هنر

مقدمه:

هنر:

حکایت هنر حکایت انسانها است. انسانهای در بند کشیده که تازیانه های بیداد قامتشان را استوارتر و محکم تر کرده است و در تمامی سالهای سراسر ظلم و بیداد و اسارت هنر تنها دریچه برای رساندن پیامهای مظلومانه و مقاومت های سر سختانه آنها بوده است.

هنر نه تجملی و نه اضافی است. بلکه هنر تبلوری از حس زیباشناسی و خلاقیت های انسانی است و در خدمت زندگی قرار گرفته است. هنر یعنی زیبا شناسی، خداوند عالم را به بهترین وجه و انسان را به زیباترین صورت آفریده است. انسان نیز به دنبال زیبایی است . او زیبایی های محسوس را با حواس خود و زیبایی های معنوی را با ذهن خود درک      می کند . تربیت هنری شرایط گرایش کودکان به زیبایی ها و دوری از زشتی ها را فراهم می آورد.

هنر ارتباط با طبیعت است: انسان  جزئی از نظام یکپارچه طبیعت  است و در طبیعت زندگی می کند. او با استفاده از تمام حواس خود جهان رامشاهده می کند و رنگ و شکل و اندازه و جنس عناصر آن را می شناسد و از زیبایی های ان لذت می برد. و طبیعت را منبع الهام آفرینش های هنری می شناسد.

هنرمندان سرزمین ما از گل خام زیباترین ظروف را می ساختند و با نقوش بسیار ساده نگرانیها و رنجهای زمان خود را به نگرش مردمان امروز می رساندند. آنان با بهره گیری از عناصر خدادادی و نهفته دردل خاک آثاری گرانبها و با ارزش و دقیق بوجود آورده اند و ابداعات آنان در قرن های بعد مورد استفاده اقوام و ملل دیگر قرار گرفت.

 

 

آینه:

تعریف آینه:

صفحه ای شفاف از فلز پرداخت شده یا شیشه که به وسیله بازتاب نور است و نگاره اشیاء مقابل خود را می نماید. هزاران سال پیش از شناخت فلز و ساختن آینه فلزی آدمی از آب همچون آینه استفاده می کرد. افسانه کهن یونانی نارسیس این سخن را تأیید می کند. احتمالاً آینه یکی از نخستین ابزارهای دست ساخت ادمی است که با شناخت فلز و توانایی در پرداخت آن ساخته شده است.

 

انواع آینه:

1. آینه فلزی:

از کاوشهای باستان شناسی در سرزمین های متمدن جهان کهن نمونه های گوناگون از آینه های فلزی که هماه با کالبد زنان به خاک سپرده شده به دست آمده است و بر سنگ نگاره های مصری نگاره زنانی که آینه فلزی در دست دارند نقش گردیده است. بازیافته های باستانشناسی در ایران نشان می دهد مردمی که در هزاره4 ق م در سیلک کارشان می زیستند از آینه سازی آگاهی داشته اند.

 

 

2. آینه مسی:

این آینه ها گرد و از مس و تقریباً به شکل صفحه محدب بودند. آینه های مسی دسته داری نیز در کاوش های دشت لوت بدست آمده که تعلق به هزاره 3 ق م است. با آغاز دوره مفرغ در پایان هزاره3ق م  آینه های مفرغی جایگزین آینه های مسی شد. در کاوش های شوش تپه حصار دامغان، خوروین قزوین، املش گیلان و نیز در میان برنزهای لرستان به این گونه آینه ها دست یافته ایم که همانند آینه های مسی برخی دسته دارو بعضی پایه دارند. دسته و پایه این آینه ها بیشتر پیکره زنانی است که آینه را با دو دست بر بالای سر نگه داشته اند.

3. آینه های برنزی:

به کارگیری برنز در ساخت آینه تغییر دیگری با خود به همراه داشت و آن ساخت اینه های یک رویه برنزی به وسیله قالب گیری و به روش ریخته گری بود که پشت آنها را با نقش های گوناگون برجسته می آراستند. نمونه ای از این گونه آینه ها که در سده 3 ق م ساخته شده در گرما نشاهان بدست امده است. بهره گیری از نقره ناب- آهن، پولاد و افزودن نقره به آمیزه فلزی که آینه از آن ساخته می شد پیشرفتی بسیار در آینه سازی پدیدآورد.

