بند پايان
مقدمه
شاخه بندپایان بزرگترین شاخه در میان جانوران و اصولا همه جانداران است. گوناگونی بندپایان به تنهایی از گوناگونی همه جانوران و گیاهان نیز بیشتر است. در حدود 75 درصد از گونههای شناخته شده بندپایان را حشرات تشکیل میدهند. اندازه بندپایان از کنههای میکروسکوپی تا خرچنگهای غول پیکر 1.5 متری که وسعت پاهایشان به 4 متر میرسد متغیر است. این جانوران بیشتر از هر نوع جانور دیگری در روی زمین گستردگی و تراکم دارند. بندپایان مهمترین گروهی هستند که موجودات دیگر از جمله انسانها مجبور به رقابت با آنها هستند.
ساختار بدنی
موفقیت بزرگ این جانوران ، نتیجه ساختمان اساسی بدن بویژه سازمان قطعه قطعهای و اسکلت خارجی کیتینی آنهاست. به احتمال قوی اجداد بندپایان را کرمهای آنلید پرتار و ابتدایی تشکیل میدهند و قطعات مناطق مختلف بدن در جریان تکامل در جهت بندپا شدن به راههای گوناگونی دقیقا تخصص یافتند. بدن بندپایان امروزی شامل سینه ، سر و شکم است و در بسیاری از موارد سر و سینه به هم چسبیده سر سینه را ساختهاند.
تمام بدن توسط زرهی کیتینی پوشانده شده که طی مراحل رشد لاروی یا در تمام طول زندگی متناوبا میافتد. پاراپودیای اجدادی تبدیل به زایدههای حرکتی بند بند و مشخصی شد که شکلها و کنشهای بسیار گوناگونی داشتند. پوشش کیتینی این قسمت سختی لازم را فراهم میآورد و در عین حال ارتباطات مفصلی را هم باعث میشود. کیتین در تشکیل چشمهای خاص این جانوران هم دخالت دارد.
دستگاههای بدن
دستگاه بینایی
دستگاه بینایی شامل چشمهای مرکب است. در این چشمها واحدهای بینایی کاملی در کنار هم گرد آمده و ساختارهای مرکب بزرگی را تشکیل میدهند. هر واحد بینایی ، خود شامل یک عدسی کیتینی و سلولهای حساس در برابر نور است. بندپایان چشمهای ساده هم دارند که در هر کدام از آنها یک عدسی روی تعدادی سلول حساس در برابر نور را میگیرد.
دستگاه گوارشی
دستگاه گوارش شامل روده اول ، دوم و سوم است. قسمتهای اول و سوم پوشش کیتینی دارند که دنباله اسکلت خارجی است و فقط روده دوم است که کار گوارش را انجام میدهد. غدد گوارشی بزرگی معمولا به روده میانی باز میشوند.
د
ستگاه تنفس
تنفس از طریق آبشش ، آبششهای کتابی ، ششهای کتابی یا سیستم نایی انجام میشود که همگی کیتینی هستند و از سطح بطور بند بند رو به خارج یا داخل بدن رشد یافتهاند. آبششها که خاصه سخت پوستان هستند، به صورت زوایدی پر مانند از پاها و سایر اجزای قطعه قطعه خارج شدهاند. آبششهای کتابی در خرچنگهای نعل اسبی و ششهای کتابی در عنکبوتها و عقربها حجرههایی هستند که در آنها صفحات آبششها در آب و ششها در هوا عمل میکنند. سیستم نایی شامل مجاری منشعب و متصل بهم هستند که از سطح بدن به تمام قسمتهای درونی میرسند. این سیستم در صدپایان و حشرات دیده میشود.
دستگاه گردش خون
بندپایان هم مانند نرم تنان دارای دستگاه گردش خون باز هستند که در آن خون قسمتی در رگها و قسمتی در سینوسهای خونی جریان دارد. قلبی لولهای شکل ، پشتی و ته باز مهمترین و اغلب تنها رگ خونی را تشکیل میدهد.
دستگاه دفعی
دفع از طریق دو اندام انجام میشود. بندپایان آبزی دفع را از طریق اندامهای لولهای شکلی انجام میدهند که نامهای مختلفی دارد. بندپایان ساکن خشکی بویژه حشرات دارای لولههای مالپیگی هستند که به روده سوم متصل هستند و در آنجا باز میشوند.
