چکیده

آب از دیرباز در این سرزمین حائز اهمیت و دارای نوعی تقدس بوده و تجسم حیات و نشاط و لازمه هرگونه شادی و شاد کامی بوده است . گردش آب در باغ ایرانی نیز از عناصر اصلی به شمار می آمده است. جوی های متقاطع و استخر یا آبگیر در این گونه باغ ها رواج داشته است. ( ویلبر، 1385 )

طی دهه های اخیر همراه با استفاده از طرح های غربی در احداث پارک های عمومی که هویتی مدرن دارند آب اهمیت خود را همچنان حفظ کرده است. آب در فضای سبز شهری به دو صورت راکد و روان مورد استفاده قرار می گیرد. ( اعتمادی حکمتی، 1380 )

 از جمله اشکالی که اخیرا ً مورد توجه و علاقه طراحان و بازدیدکنندگان پارک ها قرار گرفته باید به آبشار و برکه اشاره کرد. در این پژوهش اقدامات انجام شده در مناطق یک، بیست و دو و هجده اجمالا ً مورد توجه قرار می گیرد.

 

  

کلید واژه ها

– پارک   

منطقه یا زمینی در داخل شهر که معمولا ً با گل کاری، درخت کاری و یا چمن کاری تزیین شده و  برای تفریح و استراحت مردم اختصاص یافته است. امروزه پارکها به عنوان فضا های سبز نقش اساسی در پالایش هوای آلوده شهرها دارند. ( مجنونیان، 1374 )

– برکه، تالاب

دریاچه کم عمقی که در یک شن زار و یا در میان شن های ساحلی به وجود آمده باشد. اغلب تالاب ها از نظر جلب پرندگان آبچر و مهاجر اهمیت زیست محیطی بسزایی دارند و بنابراین اکثرا ً مشمول مقررات حفاظت اند. ( دولت آبادی، 1386 )

– فضای سبز

برای مفهوم پوشش گیاهی شهرها بکار می رود. به منطقه ای پوشیده از گیاهان در داخل و اطراف شهرها می گویندکه بیشتر دارای دو کارکرد مهم برای شهرها می باشند: تعدیل دما و تلطیف هوا و زیبا آفرینی. از دیدگاه شهرسازی عبارت است از بخشی از سیمای شهر که از انواع گیاهان تشکیل یافته است. (مجنونیان، 1374 )

– آبشار

ریزش قائم یا پر شیب آب یک روانه از ارتفاع نسبتا ً زیاد معمولا ً بواسطه وجود طبقه ای (افقی یا دارای شیب ملایم بجانب فراز آب) از سنگ های سخت در بستر رودخانه تشکیل می شود، سنگ های نرمتر واقع در پایین دست آنها را آب می ساید و در نتیجه سنگ های سخت به صورت پیش آمدگی در می آید و آب از روی آن می ریزد. ممکن است آبی که می ریزد زیر سنگ های سخت را خالی کند و متدرجاً قطعاتی از آنها جدا سازد به این ترتیب محل ریزش آب به تدریج بجانب فراز آب عقب می رود ولی راس آن همواره لبه آن سنگ ها است بهترین نمونه این عقب نشینی در آبشار نیاگارا دیده می شود. گاهی نیزآبشار به علت وجود توده دیوار مانندی از سنگ های سخت در بستر رودخانه تشکیل می شود در این صورت آبشار به عقب نمی رود بلکه از ارتفاعش می کاهد. بالاخره وقتی روانه ای از فراز دره ای به پایین بریزد نیز آبشار تشکیل می شود. آبشار مانع بزرگی برای کشتیرانی است ولی در تولید نیروی برقابی اهمیت زیادی دارد. از آبشار هایی که به جهت ارتفاع یا حجم آب یا زیبایی شهرت دارند می توان این ها را نام برد: آبشار سه طبقه سادرلند در نزدیک ساحل غربی زلاندنو، آبشار کاتیور در گویان، آبشار گارسوپا در هند، آبشار نیاگارا در آمریکای شمالی، آبشار های رود نیل، آبشار های ویکتوریا در آفریقای جنوبی، آبشارهای یوسمتی در کالیفرنیا. ( مصاحب، 1381 )

– باغ

تشکلی از درختان ، درختچه ها و گیاهان مثمر و زینتی که با نظم هندسی ویژه ای در مکانی محصور و مجزا احداث شده و دارای باغچه ، راهرو و آبنماست که بدلیل ابعاد محدود آن میتوان از یکسو به سوی دیگر آن رفت.(دفتر امورفنی 1380)       

