بررسی منابع تامین آب شهر خرم­آباد در راستای توسعه پایدار شهری

بررسی منابع تامین آب شهر خرم­آباد در راستای توسعه پایدار شهری

چکیده

منابع آب پایدار در هر شهر و منطقه تضمین کننده دوام و پایداری شهر در آینده می­باشد و عدم تامین اصولی منابع آب و در نظر نگرفتن موازین توسعه پایدار(خصوصاً بعد زیست محیطی آن)، شهرها را با خطر کمبود آب در آینده مواجه می­سازد. هدف نوشتار حاضر بررسی منابع تامین آب شهر خرم­آباد با توجه به توسعه پایدار شهری بوده است که در این راستا، ابتدا در مورد توسعه پایدار و توسعه پایدار شهری مطالعه مختصری صورت گرفته و سپس وضعیت موجود تامین و منابع آب در این شهر بررسی شده است. روش تحقیق حاضر نیز مبتنی بر مطالعه اسنادی- کتابخانه­ای و نیز آمار ادارات مربوطه بوده است. خلاصه نتایج تحقیق نیز به این صورت بوده که: شهر خرم‌آباد از لحاظ میزان آبهای تحت‌الارضی بسیار غنی و قسمتی به صورت چشمه‌های متعدد خارج می‌گردد. این شهر  با داشتن چندین چشمه پر آب از معدود شهرهائیست که تمام آب مصرفی آن را می­توان از طریق چشمه تأمین کرد و این در صورتی است که در سالهای اخیر چاه­های زیادی برای تامین آب در سطح شهر خرم­آباد حفر شده است که با معیارهای توسعه پایدار همخوانی ندارد. حال آنکه با برنامه­ریزی و مدیریت صحیح منابع آبی شهر خرم­آباد می­توان آب شهر را از چشمه­های سطح شهر تامین نمود.

مقدمه

دامنه دخالت انسان در محیط طبیعی به دلیل افزایش روز افزون جمعیت شهرها و نیز پیشرفت تکنولوژی هر روزه گسترده­تر می­گردد و اگر مفاهیم و اصول توسعه پایدار در برنامه ریزیها و سیاست­گذاریها به کار گرفته نشود، منابع کنونی جوابگوی نسل­های آینده نخواهد بود.

شهر پایدار در 3 بعد زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی بررسی می­شود. بعد زیست محیطی بر روی نگهداری منابع طبیعی برای نسلهای آینده و عدم صدمه به محیط و جلوگیری از آلودگیهای محیطی و نیز استفاده از انرژی­های تجدید پذیر تاکید دارد.

با توجه به این که موضوع پژوهش در مورد بررسی منابع تامین آب شهر خرم­آباد در راستای توسعه پایدار شهری می­باشد، به همین منظور فرضیه تحقیق بدین صورت طرح شده است که: روند تامین آب شهر خرم­آباد بر اساس موازین توسعه پایدار نمی­باشد. بر این اساس ابتدا معیارهای توسعه پایدار و خصوصاً بعد زیست محیطی آن بیان شده و سپس نحوه تامین و منابع آب شهر خرم­آباد بررسی شده و نهایتاً با توجه به اطلاعات بدست آمده نتیجه گیری انجام می­گیرد.

توسعه پایدار

فعل Sustain از سال 1290 میلادی در زبان انگلیسی به کار گرفته شده اما تنها در چند دهه اخیر است که واژه پایداری به معنی کنونی آن، یعنی آنچه در آینده می­تواند تداوم یابد، کاربرد پیدا کرده است(مفیدی شمیرانی و افتخاری مقدم، 1388، 17). توسعه­ای پایدار است که براساس مفهوم ذهنی جامعه از توسعه یافتگی طراحی شده باشد و رشد هیچ یک از ابعاد منوط به عقب ماندگی ابعاد دیگر نباشد )به طور مثال توسعه اقتصادی به واسطه قطع درختان شهری و حومه، یا توسعه محیطی به قیمت نابودی روابط اجتماعی به دست نیاید)(کاظمیان و دیگران، 1390، 60). بر این اساس باید با استفاده درست از محیط توسط انسان، از آسیب رساندن به محیط خودداری و منابع برای نسلهای آینده حفظ شود.

