتند از:
– سادگی تا مرز امکان
– استفاده از مصالح بوم‌آور
– پرهیز از بیهودگی
– مردم واری فوق العاده
مهم‌ترین بناهایی که در حال حاضر در این سبک در دسترس هستند، به شرح زیر می باشند:
– مسجد جامع فهرج از نیمه اول قرن اول هجری
– اصل مسجد جامع اردستان
– مسجد تاریخانه دامغان: تاری به ترکی یعنی خدا (خدای خانه)
– در خرانق در نزدیکی یزد نیز آثار مختلفی از شیوه خراسانی به جای مانده است.
– اصل مسجد جامع اصفهان (مسجد اولیه)
– مسجدجامع ابرقو
– مسجد جامع نایین
– مسجد جامع نیریز- اصل آن
– مسجد جامع میبد
از میان بناهایی که در بالا آورده شدند، به بررسی چند بنا می پردازیم.
یکی از اصیل‌ترین بناهای این دوره، مسجد جامع فهرج یزد است.
مسجد فهرج
مسجد فهرج یکی از اصیل‌ترین ساختمان‌های شیوه خراسانی است. این مسجد در ۲ کیلومتری یزد در قریه ای به نام فهرج سر راه قدیمی یزد به کرمان قرار دارد و تک منار گِلی آن از فاصله دور دیده می شود. بنای مسجد مربوط به قرن اول هجری و مانند مساجد صدر اسلام دارای طرحی بسیار ساده و بی پیرایه است و احتمالاً جزو نخستین مساجدی است که تاکنون در ایران شناخته شده، سبک و شیوه معماری آن را بین شیوه پارتی وخراسانی می‌دانند. بنا تماماً از خشت خام ساخته شده و پوشش دیوارها از کاهگل است.
فهرج
نقشه مسجد بسیار ساده است و شبستانی سه دهانه دارد. دهانه میانی که بزرگ‌تر از دو دهانه چپ و راست است. قوس ناری دارد و طاق‌ها نیز ناوی و طاق آهنگ است در قسمت شمالی مسجد مناره‌ای از خشت و جدا از بنا ساخته شده که به مسجد راه دارد قسمت‌هایی از مسجد که در حال ویرانی بوده مرمت شده است. یکی از ویژگی‌های جالب این مسجد، نقش درهای ساسانی است که با گچ، برروی دیوار شرقی، نگاشته شده است. به طور کلی معماری این مسجد به جز نقشه آن چیز تازه ای‌ست معماری ساسانی‌ست.
تاریخانه دامغان
این مسجد یکی از مساجد اولیه اسلامی (قرن دوم هجری) و با شیوه خراسانی بنا شده است. نقشه ساختمان بر پایه همان شبستان ستون‌دار است که بعدها در آن تغییراتی داده اند. بخشی از این مسجد چندین بار، دوباره‌سازی شد. یک صحن بزرگ تقریباً چهارگوش دارد که در اطراف آن رواق‌هایی با طاق ضربی روی پایه‌های مدور قرار دارد. نقشه کلی مسجد ساده و مردم‌وار است وشبیه یک حیاط اندرونی است. طرح کلی ساختمان و مصالح آن و نوع آجرچینی و ابعاد آجرهای قرمز رنگ و ستون‌ها شبیه طرح بناهای ساسانی است. در رواق‌های اطراف حیاط دهانه وسط، نسبت به دهانه‌های دیگر ارتفاع بیشتری دارد. قوس‌های آن ابتدا بدون تیزه و صاف بوده اند و قوس‌های جناقی (تیزه دار) را بعدها زده‌اند.
تاریخانه دامغان
مسجد جامع نایین
یکی از بناهای شیوه خراسانی (شبستانی) است. قدیمی‌ترین قسمت مسجد مربوط به شبستان جنوبی است. تغییرات زیادی در دوره‌های بعد، از جمله در زمان آل‌بویه در آن داده شده، لذا مسجد، ترکیبی از شیوه خراسانی و رازی دارد.