      پس از ورود اسلام به ایران و در سراسر سده های اسلامی تاکنون باغهای ایران در نظر مردم نمونه بهشت موعود بوده اند. بی شک علت بوجود آمدن این عقیده در بین آنها و ارزش زیادی که برای باغ ها قائل هستند خشکی و بی درختی فلات ایران است. بر روی بعضی از کاسه های سفالین مربوط به چند هزار سال پیش نقش آبگیرهایی دیده می شود که اطراف آنها را درخت زندگی احاطه کرده است و برخی دیگر دنیا را نشان می دهند که به چهار قسمت تقسیم شده است و گاه آبگیری هم در وسط آن مشاهده می شود این نوع طرح متقاطع بصورت طرح نمونه باغ های ایران درآمد و نام چهار باغ بر آن اطلاق گردید. این گونه طرح از زمان ساسانیان که معمول بود در شکارگاه ها در محل تقاطع محورها کوشکی بنا کنند ترسیم شده است. باغ نماینده سلسله ای از تضادهای برجسته بین زمین های لم یزرع خارج باغ و سبزی و خرمی و شادابی داخل آن است. در خارج باغ آب کمیاب و پر ارزش است در حالیکه درون آن آب به حد وفور جریان دارد یعنی بقدری که می توان جنگلی از درخت و سبزه پورش داد. تا این باغ به صورت یک باغ کاملا ً ایرانی درآید.

( ویلبر، 1385 )

پیش از اسلام و اوایل اسلام استخرها گرد بودند ولی بعدها بکار نمی رفتند. حوض را هیچ وقت بیضی شکل نمی ساختند و اعتقاد بر این بود که آب در حوض بیضی زودتر گندیده می شود. بعدها این حوضها

یک شکل هندسی و منظم و ساده از شش ضلعی تا دوازده ضلعی به خود گرفتند. معمولا ً در اغلب جاها از شکل هشت ضلعی استفاده می کردند.

از دوره قاجاریه از شکل های بیگانه مثل شکل صلیبی و بیضی در ساخت حوضها استفاده شده است. هم چنین در بعضی از باغها مثل فین کاشان حوض خانه هایی ساخته اند. حوض خانه ها طرحهای مختلفی دارند و در شکل های هشت گوش یا هشت و نیم هشت و یا مربع کامل ساخته شده اند. ( نعیما،1385 )

صدای آب همیشه برای ایرانیان مطبوع و دلپذیر بوده است. احداث باغ در زمین های دارای شیب مختصر، موجب پیدایش جوی هایی می شد که آب آنها با شر شر و سر و صدای زیاد پایین می ریخت. در جاهایی که زمین اختلاف سطح پیدا میکرد قسمت شیبدار را با طرحی پلکانی تزیین می کردند و کف آن را از سنگ می پوشانیدند بطوری که جریان ملایم آب پس از برخورد با این سنگ ها و ریختن از پله ای بر پله دیگر تندتر و پر سر و صدا تر به نظر می رسید. ( ویلبر، 1385)

یکی از مشخصه های مهم باغ ایرانی تمایل زیاد به نمایش آب بوده و معمار باغساز بازی های غریبی با آن انجام می داده است.

چنانچه باغ در زمین شیبدار بنا می شد این امکان بوجود می آمد که باغ را با آبشار ها و درخت های بیشتر زیباتر سازند مثل باغ تاج نطنز، باغ شاهزاده ماهان، باغ تخت شیراز یا بعضی باغ های مازندران. ( نعیما، 1385 )

 در باغ ایرانی آب از نقطه ای ظاهر می شود که بتواند سراسر باغ را آبیاری کند لذا گردش و جریان آب علاوه بر نقش عملکردی به طرق مختلف به نمایش گذاشته می شود و آب در هر فضایی با حضور خود نقش مهمی در ایجاد خنکی انعکاس نور و اصوات دلپذیر ایفا می کند این منبع حیات بخش در حرکت به صورت جویبارها آبشارها، فواره ها سبب ایجاد زندگی و جنب و جوش در باغ می شوند و آب بصورت حوض ها، حوضچه ها و استخر ذخیره حالت سکون و آرامش را بر باغ حاکم می کند.