بیانیه ریو در زمینه محیط زیست و توسعه(سازمان ملل متحد، 1392) که شاید رسمی ترین دیدگاه در خصوص توسعه پایدار باشد، توجه توامان به انسان، جامعه، توسعه و محیط زیست را از الزامات پایداری می­داند و بر بومی شدن شاخص­ها و معیارهای سنجش پایداری تاکید می­کند که در ادامه به بخشهایی از آن اشاره می شود:

اصل- 1: توجه به انسان در توسعه پایدار:

انسانها در مرکز موضوعات مرتبط با توسعه پایدار قرار دارند.

زندگی سالم و مولد در هماهنگی با طبیعت حق آنهاست.

اصل-3: توجه به توسعه هماهنگ با محیط زیست

حق توسعه باید به گونه­ای برآورده شود که نیازهای توسعه­ای و زیست محیطی نسلهای حاضر و آینده را بطور مساوی فراهم نماید.

اصل- 4: توجه به حفاظت از محیط زیست.

برای دسترسی به توسعه پایدار، حفاظت زیست  محیطی باید بصورت بخشی از فرآیند توسعه و نه مجزا از آن در نظر گرفته شود (نوریان و عبدالهی ثابت، 52). تعاریف مختلفی توسط افراد متخصص ارائه شده ولی در کلیه تعاریف، محور مشترک همان توجه به آینده می­باشد (لقایی و محمدزاده تیتکانلو، 34). به طور کلی مجموعه­ای از تعاریف مطرح شده در خصوص توسعه پایدار را می­توان چنین بیان کرد: پاسخگویی به نیازهای نسل­های آینده(تا­مین نیازهای کنونی بدون اثر منفی بر نسل­های آینده)، توجه به ظرفیت قابل تحمل اکوسیستم­ها(بهبود کیفیت زندگی بشر همراه با توجه به ظرفیت اکوسیستم حمایت کننده)، حفظ ثروت و سرمایه طبیعی( حفاظت از منابع طبیعی به عنوان دارایی­های زیست محیطی)،  نگهداری و ارتقاء سیستم­ها( همراه با نگهداری و ارتقاء سطح کلی تنوع وتولید)، بدتر نکردن( هر تفسیر مثبت نباید سیستم­ها، اکولوژیکی و اجتماعی را فرسوده و یا نابود کند)، پایدار کردن زندگی بشر(حفظ توان سیستم برای پایدار کردن زندگی مردم) و حفاظت از محیط زیست(مراقبت همزمان در نوسازی و بهسازی) (عزیزی، 1385،37).

در جمع بندی نقل قول­های مختلف از توسعه پایدار می­توان چنین عنوان کرد که: توسعه پایدار به دنبال توسعه­ای همه جانبه کلی، فراگیر در همه ابعاد، اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی است. در این توسعه منابع باید برای نسل­های آینده حفظ شده و عدالت اجتماعی و اقتصادی نیز در بهره­گیری از امکانات توسعه در جوامع برقرار باشد.

پایداری شهری

توسعه پایدار نواحی شهری به عنوان یکی از اهداف اساسی در جغرافیا، در جستجوی تقویت ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیست محیطی و کالبدی شهرهاست(ملکی، 1390، 117). بدون شک بحث از پایداری، ناپایداری و توسعه پایدار بدون توجه به شهرها و شهرنشینی بی­معنی خواهد بود. شهرها به عنوان عامل اصلی ایجاد کننده ناپایداری در جهان به شمار می­روند و در واقع پایداری شهری و پایداری جهانی هردو مفهومی واحد هستند(قرخلو و حسینی، 1385، 157). توسعه پایدار شهری به مثابه دیدگاهی راهبردی به نقش دولت در این برنامه ریزی­ها اهمیت بسیاری می­دهد و معتقد است دولت­ها باید از محیط زیست شهری حمایت همه ­جانبه­ای کنند. توسعه پایدار شهری به دنبال ساختن یک شهر نسبتاً ایده­آل و آرمانی است که در آن هم شهروندان معاصر از یک زندگی نسبتاً خوب برخوردار شوند و هم توانایی­­های نسل آینده برای برآورده کردن نیازهایشان به مخاطره نیفتد(فروغیان، 1388، 40).

