سبک پارتی در معماری ایران

سبک پارتی

دومین شیوه معماری ایرانی پس از سبک پارسی دوره هخامنشیان، شیوه پارتی است. قوم پارت یکی از شعب نژاد آریایی ایرانی است که سرزمین آنها ابتدا شمال خراسان بوده است. این شیوه به معماری گفته می شود که بعد از حمله اسکندر در ایران معمول شده و در دوره اشکانی، ساسانی صدر اسلام و در بعضی نقاط حتی بعد از اسلام تا قرن سوم و چهارم هجری ادامه داشته است که متأسفانه آثار کمی از دوره اولیه آن در ایران به جای مانده است.

سبک پارتی دوره اشکانیان

بعد از حمله اسکندر، یونانی ها سعی داشتند که به نحوی سلیقه و فرهنگ خود را بر ایرانیان تحمیل کنند. اسکندر برای نیل به این هدف مخصوصاً در ایران فرمان داد تا ده هزار تن از سربازان و سرداران او با زنان ایرانی وصلت کنند و خود نیز از میان شاهزادگان ایرانی دو دختر را به همسری برگزید. اما در عمل می بینیم که این اقدام مطلقاً انجام نگرفت و بر خلاف اقوامی که در این شرایط فرهنگ حاکم را  می پذیرفته اند، ایرانیان در غالب موارد تن به این عمل نداند.

خورهه

همان طور که می دانیم، معماری و هنر یونانی به خاطر ظرافت و نظم و تزیین آن در طول تاریخ معماری اروپا در چندین دوره مورد تقلید قرار گرفته است، البته این خصوصیات کمکی به تنوع نم ی کرد و در نهایت، از فرمول های به دست آمده، عدول نمی کرده و به همین دلیل حالت تکرار را در پلان و شکل بناهای یونانی می بینیم.
پروفسور امیه، خاورشناس بزرگ فرانسوی گفته بود: به کسانی که دوستدار هنر هستند، توصیه می کنیم اول به یونان بروند و بعد به که ایران، چون در ایران تنوع در بناها حتی در یک دوره تاریخی به خوبی مشاهده می شود. بر عکسِ آنچه که در یونان به صورت تکرار دیده می شود. البته این فقط یک تنقید هنری است.
در معماری بناهای مسکونی ایران نیز گاهی این حالت دیده می شود. معماران از لحاظ منطق ساخت به جایی می رسند که یک پلان و یا یک شکل کلی تثبیت می شود و مثلاً همه خانه ها در دوره ای از تاریخ تقریباً شبیه به هم می شوند و فقط در جزئیات تفاوت هایی پیدا می کنند. البته این یک عبیب در تفکر یونانیان است که این روش را بهترین دانسته و به همین بسنده می کنند.
شاید بتوان یکی از دلایل عدم انتخاب شیوه های یونانی را در نوع مصالح دانست. همان طور که می دانیم در یونان و روم معادن سنگ ساختمانی، خوب و بدون رگه بوده است. البته در سکوی کنار پله های ورودی تخت جمشید نیز سنگ های بزرگی دیده می شوند، اما فقط به دلیل عدم هماهنگی با اقلیم، خانه های روستایی را از سنگ نساخته و ساختمان ها از خشت است.
در کل می بینیم که کاربرد سنگ با اقلیم ایران هماهنگی نداشته و این خود یکی از دلایل عدم استفاده از سنگ در ادوار مختلف است. از طرف دیگر قبل از این دیدیم که نقش های ستون های یونانی را قرن ها قبل در کردستان و فارس داشته ایم ولی در عمل بعدها کمتر به کار گرفته شده اند.
تنها چیزی که از شیوه یونانی در ایران موجود است، مربوط به بنایی در نزدیکی محلات به نام که « معبد خُورهه » است که اشتباها نیز گفته می شود و ستون های به کار رفته در این معبد از نوع یونیک است. این معبد را شاید سلوکیان (جانشینان اسکندر ) ساخته باشند. اما در هر حال پلان آن بیانگر آتشکده بودن آن نیست.

معبد خورهه
در مجموع با وجود جاذبه های تمدن یونان، پارت ها دنبال آن تمدن نرفته و حتی از معماری هخامنشی نیز تقلید نکرده اند. از طرف دیگر برای رسیدن به خودبسندگی و استفاده از مصالح بوم آورد نمی توانسته اند مصالح را مثل دوره هخامنشی از راه های دوردست بیاورند. به همین دلیل اختراع بزرگی را در طول تاریخ معماری بشر که همان پوشش های طاقی در دهانه های بزرگ و در سطوح چهارگوش است شکل داده اند.
البته در معماری دوره های قبل از آن نیز از پوشش های طاقی در ایران استفاده شده است. ولی به نظر می رسد که پارت ها، به دلیل ضرورت های مختلفی که در آن زمان ایجاب می کرده، به معماری و هنر قدیم، خصوصاً معماری زمان مادها و حتی پیش از آن یعنی عیلامیها (چغازنبیل) بازگشته، و با توان بسیار بالایی پوشش هایی با دهانه بزرگ را از مصالح موجود پوشانده اند.