این گونه اینه ها پرداخته تر و شفاف تر بودند. افزودن روکشی از نقره نیک پرداخت شده بر آینه های فلزی تا سده های 2و3 ق م  رواج داشت. نمونه ای از این دست آینه های برنزی متعلق به دوره سامانی در کاوش های املش به دست آمده که پس از گذشت سده ها هنوز بخشی از درخشندگی خود را داراست.

4. آینه های شیشه ای:

آینه شیشه ای در سده اول نخستین بار در شهر صیدون که در شیشه گری شهرت بسیار داشت اختراع و ساخته شد. در پایان روزگار امپراتوری روم آینه های شیشه ای جای     آینه های فلزی سیم اندود را گرفت. در کاوشهای باستانشناسی هفتوان تپه سلماس       آینه های شیشه ای آینه های شیشه ای کوچکی با پوششی از قیر به دست آمده که همانند آینه های امروزی است و به آغاز سده 4 م تعلق دارد و به نظر می رسد در ساخت آنها نقره یا سیماب بکار رفته باشد.

از دوره ساسانی قاب آینه سیمینی در دست است که بخش شیشه ای آن از میان رفته و نقش پشت آن نگاره یک مرغابی است که گرداگرد آن را طراحی اسلیمی پوشانده است. تا پیش از پایان سده های میانه، هر چند روش ساختن آینه ها شیشه ای، با پوششی از لایه فلزهایی چون سیم، زر، قلع، سرب با آمیزه ای از سرب، آنتیمون و قلع گداخته و گاهی ریختن سیماب بر یک صفحه نازک قلع و نهادن جام شیشه بر آن شناخته شده بود، اما هنوز آینه های فلزی به ویژه آینه های فولاد و نقره بیشتر به کار می رود.

پس از برافتادن ساسانیان فلز کاری در ایران به ویژه در سده های نخستین اسلامی، کم و بیش بر همان روش دوره پیشین بود.همانندی ساخت آینه ها در دوره اسلامی و نگاره ها و آرایه های پشت آن ها با نگاره های ظروف نقره ای ساسانی شاهد این مدعاست.

با این حال کاربرد خط کوفی در حاشیه آرایه پشت آینه که بیشتر حاوی طلب عزت، نیکی، فراوانی و تندرستی برای دارنده آن است منشأ اسلامی دارد.

آینه های گرد دسته دار و بی دسته که از یک سو پرداخته و شفاف و ازسوی دیگر آراسته به نقش و نگارهایی برجسته چون پیکره های انسان و با جانور و گل و برگ و خطوط تزئینی به ویژه خط کوفی بودند. در سده های پی در پی در دوره اسلامی ساخته می شد. بخش میانی  پشت آینه های بی دسته همواره برجستگی کوچکی داشت با حلقه ای در آن که از این حلقه برای آویختن آینه به دیوار استفاده می کردند. آینه های دسته دار نیز گذشته از آرایه های پشت دارای دسته های آراسته و سوهانکاری شده و پیکره دار بودند.

آینه معمولاً در شهرهایی که مرکز فلز کاری بود ساخته می شد شهر همدان در سده های نخستین اسلامی از مهمترین این مراکز بود و آینه های ساخت ایتن شهر شهرت بسیار داشت. چیره دستی مردم فارس در فلز کاری در سده های 3و4 ق و9و10 میلادی به پایه ای رسیده بود که درباره آن  نوشته اند: « پروردگار توانا آهن را از برای مردم فارس نرم و رام ساخته تا هر چه از آن می خواهند بسازند»

 

آینه خانه:

اتاقی که آنرا آینه کاری کرده باشند( معین)

 

آینه کاری:

هنر ایجاد اشکال منظم در طرح ها ونقش های متنوع با قطعات کوچک و بزرگ آینه به منظور تزئین سطوح داخلی بنا، حاصل هنر آینه کاری اییجاد فضایی درخشان و پر تلالو است که از بازتاب پی در پی نور در قطعات بیشمار آینه پدید می آید.