در این دوران هر باغ دارای یک یا چند قنات بودو مسیر آبیاری باغ نقش مهمی در سازماندهی هندسی ایفا می کرد استخرها و یا حوض ها از نظر حجم به دو دسته عمیق و کم عمق تقسیم می شدند. استخر عمیق بیشتر نقش آب بند و منبع آب را داشت و همچون آینه منظر مقابل را انعکاس می داد. استخر کم عمق معمولا ً در  محل برخورد گذرهای اصلی باغ شکل می گرفت. این آبنماها اغلب به فرم چهار ضلعی، هشت ضلعی و یا دایره بودند. آنها برای دید از دور ساخته نشده بودند. برای ایجاد جلوه بیشتر از فواره ها استفاده می شد. در باغ هایی که در دامنه کوهپایه قرار داشتند مسیر آب به اشکال مختلف ایجاد میگردید:

– ایجاد آبشارهای کوچک به صورت طبیعی یا مصنوعی

– ایجاد سطح شیبدار در مسیر حرکت آب

– ایجاد سطوح پله پله و احداث حوضچه هایی در هر  سطح

– فواره های بلند با بهره گیری از نیروی ثقل ( ایرانی بهبهانی، 1382 )

 

 

 

 

فصل 1 –  خصوصیات باغ ایرانی

 

چنانچه بخواهیم خصوصیات کلی باغ های ایرانی را برشماریم باید به طور خلاصه به موارد ذیل اشاره داشته باشیم:

1- احداث باغ غالبا ً در زمین شیبدار

2- محصور بودن پیرامون باغ با دیوار

3- تقسیم سطح باغ غالبا ً به چهار بخش

4- استفاده از خطوط راست در طراحی باغ

5- وجود یک ساختمان در مرکز یا بلند ترین قسمت فضا ( کوشک )

6- استفاده از یک جوی دائم اصلی ( آب دائم )

7- روان نمودن آب به گونه ای که صدای آب بوجود آید ( آب شیب ها ) 

8- استفاده از سنگ های تراش دار در کف جوی برای نمایان شدن موج آب ( سینه کبکی )

9- وجود رابطه نزدیک با طبیعت و عدم وجود حد فاصل بین ساختمان و باغ

10- وجود حوض یا استخر برای تامین آب و زیبایی چشم انداز در مقابل عمارت

11- استفاده از درختهای زیاد و سایه دار و وجود معبرهای باریک

12- اختصاص بیشترین قسمت باغ به کاشت درختان میوه

13- استفاده از انواع گلهای زینتی و دارویی

14- استفاده بیشتر از گل سرخ نسبت به گونه های دیگر  ( نعیما، 1385 )

به این ترتیب مشاهده می شود حداقل چهار خصیصه باغ ایرانی با آب و گردش آن ارتباط دارد.

 

 

1-1 خصوصیات جغرافیایی باغ ها

باغ ها از نظر خصوصیات جغرافیایی ( توپوگرافی ) و نحوه قرار گیری بشرح زیر طبقه بندی می شوند:

1- باغ های کم شیب و هموار  2- باغ های روی تپه ( باغ تپه )  3- باغ آبی  4- باغ خانه  5- باغ در کنار رودخانه 

1-1-1 باغ های کم شیب و هموار

بسیاری از باغ ها بویژه باغ های واقع در نواحی مرکزی و جنوبی کشور در دشت ها و نواحی نسبتا ً هموار و با شیب اندک طراحی و ساخته شده اند. بیشتر این باغ ها در محیط های بیابانی و فاقد جنگل ساخته می شدند تا فضایی مناسب در محدوده ای کوچک برای سکونت و پذیرایی فراهم آورند. طراحی این باغها به گونه ای صورت می گرفت که از شیب طبیعی زمین برای جاری ساختن آب در جوی ها و نهرها استفاده می کردند. بسیاری از این نوع باغها به ویژه باغ های سکونت گاهی یا سکونت گاهی – حکومتی با برنامه ای اندیشیده شده طراحی و ساخته می شدند و به همین سبب غالبا ً شکل زمین آنها منظم و هندسی بود البته شکل زمین برخی از انواع باغ ها به خصوص باغ های میوه و باغ های کوچک سکونت گاهی که درون بافت های غیر منظم شهری یا روستایی قرار داشته از شکل محیط پیرامون آنها پیروی می کرد و به همین سبب در چنین مواردی شکل های غیر هندسی نیز پدید می آمد. باغ فین کاشان و باغ ارم شیراز یا باغ دولت آباد یزد که دارای کمترین شیب می باشد را می توان از نمونه باغ های واقع در محیط هموار که دارای شکل هندسی منظمی نیز هست بشمار آورد.