دستگاه عصبی
دستگاه عصبی از نوع نردبانی و مشابه دستگاه عصبی آنلیدهاست.
رده بندی بندپایان
زیر شاخه کلیسرداران
بدن دارای سر سینهای عموما بدون بند است. شکم بند بند ، یا یک قطعه است. به سر سینه اصولا 6 جفت زایده متصل است. نخستین جفت کلیسر ، دومین جفت پدی پالپ و چهار جفت آخر ، پاهای حرکتی هستند. فاقد آرواره یا شاخک هستند. خرچنگهای نعل اسبی ، عنکبوتهای دریایی و عنکبوتیان جزء این زیر شاخه هستند.
زیر شاخه آروارهداران
بدن دارای سر سینه و شکم است. سر سینه یا سر از خارج بدون قطعه مینماید. سینه ، شکم یا تنه قطعه قطعه است. در سر یک یا دو جفت شاخک یک جفت آرواره (ماندیبول ) و دو جفت ماگزیلا وجود دارد. سخت پوستان ، صد پایان ، هزار پایان و حشرات در این زیر شاخه قرار میگیرند.
بزرگ ترین بند پا
نوعی خرچنگ دراز ژاپنی به نام ماکروکرا می باشد.طول بدن آن به ۴ متر می رسد.
موريانه ها
« دابه الارض» به معنای موریانه در قرآن
خداوند در آیه 14 سوره سبا ، از مرگ عجیب و عبرت انگیز حضرت سلیمان پیامبر بزرگ سخن میگوید و این واقعیت را روشن میسازد که پیامبر با آن عظمت و حکمرانی با آن قدرت و ابهت چگونه به آسانی جان به جان آفرین سپرد. میفرماید: هنگامی که مرگ را برای سلیمان مقرر کردیم، کسی مردم را از مرگ او آگاه نساخت. مگر جنبندهای از زمین (موریانه) که عصای او را خورد، تا عصا شکست و پیکر سلیمان فرو افتاد.(لازم به ذکر است که سلیمان در موقع مرگ به عصای خود تکیه داده بود و کسی از مرگ او آگاه نبود ).
نگاه اجمالی
موریانه (Termite) حشرهای است از راسته آرکیپترها (Archipteres) که نزدیک به راسته رگ بالان است. موریانهها حشراتی هستند اجتماعی که دو نوع از آنها دیده میشود: یک نوع در داخل چوبهای منازل زندگی میکنند و نوع دیگر مخصوص نواحی استوایی بوده و در بیابانها برای خود مسکن میسازند و طول خانههایشان گاهی به 5 متر و قطرش به 8 متر میرسد و بسیار هم سخت است، بطوری که با کلنگ هم شکسته نمیشود.
در حالت کلی موریانهها ، شاه ، ملکه ، شاهزاده ، کارگر و سرباز دارند و اگر تپه آنها را بشکافید همه اینها را از هم تشخیص خواهید داد. تعداد زیادی از موریانهها با استفاده از چوبهای جویده شده و یا گل لانههای بزرگی درست میکنند. این لانهها بسیار اصولی ساخته شده و برای ساخت آن هر موریانه وظیفه مشخصی دارد. معمولا موریانهها در درون لانههایشان پنهان میشوند، ولی در صورتی که کسی مزاحم آنها شود یا برای تشکیل اجتماع جدید قصد پرواز داشته باشند، از لانههایشان بیرون میآیند.
تنوع موریانهها در هر دسته
امروزه در حدود دو هزار گونه موریانه در دنیا میشناسیم که در مناطق گرمسیر و نیمه گرمسیر فراوانند یکی از نمونههای بزرگ و معروف آن موریانه تپه سیاه است که در دماغه امید (جنوب آفریقا) به سر میبرند و نام علمی آن آمی ترمز آتلانتیکوس است. گونه دیگری که خیلی نزدیک به این نوع و دارای عادات مشابه است در آفریقا و همچنین در استرالیا و بعضی نواحی آمریکا و هندوستان و مالایا و سواحل مدیترانه یافت میشود. البته بطور عمده در سراسر ایالات متحده آمریکا و نیز در قسمت جنوبی کانادا یافت میشود. در اروپا تا مناطق شمالی این قاره مثلا تا پاریس و وین جای زیست موریانه است، اما پرشمارترین موریانهها در مناطق باران خیز مدارگانی یافت میشوند.