پایداری شهری و محیط زیست

توسعه پایدار شهری را می­توان بهبود کیفیت زندگی در ساختار شهری دانست که بهبود کیفیت زیست محیطی را نیز به همراه دارد(تقوایی و محمودی نژاد، 1385، 36). در پایداری زیست محیطی، تحول و تطوری مورد نظر است که ثبات و پایداری جامعه را بر هم نزند، بلکه به رشد و اعتلای پایدار آن کمک کند(ملکی، 1388، 123-124). نظریه توسعه پایدار شهری، حاصل بحثهای طرفداران محیط زیست درباره مسائل زیست محیطی بخصوص محیط زیست شهری است که به دنبال نظریه توسعه پایداری برای حمابت از منابع محیطی ارائه شده. توسعه پایدار شهری نیازمند شناسایی محدودیت های محیطی برای فعالیت های انسانی در ارتباط با شهرها و تطبیق روشهای طراحی در این محدودیت­هاست(زیاری، 1380، 375).

در مورد بعد زیست محیطی پایدار باید گفت که توسعه به گونه­ای باشد که در فرایند توسعه، باید کمترین آسیب­ها متوجه محیط باشد و این توسعه همراه با کمترین آلودگی­ها باشد. آنچه در پژوهش حاضر در مورد بعد زیست محیطی توسعه پایدار مد نظر می­باشد، اینکه تامین آب شهری نباید منجر بیلان منفی آبهای زیر زمینی و خطرات زیست- محیطی دیگر گردد و تا حد امکان این منابع برای نسل­های آتی حفظ گردد. نحوه تامین آب شهرها، اگر با برنامه ریزی و مدیریت صحیح همراه نباشد، قطعاً محیط طبیعی و به طور کلی توسعه پایدار شهری را با چالش روبرو می­نماید.

مروری اجمالی بر ویژگی­های­ جغرافیایی منطقه مورد مطالعه

شهر خرم‌آباد در قسمت میانی رشته‌کوه زاگرس قرار دارد، در این قسمت، چین­خوردگی­ها دارای فشردگی بیشتری می‌باشند، این شهر در دره‌ای به همین نام که کوه­های سفیدکوه، مخملکوه و هشتاد پهلو اطراف آن را احاطه کرده‌اند، قرار دارد. این شهر در 48 درجه و 21 دقیقه طول جغرافیایی و 33 درجه و 29 دقیقه عرض و ارتفاع آن از سطح عمومی دریاها 1171 متر است(رشیدیان، 1381، 17).

میزان بارش شهر خرم‌آباد

بر اساس سالنامه‌های مختلف هواشناسی که در 30 سال پیاپی یعنی از اسفند سال 1359 تا سال 1389 به بررسی اقلیم شهر خرم‌آباد پرداخته ‌شده است، میزان بارش سالانه در شهر خرم‌آباد تقریباً 6/532 میلیمتر می‌باشد که در فصول مختلف سال متغیر است، به طوری که بیشترین بارش مربوط به فصل زمستان می‌باشد که مقدار آن 4/260 میلیمتر است. پس از فصل زمستان بیشترین بارش در خرم‌آباد مربوط به فصل پائیز است با 8/144 میلیمتر، فصل بهار نیز با 2/126 میلیمتر در رتبه سوم بارش قرار دارد و در فصل تابستان نیز متوسط بارش در دوره 30 ساله به مقدار 2/1 میلیمتر بوده است (آمار و اطلاعات استانداری لرستان). میانگین بارش در کشور250 میلیمتر است و باتوجه به وضعیت بارش خرم­آباد می­توان گفت که شهر خرم­آباد از نقاط بارش خیز کشور است، با توجه به اینکه ایران در ناحیه گرم و خشک قرار دارد، مقدار بیشتر از 500 میلیمتر بارندگی در خرم­آباد را می­توان به عنوان یکی از قابلیت­های طبیعی این شهر محسوب نمود.

