سبک معماری آذری

شیوه آذری

شیوه آذری

این شیوه از زمان ایخانان مغول، شروع شده و تا زمان صفویه ادامه می یابد. شیوه آذری دارای دو دوره است: دوره نخست از زمان هولاگو و پایتخت شدن مراغه و دوره دوم آن از زمان تیمور و پایتختی سمرقند آغاز می شود. در دوره دوم که معماران بزرگی چون قوم الدین شیرازی و پسرش غیاث الدین و زین العابدین شیرازی، در خراسان بزرگ به کار گمارده شدند.

سبک معماری آذری

لازم است بدانیم که شیوه رازی بهترین و متنوع ترین شیوه معماری اسلامی ایران است که بعدها مثل آن به وجود نیامد. با ورود مغول ها از خراسان که با ویرانگری بنیادی همراه بود، بسیاری از شهرها و آثار و بناهای بسیار با ارزش ایران تخریب و ویران شدند. برای آن که بدانیم حمله مغول ها چه بر سر ایران آورد، کافی است سفری به سنگان و زوزن (سر راه سمنان به مشهد) داشته باشیم. این مناطق از مکان هایی است که در مسیر حمله مغول ها واقع نشده اند و تا حد زیادی بناهای آن ها سالم مانده است. در این مناطق شیوه رازی به حد اعلای اوج و شکوه خود رسیده بود.

سنگان بالا دو مسجد دارد که بسیار قابل تحسین است. برای اوج هنر و زیبایی آن همین کافی است که مشاهده می کنیم در قسمت هایی از این مسجد با گِل توربافی کرده اند و نکات ظریف بسیار دیگر.

پس از حمله مغول و ویرانی های بسیار، هنر معماری ایران دچار رکود و سکون شد و آن همه تنوع و تزئین و هنرنمایی معماران در احداث گنبدها و ایوان های گوناگون خاموش شد تا آن که جانشینان چنگیز که خود مفتون این زیبایی ها شده بودند، اسلام را پذیرفتند و به تدریج معماران گریخته و پراکنده که هنوز حیات داشتند جمع شدند و بناهای اسلامی کم کم جان تازه ای یافتند اما نه مانند قبل.

یکی از ویژگی های دیگر معماری این شیوه بهره گیری بیشتر از هندسه در طراحی معماری است. گوناگونی طرح ها در این شیوه از همه بیشتر است. انواع نقشه با میانسرای چهار ایوانی برای مسجدها و مدرسه ها به کار رفت آرامگاه ها همچون گذشته برونگرا و بیشتر با ته رنگ چهارگوشه ساخته شده اند از نمونه های آن ارسن شاه زند سمرقند بود که آرامگاه بسیاری از فرمانروایان تیموری است. بیشتر آن ها چهار گوشه و دارای گنبدهای دو پوسته گسسته ناری هستند.

آرایه

در شیوه رازی، آجرکاری نماسازی همراه با سفت کاری انجام می شد و ساختمان پایدارتر و نماسازی آن ماندگارتر در می آمد. اما در شیوه آذری، نخست ساختمان با خشت و یا آجر و شنگ لاشه یا کلنگی، با شتاب و به گونه زبره (بدون نما) سفت کاری می شد. سپس آمود و نماسازی به آن افزوده می شد که یا با پوسته ای از آجر، گره سازی آجری و گل انداز و گچین بود یا با گچ اندود و نقاشی روی آن می شد. کم کم از کاربرد آجر کاسته شد و جای آن را کاشی (سفال لعابدار) و سفال نگارین با نگاره برجسته (مهری) گرفت.

یکی دیگر از گونه های آمود، کاشی تراش یا معرق بود.
شکل نقشه های بناها، همچنان که در ویژگی های این شیوه گفته شد، از تنوع خاصی برخوردار است. در دوره اول این شیوه، نقشه های تعدادی از بناها علاوه بر ویژگی های محلی، از نظر اندازه و ابعاد نیز نسب به شیوه های قبلی بعد از اسلام، بزرگ تر ساخته شده است. در ارگ علیشاه در تبریز دهانه ایوان آن چهار گز از ایوان مدائن بزرگ تر است . مقبره اولجایتو نیز با دهانه ای حدود ۲۵/۵۰ بزرگ ترین گنبد زمان خود و بنای اسلامی است.

این زمان، انواع نقشه های چهار ایوانی، طرح های مختلف برای ساخت مساجد و مدارس به کار گرفته شده اند.
تعداد زیادی از مقابر در دوره دوم شیوه آذری به صورت برونگرا و با نقشه های چهارگوش ساخته شده اند، مجموعه شاه زند سمرقند که مزار تعداد زیادی از امیران تیموری در آنجا قرار دارد، با پلان چهارگوش و اغلب با گنبدهای گسسته نار، ساخته شده است. مسجد کبود تبریز نیز براساس تأثیرات محلی برونگرا ساخته شده است.

رصدخانه مراغه از دیگر بناهایی است که در ابتدای این شیوه ساخته شده است. تاریخ شروع ساخت آن سال ۶۵۷ هجری قمری است. معمار اصلی مجموعه رصدخانه، محمد بن عثمان امین مراغی بوده است. در کاوش هایی که اخیراً در ارتباط با این رصدخانه صورت گرفته است واحدهای مختلفی مشخص شده اند. این واحدها عبارتند از: دیوارهای سنگچین نامنظم، دیوار منظم شمالی جنوبی، دیوار سنگچین منظم شرقی غربی، برج مرکزی و اصلی رصدخانه مراغه، واحدهای دایره شکل پن جگانه، تالار سکودار چهارگوش، کارگاه ریخته گری و ساخت وسایل نجومی.

ربع رشیدی در خارج از تبریز به وسیله خواجه رشیدالدین فضل الله در اوایل قرن هشتم هجری ساخته شده، رشید الدین برای پیشرفت علم و صنعت طرح های مفصلی در نظر داشت و قبل از آغاز قرن هشتم به ساختمان یک شهر دانشگاهی دست زد. مدارک به جای مانده از ساختمان های بسیاری چون کاروانسرا، دکان، حمام، آسیاب، انبار، کارگاه های صباغی، ضرابخانه و سیهزار خانه زیبا سخن می گوید.

مسجد جامع ورامین یکی از نمونه های شاخص شیوه آذری است. در این بنا، نیارش به دقت رعایت شده و آمودهای بسیار خوبی دارد. نقشه بنا از نوع چهار ایوانی بوده است. گنبد بنا دو پوسته بوده که خود آن ریخته است. آهیانه آن (پوسته داخلی) منحنی بیضی دارد.