در موریانهها نیز مانند مورچهها چند شکلی در هر دسته دیده میشود. یعنی در هر اجتماع موریانه تعداد زیادی موریانههای کارگر و و موریانههای مدافع یا سرباز موجود هستند. وظیفه کارگران تهیه غذا برای مجتمع است، یعنی چوب را میخورند و سپس هضم شده آن را در اخیتار دیگر موریانهها قرار میدهند. سربازان بال ندارند، کور هم هستند، ولی با این وصف جنگجویان دلیری به شمار میروند. موریانه ملکه میتواند تا سی هزار تخم در یک روز بگذارد. او قادر به حرکت نیست و برای زنده ماندن کاملا به موریانههای کارگر متکی است. بعضی از موریانههای ملکه میتوانند تا 50 سال زندگی کنند.
ساختمان مورفولوژیکی موریانهها
بسیاری از مردم موریانه را با مورچه سفید اشتباه میگیرند. اگر چه موریانهها نیز مانند مورچهها جانورانی اجتماعی هستند، ولی به کلی با آنها تفاوت دارند. موریانه کمدی کلفت ، رنگی روشن و شاخکهای یکنواخت و خمیده دارد. شکل هر موریانه به نوع وظیفهاش در اجتماع موریانهها ، بستگی دارد. برای مثال کارگرانی که وظیفه غذا دادن و تمیز کردن ملکه را به عهده دارند، معمولا کور بوده و بدون بال هستند و دستگاه تناسلی هم ندارند. فقط موریانه نر دارای 4 بال است و بیش از چند روزی زندگی نمیکند، یعنی پس از جفت گیری با نر تنها فرد ماده (ملکه) است که در اجتماع موریانهها زندگی میکند و دارای شکمی بزرگ است و کارش فقط تخمگذاری است.
در دستگاه گوارش موریانهها که از چوب استفاده میکنند، عدهای از تک یاختگان از دسته فلاژلهها به نام «پلی ماستیژین» زندگی میکنند که با موریانهها زندگی اشتراکی دارند، بدین نحو که این تک سلولیها دیاستازی به نام سلولاز ترشح میکنند که موجب هضم و نرم شدن چوبها میشود و در این حالت موریانهها چوبهای نرم شده را میخورند.
تپههای موریانهای و زندگی اجتماعی موریانهها
تپههای موریانهای که بوسیله موریانههای تپه سیاه ساخته میشوند ممکن است به شکل لکههای نمایانی در تمام نقاط دامنههای کوهستانی جنوب غربی دماغه امید دیده شوند. سطح هر تپه درست مانند سطح خارجی مغز دارای برجستگیها و شیارهای مخصوصی است. بزرگترین آنها در حدود 60 سانتیمتر بلندی دارد و پهنای قاعده آن نیز به 60 سانتیمتر میرسد اگر یکی از آنها را بشکافیم دیده میشود که داخل آن مانند اسفنج است و از تعداد زیادی اطاقک تشکیل شده که عرض هر کدام از آنها 2.5 سانتیمتر است و با دریچههای کوچک راه دارد.
گرچه در یک تپه موریانهای بزرگ ممکن است بیش از 50000 موریانه زندگی کنند ولی داخل آن همیشه تمیز است. این تمیزی به این دلیل است که موریانهها مدفوعات خود را به منزله سیمان در ساختن دیوارههای تپه و اطاقکها بکار میبرند و لاشهها را نیز میخورند و مصرف میکنند. بیشتر ساکنین تپه حشرات کوچکی به طول 5 میلیمتر هستند که سرهایی سفید و بدنی به رنگ خاکستری تیره دارند. اینها کارگرها را تشکیل میدهند کارگرها ممکن است نر یا ماده باشند اندام تناسلی آنها رشد نمیکند و فعالیتی ندارد و فقط اثری از آن باقی است موریانههای کارگر کاملا کورند و کارشان جمع آوری غذا و رسیدگی به بچهها و پرستاری از شاه و ملکه و شاهزاده هاست.