جدول1-1- میانگین 30 ساله بارش شهر خرم­آباد در ماههای سال،منبع: آمار و اطلاعات استانداری لرستان.

منابع آب شهر

سرشاخه­های کرخه و کارون از کوههای سر به فلک کشیده لرستان است. استان لرستان از پتانسیل 10 میلیارد متر مکعب آب سطحی و زیر سطحی برخوردار بوده، اما بدلیل شرایط خاص اقلیمی (کوهستانی بودن و شیب زیاد اراضی در استان) بیش از قریب 80 درصد از آب  استان با شتاب زیاد از استان خارج می­گردد. و مجموع برداشت استان از این سرمایه خود(چاه عمیق و نیمه عمیق

 چشمه و قنات و برداشت­های سطحی کمی بیش از2 میلیارد متر مکعب است(آمار و اطلاعات استانداری لرستان).

 البته درتکمیل پاراگراف بالا باید گفت که به دلیل شرایط خاص اقلیمی(کوهستانی بودن و شیب زیاد اراضی در استان). ضعف مدیریت آب و نیز عدم ایجاد سد، کانال انحرافی و … بیش از قریب 80 درصد از آب استان با شتاب زیاد از استان خارج می­گردد، و این در صورتی است که آب لرستان کیلومترها دورتر یعنی استانهای مرکزی کشور انتقال می­یابد.

شهر خرم‌آباد از لحاظ میزان آبهای تحت‌الارضی بسیار غنی است و بر روی سفره آبی قرار گرفته که حدود70 میلیون مترمکعب ذخیره آب دارد که باعث شده چشمه­های زیادی در شهر با آبدهی بالا وجود داشته باشد. شهر خرم‌آباد با داشتن چندین چشمه پر آب به نامهای چشمه گلستان، چشمه شاه‌آباد، چشمه سراب کیو، چشمه گرداب سنگی و گرداب دارائی از معدود شهرهائیست که تمام آب مصرفی را می­توان از طریق چشمه تأمین کرد و این در صورتی است که اخیرا برای تامین آب قسمت هایی از شهر خرم­آباد، چاه­های آب حفر شده است. در سالهای اخیر چاه­های زیادی برای تامین آب در سطح شهر خرم­آباد حفر شده است که با معیارهای توسعه پایدار همخوانی ندارد. بر اساس آماری که از اداره آب و فاضلاب شهرستان خرم­آباد اخذ شده است، تا سال 1388 تعداد 11 حلقه چاه با آبدهی 462 لیتر در ثانیه، بخشی از آب شهر خرم­آباد را تامین نموده­اند. حال آنکه با برنامه­ریزی و مدیریت صحیح منابع آبی شهر خرم­آباد می­توان آب شهر را از چشمه­های سطح شهر تامین نمود.

جدول1-3-  چاههای شهر خرم آباد، 1388، منبع: اداره آب و فاضلاب شهرستان خرم­آباد.

برخی از خطراتی که احداث چاهها می­تواند برای شهر خرم­آباد به دنبال داشته باشد به شرح زیر است:

–        شهر خرم­آباد بر روی منطقه کارستی واقع شده است. یعنی اینکه جریانهای آبی زیرزمینی زیادی در این شهر وجود دارد که خالی شدن این حفره ها یا مجراهای آبی، خطر ریزش و نشست زمین را به دنبال دارد.

–        چاه بر خلاف چشمه و قنات(که سرریز و اضافه آب را به سطح زمین انتقال می­دهند) آب را از دل زمین به سطح انتقال داده و آبهای زیرزمینی را با بیلان منفی مواجه می­کند.