کلیاتی از خصوصیات شیوه پارتی را به شرح زیر است:

۱- حداکثر استفاده از مصالح محلی (بوم آورد) مثل استفاده از سنگ لاشه، خشت خام یا پخته و …
۲- استفاده بسیار خوب از تکنیک پیشرفته طاق و گنبد
۳- تنوع فوق العاده در طرح ها
۴- پرهیز نکردن از شکوه ارتفاع زیاد

در رابطه با ویژگی تنوع می توان گفت به طور مثال در دوره ساسانی تقریباً دو بنا را نمی توان یافت که با هم شباهتی کامل از نظر عملکرد و یا نقشه داشته باشند و هر کدام تنوع خاصی دارند. این از ویژگی های معماری ایران خصوصاً شیوه پارتی است.

در ایران بنایی که کاملاً منسوب به اشکانیان باشد موجود نیست تنها یکی دوجا را با دید مشکوک از اواخر اشکانی و اوایل
ساسانی می دانند. ولی در خارج ایران در آشور در سده اول میلادی کاخ پارتی داریم و نیز در الحضرا بسیاری از ساختمان های عهد پارت و از آن جمله کاخ پارتی به همین نام محفوظ مانده است. کاخ آشور یک بنای چهار ایوانی است. البته چهار ایوان آن در یک زمان ساخته نشده است.

نسا

قدیمی ترین محل سکونت پارت ها که تا کنون یافت شده در نسا یا پارتانیسا است که فاصله چندانی با عشق آباد امروزی (ترکمنستان) ندارد. روس ها در داخل ارگ تعداد زیادی بنای عمومی از جمله یک کاخ، موسوم به (خانه مربع)، و تعدادی معبد کشف کردند. طاق گرا سر راه کرمانشاه و قصر شیرین و کوه خواجه و قسمت اصلی معبد کنگاور و بسیاری از بناهای دیگر از این دوره هستند. بنای کوه خواجه در سیستان، در نزدیکی زابل و دریاچه هامون ساخته شده است. قسمتی از بناهای آن مربوط به دوره اول شیوه پارتی (اشکانی) و قسمتی نیز مربوط به دوره های بعد و از زمان ساسانی است.

طاق گرا
مسأله بسیار مهم در بناهای این کوه، وجود فضاهایی است که بعدها در کلیه مدارس، کاروانسراها و مساجد بعد از اسلام نیز ساخته شده است و درونگرایی در آن به خوبی به چشم می خورد. حیاط و قرار گرفتن فضاهای مختلف در اطراف آن از همین درونگرایی سرچشمه می گیرد، که بعدها نیز در معماری ایرانی مورد استفاده قرار گرفته است. از دیگر فضاهای این مجموعه، ایوان است. این بنا معمولاً پشت به آفتاب و رو به شمال بوده است. در مناطق سردسیر این ایوان ها معمولاً رو به جنوب قرار می گرفته اند. احتمالاً در تکامل ایوان متداول دوره پارتی دو مرحله وجود داشته است.

در مرحله اول تنها یک تالار باز دارای سه دیوار یا سقفی متشکل از تیرهای چوبی متکی بر ستون یا دیوارهای تالار ساخته می شد. مرحله دوم زمانی آغاز شد که زدن سقف این تالارها با استفاده از طاق های ضربی آغاز گردید.
ساختمان های پارتی پیوستگی خویش را با سنن سکونت طبیعی چادرنشینان حفظ کردند. خیمه های یک طرف باز چاردنشینان و ایوان های یک طرف باز و مرتبط با فضای بیرونی در معماری موطن پارتیان به شکل تکامل یافته تری در کاخ سازی آنان ظهور کرد و همراه با حیاط های چهارگوش و مرکزی با ایوان های چهارطرف آن با آنان به فارس، بین النهرین و آشور برده شد.

معبد آناهیتا یا ایزدآب در کنگاور در نزدیکی کرمانشاه واقع شده است. پلان آن مانند تخت جمشید و ستون های آن همه از سنگ تراش است که روی آن با سنگ لاشه کار شده است. اصل بنا از شیوه پارتی در دوره اشکانی است که در دوره ساسانی مرمت شده است.