2-1-1 باغ تپه

در بعضی موارد که موقعیت طبیعی مناسبی برای ساختن باغ به نحوی وجود داشت که امکان بهره برداری از یک تپه یا دانه ای با شیب زیاد برای ساختن بخشی از عمارت و فضای باغ پدید می آمد باغ را به گونه ای طراحی و سازماندهی می کردند که حداکثر بهره برداری از عرصه های مرتفع و سطوح شیبدار صورت پذیرد. براساس شواهد موجود در برخی از باغ های طراحی شده ای که در چنین موقعیت هایی طراحی و ساخته میشدند در بالای تپه یا در بخشی از دامنه کوه که عرصه و سطحی نسبتا ً هموار وجود داشت برخی از عمارت ها و فضاهای مورد نیاز طراحی و ساخته می شدند و در سطح و عرصه ای دیگر که در پایین تپه و عرصه مزبور قرار داشت عناصر و فضاهایی که چشم اندازی مناسب فراهم می کردند ساخته می شدند. سطح شیبدار نیز غالبا ً به عنوان فضای سبز مورد استفاده قرار می گرفت. باغ تخت در شیراز و قصر قاجار در تهران از اینگونه باغ ها به شمار می آیند.

3-1-1 باغ آبی

منظور از باغ آبی گونه ای از باغ است که آبگیری بزرگ در قسمتی از عرصه آن به شکل مصنوعی یا با استفاده از عوارض طبیعی ساخته می شد و برای پدید آوردن منظره ای بدیع و خوشایند عمارت کوشک در روی سکویی که در میان آبگیر با مصالح مقاوم در برابر آب ساخته می شد بر پا می گردید و برای ایجاد دسترسی به کوشک غالبا ً معبر یا پلی بین کوشک و عرصه واقع در کنار آبگیر ساخته می شد کمبود آب در بیشتر نواحی ایران موجب می شد که شمار بسیار اندکی از این گونه باغ ها در کشور ساخته شود. باغ الگلی در تبریز یکی از نمونه های باقیمانده از این گونه باغ ها به شمار می آید یا قسمتی از باغ فرح آباد اصفهان که از بین رفته است. در اینجا بهتر است به عنوان نمونه موردی به بررسی باغ شاه گلی تبریز بپردازیم

باغ شاه گلی تبریز: یا باغ الگلی در سمت مشرق شهر تبریز در جنوب جاده اصلی تبریز – تهران واقع گردیده است. قسمت برجسته این باغ دریاچه مصنوعی آن است که اندازه هر طرف آن در حدود 700 پا  می باشد. بر طبق تاریخ محلی تبریز دریاچه مزبور در سال 1785 میلادی و شاید قبل از این تاریخ احداث گردیده است. سکوها و کوشک نیز قبل از اواسط قرن نوزدهم میلادی ساخته شده است. بنا هشت گوش مشتمل بر محوطه مرکزی و چهار شاه نشین بزرگ به شیوه عهد زندیه و جزیره مصنوعی که در وسط استخر بزرگ آب ساخته اند از آثار دوران فتحعلی شاه است. شباهت این باغ به باغ تخت شیراز فورا ً به چشم میخورد گرچه مساحت باغ خیلی زیادتر است. زمینی که استخر بزرگ در آن حفر گردیده کاملا ً مسطح نیست ولی برای ساختن قسمت شمالی آن مقدار زیادی خاک در آن محل ریخته اند. درخت هایی که در اطراف غرس کرده اند مثل حصاری آن را فرا گرفته و زمین دور استخر را پوشیده است. مخزن آب مثل باغ تخت شیراز از چشمه ای تامین می گردد که از سنگی بالای مرتفع ترین سکو می جوشد. آب مخزن را پنج نهر تشکیل می دهد که در هر سکو یک آبشار ایجاد می شود و هر سکو یا پلکان دارای یک ردیف درخت تبریزی در کنار دیوار عقب آن و یک ردیف درخت بید در کنار نهرهای آن است. بقیه این باغ به قسمت هایی تقسیم گردیده که در آنها درختان میوه به عمل می آورند و بر حسب فصل در زیر سایه درختان شبدر یا یونجه می کارند. خیابان سنگفرش شده به کوشکی زیبا منتهی می گردد که طرحی دل انگیز دارد. تالار مرکزی، تالار بزرگ هشت گوشی است که هر طرف آن دوازده متر است. از هر سمت ساختمان می توان وارد شد لیکن هر ضلع آن به اتاقهای کوچک و تورفتگیها .و طاقچه هایی منشعب می گردد. در اصل این کوشک دارای گنبدی بوده ولی بعدها از بین رفته است. ( نعیما، 1385 )