استدلال برخی از مسئولین امر و احداث کنندگان چاه شاید این باشد که با بارش  دوباره چاهها تغذیه می­شوند. در این مورد باید گفت که در صورت تخلیه بیش از توان آبهای زیرزمینی ممکن است همزمان با خالی شدن آب، زمین نیز نشست و یا ریزش کند و به دنبال آن در واقع حجم مخزن کم می­شود و آب کمتری را می­تواند در خود نگه دارد. این واقعیتی است که با تخلیه یک سفره زیرزمینی، به خاطر اینکه سالیان سال آب زیرزمینی فشار وزن سطح زمین را تحمل کرده است، اکنون که سطح آب پایین رفته، حجم مخزن نیز با فشار وزن زمین کم می­شود.

 اگر چه در اثر بالا آمدن سطح آب ذخائر ثابت دوباره تجدید می­گردد، ولی باید در نظر داشت که افت سطح آب زیرزمینی باعث نشست رسوبات(در ناحیه­ای که افت صورت گرفته) و کاهش تخلخل آنها گردیده است. بنابراین بالا آمدن سطح آب نمی­تواند ذخائر از دست رفته را کامل نماید که این مساله به دلیل کاهش تخلخل و ضریب ذخیره آبخوان در ناحیه افت بوده است(طریقی، 1388، 57).

–        در مناطقی که آب چشمه و سایر آبهای سطحی وجود نداشته باشد، شاید احداث چاه به عنوان آخرین راه حل انتخاب شود. اما شرایط طبیعی شهر خرم­آباد به گونه ایست که می­توان کل آب مصرفی شهر از آبهای سطحی تامین نمود. انتقال آب رودخانه ها و تصویه آن و نیز مدیریت چشمههای داخل شهر، شهر را از احداث چاه بی­نیاز می­کند.

پیامد­های چاههای آب در ایران

افت آب‌های زیرزمینی به نشست زمین و در اصطلاح زمین شناسی به ایجاد فروچاله‌های متعدد منجر شده است. شدیدترین فروچاله‌ها در کرمان و همدان اتفاق افتاده است. این مسئله ممکن است در تهران هم اتفاق بیفتد. در دشت مشهد سالانه 5 متر سطح آب پایین می‌رود. در چهارمحال و بختیاری و دشت همدان این میزان 7 متر است. از دهه 40 تا‌کنون 60درصد منابع آبی اصفهان به‌دلیل مدیریت غلط و حفر چاه‌های غیرمجاز از بین رفته و به ‌طور حتم تا 15 سال آینده همین مقدار باقیمانده هم تمام می‌شود. با رویه‌ای که اکنون در پیش گرفته‌ایم تا 10 سال آینده بسیاری از شهرها با مشکل بی‌آبی مواجه می‌شوند. اما متأسفانه با وجود این وضعیت نگران کننده، هزاران چاه غیرمجاز حفر شده و هنوز هم با مجوز و بی‌مجوز حفر چاه‌ها ادامه دارد(مصاحبه پروفسور پرویز کردوانی با روزنامه همشهری، www.biota.ir­).

مطالعه هیدروگراف واحد دشت درمیان یکی از مهمترین دشت­های استان خراسان جنوبی، نشان دهنده افت مداوم سطح آب زیرزمینی بوده که این روند نزولی در طی سالهای ١٣٨٢ تا ١٣٨۴ شدیدتر شده است. خشکسالیهای چند ساله اخیر بر میزان افت سطح آب نقش مهمی داشته است زیرا سبب روی آوردن کشاورزان به برداشت بیش از حد از منابع آب­های زیرزمینی شده است. با افت آب زیر زمینی در دشت اغلب کشاورزان اقدام به حفر چاه­های عمیق با عمق ١٩٠ متر در نیمه شمالی آبخوان نموده­اند و با افزایش عمق چاه­ها نیز برداشت از آبخوان شدت پیدا کرده است. این امر موجب افزایش شدت افت سطح آب در حاشیه دشت گردیده است. با روند افزایش برداشت­های بی­رویه عوارض و نشانه افت سطح زمین حدودا از سال ١٣٨٠ به صورت از بین رفتن پوشش گیاهی و خشک شدن چشمه­ها و ایجاد شکاف در جنوب شرقی دشت نمایان گردیده است(نوروزی و دیگران، 1390، 3). فرو نشست در پنج استان تهران، کرمان، خراسان، همدان و یزد در حال وقوع است که برداشت سنتی منابع آبهای زیرزمینی با اختصاص 5/93 درصد بخش کشاورزی، 8/3 درصد بخش شهری و 7/2 درصد بخش صنعت از عوامل مهم تشدید این پدیده است. در قسمت­هایی از شمال غربی دشت مشهد افت زیاد سطح آبهای زیرزمینی به میزان بیش از 30 متر در طول 24 سال آماربرداری، سبب نشست زمین در این محدوده گردیده است(طریقی، 1388، 57).