پیشینه این هنر که یکی از رشته های هنر تزئینی ایران در داخل ابنیه و از ابتکارات ویژه هنرمندان ایرانی به شمار می آید به سبب کمبود مدارک و شواهد چه به شکل نمونه های بازمانده چه به صورت اسناد ومدارک مکتوب چندان روشن نیست. بنابر مدارک موجود ، گویا برای نخستین بار آینه  در تزئین بنای دیوان خانه شاه طهماسب صفوی در قزوین به کار گرفته شده است.

خواجه زین العابدین علی عبدی پیک نویدی شیرازی در کتاب دوحهالازهار (ص97) که تاریخ تألیف آن بیش از 955 ق/ 1548 م است  در وصف  دیوان خانه قزوین بیت زیر را سروده که در آن به نصب آینه در ایوان بنا اشاره دارد:

به هر ایوان که آید در مقابل

شود آیینه بخشش مقابل

با آگاهی از اینکه ساختمان دیوان خانه قزوینی در 951ق/1544م آغاز گشته و در   965ق/ 1558 م پایان یافته است می توان نتیجه گرفت که چیشینه کاربرد آینه در بنا حداقل به نیمه سده 10ق/16 م می رسد.

کاربرد آینه در ساختمان که در قزوین آغاز گردید پس از انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان در این شهر و دیگر شهرهای ایران چون بهشهر گسترش یافت.  و در تزئین کاخ های دوره صفوی که شمار آنها به نوشته شاردن تنها در اصفهان به 137 دستگاه می رسید، از این هنر بهره گرفته شد در این میان کاخ معروف به آینه خانه که به سبب به کار بردن آینه بسیار در تزئین آن بدین نام شهرت یافت جایگاهی ویژه داشت. آینه خانه به روزگار پادشاهی شاه صفوی در کنار زاینده رود ساخته شد. سقف و تالار و ایوان  و دیوارهای این بنا با آینه های یکپارچه به درازی 5/1 تا 2 متر و پهنای کمتر از یک متر آراسته شده بود و بازتاب تصویر زاینده رود و بشه های ساحلی شمالی آن در آینه ها منظره ای جالب و دلپذیر پدید می آورد.

میرزا مظفر ترکه که از منشیان دربار شاه عباس دوم بوده و در وصف این بنا شعری سروده و آن را پا تا سر آینه وصف کرده است از همین دوره است که در شعر شاعرانی ایرانی به نام « آینه خانه» و تحسین و ستایش آن بر می خوریم.

آینه کاری در خانه های برخی دولتمردان روزگار صفوی به کار گرفته می شد. در ساختمان چهل ستون نیز که از بناهای دوره شاه عباس دوم است از آینه کاری به عناون تزئین بنا استفاده گسترده شده است. افزودن بر آینه های قدی یا بدن نما شیشه های لوزی شکل رنگارنگ و قطعه های کوچک آینه برای آراستن سقف و بدنه دیوان و تالار به کار رفته و ستون های هجده گانه ایوان ازآینه و شیشه های رنگین پوشیده بوده است.

در طول سده 14 ق م م پایان سده 19 م هنرمندان آینه کار دو اثر کم نظیر پدید آوردند که یکی آینه کاری دارالسیاده آستان قدس رضوی و دیگری ایوان آینه صحن جدید آستانه حضرت معصومه(ع) در قم بود. آینه کاری این دیوان در 1345 ش تجدید گردید.

نمونه تکامل یافته این هنر را در آینه کاری کاخهای شهوند در سعد آباد شمیران و مرمر در تهران می توان مشاهده کرد. در دهه های پایانی  همین سده، آینه کاری به گونه ای محسوس از محدوده اماکن مقدس و کاخ ها بیرون آمد و بصورتی گسترده حتی در بعضی خانه های مسکونی و مرکز عمومی چون تئاترها، رستورانها، مهمانخانه ها، فروش گاه ها و آرامگاه های خصوصی و جز آن به کار گرفته شد.