موریانه ملکه میتواند تا 30000 تخم در یک روز بگذارد او قادر به حرکت نیست و برای زنده ماندن کاملا به موریانههای کارگر متکی است بعضی از موریانههای ملکه میتوانند تا 50 سال زندگی کنند که از طول همه حشرات دیگر بیشتر است. افراد دیگری که در حدود یک دهم کلیه ساکنین تپه را تشکیل میدهند و با کارگران تفاوت دارند سربازها هستند که رنگشان زرد و سرشان بیضی شکل است و یک جفت آرواره بلند و نوک تیز دارند که سلاح آنها را تشکیل میدهد کار آنها دفاع در برابر هجوم دشمنان خارجی است. سربازها در کار کارگرها شرکت ندارند ولی همیشه برای حمله به دشمنانی که میخواهند به زور وارد جایگاه آنها شوند آمادهاند. بزرگترین دشمن موریانهها ، مورچهها هستند که اگر آنها را بگیرند فورا میکشند و لاشهشان را برای تغذیه به لانه خود میبرند.
لانه سازی در موریانهها
در مناطق مدارگانی ، بسیاری از موریانهها لانه سازی میکنند. لانههایی به صورت تپهها و گنبدها که حدود 20 متر وسعت و ارتفاعی شاید بیشتر از 10 متر از سطح زمین دارند. برخی دیگر از موریانهها درخت آشیان هستند، یعنی آشیانههایی به اندازههای گوناگون معمولا به بزرگی یک توپ بستکبال ، بر فراز درختان میسازند. موریانهها در داخل چنین آشیانههایی خود را از خطر حمله پرندگان ، سوسمارها ، عنکبوتها و مورچهها مصون میدارند.
آشیانه برخی از موریانههای آفریقایی مانند چتر است، طوری که آب باران به اطراف آن سرازیر میشود. دستهای دیگر از موریانهها ، لانه خود را به گونهای میسازند که دمای درون آن هماهنگپذیر گردد. لانه و آشیانه سازی موریانهها نمونه شگرفی از کار غریزی است. این کار بر عهده کارگران نوزاد نهاده شده است. چرا که کارگران تازه تولد یافته هیچگاه در لانه پدر و مادر خود زیست نمیکنند و در نتیجه راهی برای آموختن لانه سازی ندارند.
كرم خاكي
مقدمه
در طبقه بندی جانوران که در آغار قرن 19 قرن انجام گرفت، تمام جانورانی که دارای بدنی دراز و فاقد ضمایم واضح بودند به کرمها موسوم شدند. این جانوران به علت داشتن یک انتهای قدامی یا سر که دارای اندامهای حسی است و به قصد برخورد و روبرو شدن با محیط به طرف جلو حرکت میکنند و یک انتهای خلفی یا دم ، با اسفنجها و مرجانها و شانهداران اختلاف و تمایز دارند. رده کمتاران ، ردهای از کرمها هستند که به صورت حلقوی هستند که در هر حلقه چندین تار دارند. کرمهای خاکی نمونه ای از این رده است. از کرمهای خاکی بزرگ لومبریکوس ترستریس نمونه جالبی است که ممکن است به درازای 30 سانتیمتر و به قطر 9 میلیمتر رشد کند.
مشخصات خارجی
بدن این کرم ، استوانهای دراز و بطور واضح در دو انتها نازک و باریک است. سطح شکمی آن پهن و رنگ پریدهتر از سطح پشتی است و سطح پشتی تیره است. سر مشخص و متمایزی در حیوان وجود ندارد. بدن یک کرم بالغ به 80 تا 100 قطعه حلقهای شکل که بوسیله شیارهای عرض مجزا است، تقسیم شده است. دهان کرم در حلقه اول است و بوسیله یک قطعه گوشتی به نام پیش دهان آویزان میباشد. مخرج آن بیضی شکل و بطور عمودی در حلقه آخر قرار دارد. روی حلقههای 31 تا 37 برآمدگی غدهای واضحی به نام کمربند تناسلی دیده میشود. کمربند تناسلی ماده سازنده پیله را که محتوی تخم است ترشح میکند.
تارهای کرم خاکی
در هر حلقه به جز اولی و آخری ، 4 جفت تار موی مانند کوچک وجود دارد که در سطح شکمی و جانبی مختصر برجستگی پیدا کرده است. هر تار عبارت است از یک میله کیتینی نوک تیزی است که در یک کیسه اپیدرمی مخصوص واقع در درون دیواره بدن جای گرفته است. تار میتواند بوسیله عضلات منقبض کننده در هر جهت حرکت کرده، امتداد یابد و یا عقب کشیده شود و تارها در موقعی که کرم در سوراخش قرار دارد و یا روی زمین حرکت میکند مانند گیره یا میخ عمل مینماید.