4-1-1 باغ خانه

در شمار اندکی از خانه های بزرگ شهری و اعیان نشین در بخشی از خانه باغی طراحی و ساخته می شد که نحوه ترکیب آن با فضای خانه بصورت هایی متنوع انجام می شد. در بعضی موارد باغ به شکلی ساده و متشکل از یک فضای سبز در یک سمت خانه قرار داده می شد و ارتباط آن دو با یک فضای ورودی میسر می شد. در باغ هایی نیز کوشک به نسبت یک سوم در امتداد محور طولی قرار داشت و بناهای اندرون را در طرف خلوت باغ قرار می دادند و منظر اصلی در جهت مخالف اندرون بود. باغ طرف اندرون هم میان کرت و هم سایر اجزاء را درشت اما پشت آن مسدود بود مثل باغ دلگشا

نوعی باغ هم بود که پشت بنای اصلی آن یک حیاط بسته بود و رو به جلو منظر داشت اما در پشت بنا، فقط حیاط خلوت و گوشه دنجی بود مثل باغ ارم شیراز، باغ مزار کاشان و سروستان فارس.

باغ هایی نیز بودند که علاوه بر باغ اصلی یک باغ بیرونی هم داشتند که کلی تر و عمومی تر بود و بعد از عبور از آن وارد باغ اصلی می شدند مثل باغ دولت آباد یزدکه در جلوی آن باغ بهشت آیین بود. باغ جهان نمای شیراز هم باغ بیرونی داشت که اینک بصورت کارخانه درآمده اما هنوز قسمت اصلی آن مانده است. در جلوی بعضی از باغها نیز یک دربند یا یک بست یا جلو خان وجود داشت مثل باغ شاهزاده ماهان.

اما در تمام این باغها در مقابل بنا حتما ً میان کرت بود با یک فضای مستطیل کشیده که در آن آبنما یا استخر می ساختند. هیچ باغی بدون این فضای باز نبود ( مگر اینکه از زمان احمد شاه به بعد احداث شده باشد ) بر عکس میان کرت در خیابان های فرعی نیز که بصورت منظم و مربع یکدیگر را قطع می کردند انواع درختان دیگر کاشته می شد و این خیابان بندی ها را به شکل مربع مربع تقسیم می کردند. معمولا ً اندازه کوشک باغها بین 12 تا 20 متر بود و بزرگترین آنها در مورد کوشک های مدور، هشت گوش، گوش پخ یا مربع به 25 متر هم می رسید.

 فصل 2 –  نقش آب در تاریخ باغ و باغسازی ایرانی

همانطور که فوقا ً ذکر گردیده است آب از ملزومات اصلی باغ ایرانی محسوب می شود. آب در خشکبوم ایرانی عزیز و کمیاب است و طبق نظر عوام نظر کردن بر آن بویژه در اول صبح و اول ماه با شگون است ایرانی آب را با مشقت و مرارت بدست می آورد و با صرفه جویی به کار می برد و در باغها با هنرمندی های ماهرانه بیشتر از آنچه هست می نمایاند. شبکه هندسی آب را به داخل ساختمان باغ می برد و در میانه یورتها و گشایش فضا ها با وسعتی مناسب و متناسب، بازتاب آسمان و درختان و تصویر و نقوش زیبایش را فرا دید بینندگان می گستراند. آب در جویها، آب شره ها، آبگردانها، فواره ها و جوشگاهها جاری میگردد تا تشنگی و عقده کم آبی را فرو نشاند. با تخته سنگ های نقشدار خوشتراش نصب شده بر بستر جویها و بویژه شیب ها مانند سینه کبکی ها و نیلوفرهای زیبا بر حرکت، صدا و مرطوب کنندگی آب افزوده می شود و آب هرچه بیشتر خود نمایی می کند و صدا و سیمای فرح بخش خود را ظاهر می سازد.

ایرانیان آب یابهای بسیار خوبی بوده اند و در ابداع روش های مختلف فراهم کردن و گرد آوردن و مصرف درست آن بیشترین تلاش را کرده اند و گوی سبقت و مهارت را ربوده اند. آب باغها از منابع مختلف تامین میشود. باغ دولت آباد یزد از قناتی به طول شصت کیلومتر سیراب می شود.