جدول 1- 3- منابع آب شهر خرم­آباد(چشمه ها)، منبع: اداره آب و فاضلاب شهرستان خرم­آباد.

آب به عنوان یکی از قابلیتهای جغرافیایی و محیطی شهر خرم­آباد برای توسعه‌

بنا به مطالعات انجام شده، میزان آب شیرین تجدید شونده سالانه قابل دسترس برای هر نفر در ایران که در سال 1334 شمسی 6203 متر مکعب بوده و در سال 1369 به 2025 متر مکعب، یعنی کمتر از یک سوم، کاهش یافته است. پیش بینی می­شود که این رقم در سال 1394 به میزان 814 مترمکعب خواهد رسید و به این ترتیب ایران به جرگه کشورهایی که با کمبود آب مواجه‌اند خواهد پیوست(مرکز همکاریهای فن آوری و نو آوریهای ریاست جمهوری  www.citc.ir).

میانگین بارش سالانه در شهر خرم­آباد تقریباً 532 میلیمتر می­باشد که تقریباً دو برابر میانگین بارش سالانه کشوری است و از طرفی خرم­آباد از لحاظ آبهای زیر زمینی بر روی سفره آبی قرار گرفته که حدود 70 میلیون متر مکعب ذخیره آب دارد و این باعث شده است که چشمه­های زیادی در شهر با آبدهی بالا وجود داشته باشد. به طوری که خرم­آباد از محدوده شهرهایست که کل آب آن را می­توان از چشمه­ها تامین نمود. چشمه ارزانترین منبع آبی است که در هر شهر می­توان در اختیار داشت، یعنی هزینه زیادی برای مصرف آن توسط شهرنشیان ندارد. احداث تولیداتی که به آب سالم زیاد نیاز دارند در این شهر دارای مزیت نسبی می­باشد و از طرفی رودخانه خرم­آباد با دبی 65/12 متر مکعب در ثانیه نیز یکی از قابلیت­های آبی شهر است . متاسفانه به دلیل برخی بی توجهی­ها این آب دارای کیفیت خوبی نمی­باشد. همانطورکه گفته شد در شهر خرم­آباد چشمه­های زیادی با آبدهی بالا وجود دارند که چشمه­ای چون «کیو» که تشکیل دریاچه­ای با همین نام را داده به جاذبه­ای برای گردشگران شهر خرم­آباد تبدیل شده است که  از دیگر چشمه­ها نیز می­توان چنین بهره‌ای برد.

نتیجه گیری

با توجه به مباحث بیان شده ادامه روند کنونی حفر چاه در شهر خرم­آباد می­تواند، پایداری زیست محیطی شهر را با مشکل مواجه سازد و ساکنان آینده را با چالش مواجه کند. در شهرهای مرکزی و شرقی کشور شاید احداث چاه از روی ضر.رت باشد اما با توجه به وجود آبهای سطحی و نیز چشمه­های زیادی که در شهزر خرم­آباد وجود دارد، ادامه روند حفر چاه ضایع نمودن حق نسل­های اتی این منطقه است و از سوی دیگر خطر نشست زمین خصوصاً اینکه شهر خرم­آباد در یک منطقه کارستی واقع شده، وجود دارد. احتمالا یکی از انگیزه­های مسئولین برای حفر چاه ارزان بودن استخراج آب آن و نیز راحتی وارد کردن آب این چاه­ها به مدار آب شهری باشد، در صورتی که ممکن است انتقال و تصفیه آب­های جاری اطراف و چشمه­ها به نظر هزینه­بر بیاید. لذا روش پایدارتر همان استفاده از منابع آب سطحی و چشمه­هاست.