دیواره بدن
قسمت خارجی کرم از یک کوتیکول شفاف و نازک پوشیده شده است.کوتیکول دارای خطوط عرضی نازکی است که یک منظره قوس و قزحی مختصری ایجاد میکند. در کوتیکول سوراخهایی در روی بسیاری از سلولهای حسی اپیدرم موجود است. اپیدرم روی یک غشای قاعدهای قراردارد و زیر غشای قاعدهای لایه نازکی از عضلات حلقوی و لایه ضخیمتری از عضلات طولی وجود دارد. سطح داخلی دیواره بدن از صفاق مستور است. شکل جانور در نتیجه خاصیت کشش دیواره بدن روی اندامها و مایعات درونی حفظ میشود.
دستگاه گوارش
این دستگاه از قسمتهای زیر تشکیل میشود:
- دهان که دنباله آن حفره دهانی است. (در حلقههای 3 – 1)
- حلق (در حلقههای 5 – 4) با غدههای مخصوص چرب و نرم کردن و الیاف عضلانی در دیوارههای خارجی آن.
- مری باریک و مستقیم (در حلقههای 14 – 6) که بوسیله سه جفت غدههای آهکی از پهلو اتصال دارد.
- یک چینهدان بزرگ با دیواره نازک که در حقیقت یک پیشخانه برای ذخیره میباشد.
- سنگدان (در حلقههای 18 – 17) با دیوارههای عضلانی ضخیم و محکم که در داخل از کوتیکول مفروش است.
- روده که تا مخرج امتداد دارد.
دستگاه گردش خون
خون در تمام قسمتهای بدن کرم جاری است و یک سیستم رگهای خونی بسته با مویرگها وجود دارد. پنج رگ اصلی ممتد در طول بدن و پنج جفت قلب در حلقههای 11 – 7 دیده میشود. از حلقه 12 به طرف عقب ، هر حلقه دارای رگهای بند بند زوج است که رگهای طولی را به اندامهای گوناگون مربوط میسازد.
دستگاه تنفس
دستگاه تنفسی منظم در این کرمها موجود نیست. خون جاری اکسیژن را در مویرگهای نزدیک کوتیکول مرطوب در دیواره بدن ، دریافت کرده و CO2 پس میدهد. اکسیژن با هموگلوبین در پلاسما ترکیب شده به بافتهای مختلف حمل میشود.
دستگاه عصبی
در بالای حلق (حلقه 3) یک جفت گانگلیونهای مغزی با مغز وجود دارد. دو رابط از پیرامون حلق به گانگلیونهای زیر مری دو قطعهای کشیده میشود، به نام حلقه دور مری و از گانگلیونهای زیر مری طناب عصبی شکمی در طول کف حفره عمومی بدن تا حلقه مخرجی امتداد مییابد. چندین عصب نیز به پیش دهان و ناحیه دهانی متصل میگردد. طناب عصبی شکمی در هر حلقه دارای یک عقده بزرگ است و 3 جفت عصب جانبی از آن خارج میشود. طناب و عقدهها به صورت ساختمانهای جفت بوجود میآید، رشته اعصاب جانبی به عضلات ، سلولهای اپیدرمی ، نفریدیها ، کیسههای تار و سایر اندامها عصب میدهد.
دستگاه تولید مثل
کرم خاکی تک جنسی است و در هر کرم اندامهای جنسی نر و ماده در قسمت شکمی جای دارد. کرمهای خاکی در بیشتر سال ، تولید مثل میکنند، ولی حداکثر فعالیت تکثیری آنها در هوای گرم و مرطوب است. جفتگیری در شب صورت گرفته. دو کرم خود را از سوراخ بیرون کشیده، سطح شکمی قدامیشان را نزدیک هم میآورند، بطوری که انتهای قدامیشان در دو جفت مخالف هم قرار دارد. در هر کرم یک جفت شیار اسپرمی تشکیل میشود که در طول آنها تودههای اسپرم به منظور دخول در جایگاه اسپرمی دیگری عبور میکند. پس از این عمل ، کرمها از هم جدا میشوند. بنابراین عمل لقاح دو جانبه و متقابل است.
رابطه کرم خاکی با انسان
کرمهای خاکی به عنوان طعمه در ماهیگیری مصرف عملی دارند. اثرات طویلالمدت کرمهای خاکی در طبیعت جنبههای عملی مشخصی دارد. از آنجا که خاک را سوراخ میکنند اثرات قابل توجهی در حاصلخیزی خاک دارند.