در شهر اصفهان مادیها عهده دار انتقال آب زاینده رود به باغها هستند ( مانند باغ هزار جریب ). باغ گلشن طبس وجود خود را مرهون چشمه های متعدد است و استخری مالامال از آب چشمه ها آینه تمام نمای این حیات است. آب از سویی وارد باغ می شود و مازاد بر مصرف آن از سوی دیگر خارج می شود و مورد استفاده های مختلف قرار می گیرد. بر بالا دست باغ فین کاشان بخشاب پر ارزشی فرا راه چشمه سلیمانیه عهده دار تقسیم درست و عادلانه آب است. آب وارد شده به باغ ابتدا در یک حوض نسبتا ً بزرگ جمع آوری و سپس در نهرهای مختلف هدایت و جاری می شود. آب از طریق جوی هایی در امتداد محورهای اصلی باغ از حوض اصلی به حوض های کوچکتر می ریزد و سر ریز آن در جویهای دیگری همسو با شیب طبیعی باغ روان میشود تا سرانجام از باغ خارج شود.

در طراحی باغهای ایرانی – اسلامی برای اینکه آب باید بسیار پاک و تمیز تر از معمول به نظر آید و از سوی دیگر به دلیل آنکه در هوای گرم تابستان گیاهان و جانوران تک سلولی و پر سلولی که سریع رشد می کنند آب را آلوده نکنند حتما ً آب باید به صورت مداوم در حال حرکت نگه داشته شود زیرا تمیزی و درخشندگی آب خود نوعی خنکی و شعف را به بیننده القاء می کنند. حوض ها جزء عناصر اصلی الگوی باغ ایرانی هستند که اغلب لبریز از آب می باشند زیرا معمولا ً آنها در بالاتر از سطح زمین احداث میگردند. آب با فشار خود از لبه های حوضها به محوطه هم سطح زمین می ریزد و از آنجا در مسیرهای مشخص جاری میشود. شکل اولیه حوضها در باغ های ایرانی به شکل حوض هایی با آب روان از یکی به دیگری بوده است. بعد ها عنصر فواره که آب را با فشار به بالا می پاشد و در ضمن باعث خنک شدن بیشتر هوا نیز می شود وارد طرح های اینگونه باغ ها شده است. برای به وجود آوردن فواره ها گاهی یک مخزن آب را در ارتفاع میساختند تا از فشار حاصل از اختلاف ارتفاع برای حرکت آب و نیز به جریان انداختن فواره ها استفاده کنند. خود فواره ها گاهی بصورت مجسمه یا یک عنصر نمادین طراحی میشدند که این احجام بخشی از نظام سازماندهی آب را تشکیل می دادند. معمار باغ ساز بازی های غریبی با آب انجام می داده است. مثلا ً در باغ دولت آباد یزد معمار با بازی وصف ناپذیری بارها آب را به درون زمین برده و بیرون آورده است. ابتدا آب را در زیر بادگیر در یک حوض یکپارچه مرمری می برد که می جوشد و در آن بالا می آید. بعد آب وارد حوضی در وسط هشتی می شود از وسط هشتی به سه حوض کشیده دراز در سه شاه نشین می رود. در مقابل ارسی اتاقها سه سینه کبکی است از سنگ مرمر که آن را به شکلی می تراشیدند تا موج ایجاد کند و آب را وقتی که کم است بیشتر نشان دهد. آب از هر سینه کبکی وارد یک حوض می شود و از آنجا در جویهایی در دو طرف میان کرت جاری میشود و به سر در می رسد. گاه آب از زیر سر در عمارت بیرون می رود و به یک استخر بزرگ 12 ضلعی و به سه استخر دیگر در سه طرفشان می رسد. آب از این استخر ها به خیابان و آبادی ها می رود و سرانجام به مصرف کشت و زرع می رسد.

در باغ فین کاشان هم با آب بازی ها شده است با آب چشمه ای خیلی قدیمی که بخشاب فوق العاده زیبایی دارد مقدار اعظم آب این چشمه ها به باغ فین وارد می شده و سپس از آنجا بیرون می رفته است.

آب ابتدا از یک اشتر گلو بیرون می آمده و از آنجا در حوضهایی در دو طرف پخش می شده است و بعد به آب نماها و جویهایی می رسیده که فواره های متعدد داشته و بعد از گردش در باغ خارج می شد و به کشتزارها می رفت. در باغ فین آب همزمان دو حرکت دارد یکی حرکت آب در حوضها و جویهای متعدد در سطح باغ  و دیگری بیرون آمدن آب از فواره ها ( طبق خاصیت ظروف مرتبطه ) و سپس هر دو جریان یکی می شوند و از باغ خارج می شوند.