مسجد اولیه جامع اصفهان
با کاوش‌هایی که اخیراً انجام شده، ثابت کرده‌اند که طرح اصلی و ابتدایی مسجد جامع اصفهان، شبستانی ( بومسلمی یا شبستان ستون‌دار) است. این مسجد بزرگ، تاریخی کهن دارد و در دوره‌های مختلف، تغییرات کلی در آن داده شده است و تقریباً از تمامی پادشاهان سلسله‌های ایرانی بعد از اسلام در آن اثر و کتیبه‌ای دیده می‌شود.
مسجد جامع نیریز
این مسجد در اصل، شیوه خراسانی داشته و بعدها ملحقاتی به آن اضافه شده است. طرح اولیه مسجد، شبستانی در جنوب و ایوانی در مقابل شبستان داشته که یک ایوان بوده‌است. به این ایوان‌های تکی گیری می‌گفتند. گروهی از کارشناسان بر این عقیده‌اند که این مکان قبلا آتشکده بوده‌است.
معماری در عصر سامانیان
همان طور که درگذشته بیان شد، سبک و یا شیوه معماری در مقطع خاصی پایان نمی‌گیرد و پذیرش آن نیز ناگهانی نبوده و شروع معینی ندارد. منطقه خراسان صاحب شیوه خراسانی است اما همین شیوه به‌تدریج گرایش به شیوه بعدی یعنی رازی پیدا کرد و لذ ا بسیاری از آثار از نیمه دوم قرن سوم هجری دارای دو شیوه خراسانی و رازی با هم بودند و این موضوع در شیوه‌های بعدی نیز تکرار می‌شود. معماری در عصر سامانیان نیز چنین وضعی داشت و بناها تلفیقی از شیوه خراسانی و رازی بودند و به مرور زمان شیوه رازی جایگزین شیوه خراسانی شد. پذیرش نهایی اسلام امنیت مناسبی را به وجود آورد و موجب شد که شالوده اقتصادی لازم برای نیروهای خلّاق فراهم آید. مقارن با نیمه دوم قرن سوم یک دگرگونی اصیل ایرانی در خراسان (در آن زمان ماوراءالهر و افغانستان کنونی جزء خراسان بود .) تکوین یافت.
در این منطقه با وجود حکومت سامانیان که در بخارا و سمرقند فرمان می‌راندند، فرهنگ تازه ای با ویژگی‌های اصیل ایرانی پدید آمد. در این دوره، تنها یک بنای تاریخی باقی ماند که از زیباترین بناهای ایرانی است. آرامگاه امیراسماعیل سامانی که مدتی قبل از مرگ او در اوایل قرن چهارم در بخارا ساخته شد،, بنایی است با قدرت و اصالتی مؤثر. این بنا که شیوه خراسانی رازی دارد، از نظر پیشرفت در طرح و نقشه و به کارگیری مصالح تزیینی مناسب، در معماری ایران سهم به‌سزایی دارد. ساختمان آن مکعبی شکل است که هر ضلعش تقریباً ۱۰ متر است با گنبد نیمکره‌ای که در چهار گوشه آن چهار گنبد کوچک تخم مرغی به سبک و شیوه بناهای ساسانی است. چهار گوشه دیوارها که اندکی به داخل شیب دارد، با ستون‌های عظیم سه ربعی تقویت شده است. بنا، مناسب یک بنای یادبود است و سادگی و
گیرایی اندازه‌ها و نسبت‌های هماهنگ با آرایش قوی و ابتکاری، آن را از سایر بناهای اسلامی متمایز ساخته است. در این بنا، آجر با مهارتی استادانه به‌کار رفته و برتری آجرچینی‌های ایرانی را به خوبی نشان می‌دهد. بافت سایه‌دار دیوارها یادآور سبد بافته است که از تابش نور شدید خورشید جلوگیری می‌کند. این شیوه معماری بعدها، در سرزمین توران (ترکمنستان کنونی) سرمشق بسیاری از بناها قرار گرفت.