 

 

 

 

 

 

پیدایش آینه کاری:

 آب و آینه

آب وآینه همواره نزد ایرانیان بصورت دو نمواد پاکی و روشنایی ، بخت و راستگویی و صفا شمذرده شده است و شاید کارگرفتن آینه به عنوان یکی از آرایه های بنا با این امر بی ارتباط نباشد.

بهره گیری از قطعه های آینه و آینه کاری به صورتی که اکنون مشاهده می گردد خاستگاه و ریشه ای اقتصادی دارد. آینه های شیشه ای که از سده10ق/16 م به عنوان یکی از اقلام وارداتی از اروپا به ویژه از ونیز به ایران آورده می شد. به هنگام حمل و نقل در راه می شکست.

هنرمندان ایرانی برای بهره گیری از این قطعه های شکسته راه ابتکاری یافتند و از آنها به صورت آینه کاری استفاده کردند بیت زیر از  بینش کشمیری گویای این حقیقت است.

هر پاره دلم چمتنی از نگاه اوست

آینه چون شکسته شد آیینه خانه است

در سده13 ق/19م که آینه کاری رواج و رونق و ظرافت و دقت بیشتری یافت جامهای نازک آینه  کاری در آلمان ساخته و بر ایران فرستاده می شد. این جام ها را آینه کاران ایران می توانستند به آسانی به اشکال هندسی دلخواه ببرند و به کار برند.

در آغاز آینه کاری به صورت نصب جامهای یکپارچه بر بدنه بنا معمول بود. در چهل ستون اصفهان بر دیوار سرحوض آینه ای بزرگ و شفاف نصب کرده بودند که آینه چهل ستون نما یا جهان نما نامیده می شد. و بزرگی و روشنی آن بدان حد بود که تصویر مردمی که دراب عرابه چهلب ستون وارد می شدند در آینه دیده می شد.

آینه کاری گاهی همراه با گچ بری به کار رفته که در حقیقت آمیزه ای زا دو هنر به شمار می آید. در سال های اخیر نوعی آینه کاری با شیشه های رنگارنگ که طرح ان بیشتر شامل گل و بوته، ترنج و نیم ترنج و جز آنست متداول گشته که بر خلاف  شیوه سنتی که قطعات اینه همگی هندسی و گوشه دار است.  آینه و شیشه های رنگین در آن به گونه  منحنی و گرد و یا بادامی و جز آن بریده می شود و به کار می رود. این شیوه را آینه کاری توأم با شیشه را یا قوتی می خوانند. در این شیوه معمولاً قطعات آینه را بر زمینه شیشه ای می چسبانند.

 

 

 

 

 

 

مراحل مختلف آینه کاری:

مراحل مختلف آینه کاری بدین گونه است که نخست طرح به وسیله رسام تهیه می گردد در طرح های پیچیده، کاغذ طرح را سوزنی می کنند و سطح کار را گرده می زنند و سپس آینه کاری را از روی گرده انجام می دهند.

در مواردی که آینه کاری دارای نقوش یا خطوط بر جسته و یا فرورفته است، زمینه کار قبلاً به وسیله گچ پر مطابق طرح آماده می گردد. سپس قطعات آینه بوسیله آینه بر در ابعاد و اشکال مورد نیاز با الگوهای مقوایی بریده و آماده می شود آنگاه آینه پسبان با خمیری که آمیزه ای از گچ، سریش است قطعات آینه را برابر طرح  بر سطح کار می چسباند و نقوش  دلخواه را پدید می اورد و در پایان آینه پاک کن سطح سطح کار را پاکیزه می کند و جلا می دهد کاربرد آینه هنر آینه کاری در سده های اخیر از مرز  جغرافیایی ایران گذاشته است و به سبب زیبایی و جاذبه بسیار در دیگر کشورهای مسلمان به ویژه کشورهای همسایه ایران چون عراق- عربستان- و امیر نشین های خلیج فارس گسترش یافته است. یکی از بهترین نمونه های آن آینه کاری حرم مطهر امیر المومنین علی(ع) در نجف اشرف است که در نوع خود مانند ندارد شهرهای مختلف ایران همواره خاستگاه هنرمندان آینه کار بوده است. اما در این میان آینه کاران اصفهان و شیراز و تهران از شهرت بیشتری برخوردارند.