وجود آب نماها و استخر در باغهای قدیمی ایران یکی از ضروری ترین عناصر ایجاد باغ بوده و استخر غالبا ً عمیق و دارای چندین فواره بوده است. از جمله استخر باغ بزرگ هزار جریب که در دوره صفویه در اصفهان احداث شده پانصد فواره داشته است. باغها را معمولا ً در زمین های شیبدار احداث می کردند و در نتیجه با ایجاد پلکان در مسیر آبشارها جریان ملایم آب تند و پر سر و صدا می شده است که از این جمله می توان از باغ قدمگاه نیشابور یاد کرد.

برای ایجاد محیطی آرام و خنک و پر سایه چاره ای جز احداث جویهای آب در طول تمام باغ نمی باشد که معمولا ً تقاطع این جویها به حوضچه تبدیل می گردد. این جوی ها غالبا ً از حوض خانه عمارت باغ آغاز و در فاصله ای منظم با استفاده از شیب طبیعی زمین با تکرار آبشارها به داخل حوضچه ها روان میگردد.

آبنما که از ضروری ترین عناصر ایجاد باغ است بیشتر در مقابل عمارت اصلی باغ احداث می شود. تصویر بنا و درختان و انعکاس آن در آب حوض مرکزی اصلی همواره مورد پسند و توجه ایرانیان بوده است.

صدای فواره های گوناگون باغ های ایرانی ضمن اینکه طرح و حجم آنها فضای باغ را شکل می دهند شنیدنی است. نوع بیرون آمدن آب از فواره ها با نوع اروپایی آن متفاوت است و نوع پرتاب شدن به بیرون از آرامش و ارتفاع کمتر و زیبایی خاصی برخوردار است. به ویژه آنکه در هر حرکت آب در جویها فواره ها و آب شیب ها زمزمه خاصی از صدای آب به گوش انسان می رسد. نمونه بسیار خوب این مورد باغ فین کاشان است که در هر گوشه و هر گذر این باغ آب با صدایی خاص به گوش می رسد. هریک از این صداها به نوعی انسان را آرام و سرگرم میکنند نوع صدای آب در آب شیب های باغ ایرانی با صدای پر تلاطم آبشار باغهای ژاپنی فرق می کند و از آرامش بیشتری برخوردار است.

در کف آب نماها و بیشتر جاهایی که آب فرو می ریخت غالبا ً تخته سنگی با تراش سینه کبکی و با طرح های مختلف کار می گذاشتند که موج آب را زیبا جلوه دهد.

آب نما به جویهایی گفته می شده است که برای منظر دادن به آب و جبران خشکی مناطق مورد استفاده قرار میگرفت. عمق این جویها حدود سی سانتی متر و عرض آنها در حدود هشتاد سانتی متر بوده است. آب نماها فواره هایی داشته اند که در فواصلی آب را به داخل آب نماها می ریخته اند. این قسمت آب نما معمولا ً سنگی بوده است ولی در باغ فین از کاشی ساخته شده است به فواره های بزرگتر شرون یا شلن می گفتندو از دیگر چیزهای ساخته شده برای جلوه دادن آب یکی آب گردان و یکی هم آبشار بوده است.

در کاخ هشت بهشت اصفهان آب از اشکوب بالای ساختمان بر روی کاشیهای طبقه هم کف می ریخته است.

در دوره قاجاریه هم چنین آبشارهایی را می ساختند. در چشمه عمارت بهشهر برای بالا بردن آب از تلمبه استفاده میکردند. در جلوی کوشک اصلی باغها معمولا ً یک استخر به شکل مربع یا مستطیل وجود داشته است.

برای پی بردن هر چه بهتر به نقش آب در باغ ایرانی شایسته است به عنوان نمونه موردی به بررسی باغ فین کاشان بپردازیم.

باغ فین کاشان: منطقه فین در 6 کیلومتری جنوب غربی کاشان قرار دارد. این منطقه با قدرت چند هزار ساله بر گرد چشمه تاریخی فین ایجاد گردیده و گسترش یافته است. از تحقیقات و منابع مربوط به تپه های سیلک چنین بر می آید که چشمه فین از دوران ماقبل تاریخ با همین وضعیت و کیفیت کنونی جاری بوده و شهر باستانی سیلک هم که در حوادث طبیعی و تحولات اجتماعی هفت هزار ساله چندین بار ویران شده از برکت این چشمه فیاض دوباره معمور و آباد گشته است.