منابع

– اداره آب و فاضلاب شهرستان خرم­آباد، آمار چاههای شهر خرم­آباد، 1388.

– اداره آب و فاضلاب شهرستان خرم­آباد، منابع تامین آب شهر خرم­آباد، 1388.

– تقوایی، علی اکبر و محمودی نژاد، هادی، توسعه پایدار شهری و رفاه اجتماعی شهروندی، جستارهای شهرسازی، شماره پانزدهم و شانزدهم، بهار 1385، ص 36- 47.

– دفتر آمار و اطلاعات استانداری لرستان، سالنامه آماری استان لرستان،سال­های مختلف.

– رشیدیان هدایت الله، خرم­آباد در گذر جغرافیای انسانی، انتشارات افلاک، خرم­­آباد سال 1381.

– زیاری، کرامت الله، توسعه پایدار و مسئولیت برنامه ریزان شهری در قرن بیست و یکم، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، زمستان 1380، ص 371- 385

– طریقی ، مهدی، پدیده فرونشست زمین دردشت مشهد، مجله سبز زیست، سال دوم،  شماره سوم، خرداد و تیر 1388.

– عزیزی، محمد مهدی، محله مسکونی پایدار: مطالعه موردی نارمک، نشریه هنرهای زیبا، شماره 27، پاییز 1385، ص 35-46.

فروغیان،  مریم، نقد کتاب مبانی توسعه پایدار شهری، نوابخش مهرداد و ارجمند سیاه پوش، اسحق ، تهران؛  1388 ، ناشر: انتشارات جامعه شناسان، 224 صفحه، کتاب ماه علوم اجتماعی، شماره 20، آبان 1388، ص 40- 43.

قرخلو، مهدی و حسینی، سید هادی، شاخص­های توسعه پایدار شهری، مجله جغرافیا و توسعه ناحیه­ای، شماره 8، بهار و تابستان 1385.

– کاظمیان، غلامرضا و قربانی زاهد، وجه الله و شفیعا، سعید، 1391، ارزیابی و شناسایی کنشگران توسعه ناپایدار محله های غیررسمی نمونه موردی: محله غیررسمی شمیرا ن نو، دوفصلنامه دانشگاه هنر( نامۀ معماری و شهرسازی)،  شماره هشت، بهار و تابستان 91 ، ص 57- 72.

– لقایی، حسنعلی و محمدزاده تیتکانلو، حمیده، مقدمه­ای بر مفهوم توسعه شهری پایدار و نقش برنامه ریزی شهری، نشریه هنرهای زیبا، شماره 6، ص 32- 43.

– مفیدی شمیرانی، مجید و افتخاری مقدم، علی، توسعه پایدار شهری، دیدگاهها و اصول اجرایی آن در کشورهای توسعه یافته، فصلنامه بین المللی پژوهشی ساخت شهر، سال ششم، شماره 12(1388)، 15-25.

– ملکی، سعید، سنجش توسعه پایدار در نواحی شهری با استفاده از تکنیکهای برنامه ریزی ( نمونه موردی: شهر ایلام)، جغرافیا و توسعه شماره 21 بهار، وصول 1388،  1390، ص117-136

– نوروزی، غلامرضا و احمدی دستگرد، عبدالقدوس و  رهنما راد، جعفر و درمیانی، عارفه ، افت سطح آب زیرزمینی و بررسی نشست زمین در دشت درمیان، مجموهع مقالات سی­امین گردهمایی علوم زمین، یکم تا سوم اسفند ماه 1390.

– نوریان، فرشاد و عبدالهی ثابت، محمد مهدی، تبیین معیارها و شاخصهای پایداری در محله مسکونی، شهر نگار 50،  www.urbanmanagement.ir .

– سایت مرکز همکاریهای فن آوری و نو آوریهای ریاست جمهوری  http://citc.ir

www.biota.ir