نمونه موردی باغ فین کاشان: در قرون اسلامی نخستین بار احداث باغ و بنای شاهانه فین را به پادشاهان آل بویه نسبت داده اند و در عهد ایلخانان مغول نیز عمارات کهنه آن نوسازی شده بطوری که تا عهد صفویه مردم بومی و رهگذر در آنجا به استراحت می پرداختند. در سال 909 هجری هنگام ورود شاه اسماعیل صفوی به کاشان بزرگترین جشن های دوران سلطنت او در سرچشمه فین و با حضور اجتماعی بزرگ بر پا گردید. در سال 982 هجری اواخر سلطنت شاه طهماسب اول زلزله سختی کاشان و قریه فین را به کلی ویران کرد. در عهد شاه عباس اول پس از دفع فتنه ترکمان ها اقداماتی در جهت عمران و آبادانی کاشان به عمل آمد از جمله به فرمان وی طرح باغ و کاخ جدیدی پی افکنده شد. مظهر آب آن چشمه را قریب پانصد متر بالاتر از باغ شاه قدیم یعنی در مکان سرچشمه کنونی قرار دادند باغ شاه جدید را در محدوده ای به ابعاد 157 متر طول شرقی غربی و 142 متر عرض شمالی جنوبی حصاربندی و در چارگوشه آن برج های گرد و مرتفع بنا کردند و در مساحت وسیع میان هر دو باغ قدیم و جدید خیابان و میدان پهناوری برای چوگان بازی و انواع مسابقه تسطیح و آماده نمودند. در وسط باغ جدید نیز کاخی زیبا و بنایی بلند بالا بنام شتر گلوی شاه عباسی احداث کردند. شاه صفی نیز بر ابنیه باغ شاه فین افزود از جمله عمارت دو طبقه زیبایی با چوب و آهن بر فراز شتر گلوی شاه عباسی برافراشته و عمارت کلاه فرنگی نامید. پس از واقعه حمله افغان در سال 1135 هجری وضع باغ فین مانند سرنوشت عمومی کشور رو به تباهی نهاد تا عهد کریم خان زند که به امر وی در ضلع جنوب باغ فین عمارت مخصوصی موسوم به خلوت کریمخانی احداث شد. در سال 1192 بر اثر زلزله همه ابنیه و عمارات کاشان از جمله باغ فین ویران شد. فتحعلی شاه قاجار بر اثر دلبستگی زیادی که به باغشاه و زیبایی های چشمه فین داشت دستور مرمت باغ را صادر کرد. در سال 1226 هجری قمری تعمیرات ابنیه باغ فین به پایان رسید. در محوطه باغ نیز علاوه بر آنکه کلیه کف و ازاره و نماسازی جدار و اطراف  جدولی های عمارت و خیابان ها و دو حمام بزرگ و کوچک آن با تخته سنگ های مرمر شفاف و کاشی های ممتاز هفت رنگ و فیروزه ای ساخته و پرداخته گردید صفه نوبنیادی نیز به نام شتر گلوی فتحعلی شاهی در سمت جنوب شرقی باغ احداث شد که اکنون استخوان بندی اصلی آن به همین نام باقی مانده است. این بنا علاوه بر حوضخانه چهار طاقی با حوض جوشی که آب سر ریز آن به وسیله سه جدول کاشی از وسط خیابان های باغ جریان می یابد مشتمل است بر صفه وسیع و سرپوشیده با چهار ایوان و شاه نشین که سابقا ً کف همه آنها از تخته سنگ های بزرگ مرمر فرش شده بود و در دو طرف شمالی و جنوبی این بنا دو حیاط خلوت با اتاق های متعدد و سایر لوازم سکونت زندگی احداث شده بود.

شهرت باغ فین بیشتر به واسطه واقعه غم انگیز قتل امیرکبیر در آن باغ است. پس از این واقعه ناصر الدین شاه دیگر با آنجا قدم نگذاشت و به تدریج صدماتی به باغ وارد آمد. در سال 1313 به دستور علی اصغر حکمت وزیر فرهنگ وقت سرپرستی باغ فین از ادامه دارایی به فرهنگی منتقل شد و همچنین ثبت قانونی به عمل آمد. سپس آندره گوار مدیرکل باستان شناسی وقت با مراجعه به منابع تاریخی و سفرنامه های جهانگردان برنامه ای برای تعمیرات اساسی آن مطابق با وضع نقشه قدیم تنظیم کرد. در سال 1327 با پیشنهاد و دعوت آقای سید محمد تقی مصطفوی مدیرکل باستان شناسی کشور این باغ برای تاسیس موزه اختصاصی آثار تاریخی شهرستان کاشان در نظر گرفته شد و ساختمان مناسبی در ضلع غربی باغشاه بر روی خرابه های خلوت نظام الدوله احداث گردید. ( نعیما، 1385 )