گزارش آسیب شناسی  و مرمت  خانه نصیرالملک

نمای جنوبی حیاط جنوبی

از نقاط شک برانگیز از نظر الحاقات و دوره بندی تاریخی ، نمای جبهه جنوبی حیاط جنوبی  منزل نصیر الملک می باشد . همان طور که در عکس مشاهده می شود ، این نما شباهتی با نمای جبهه شمالی حیاط که از آثار ، ارزش دوره قاجار می باشد ندارد . نیز آجر چینی نعل درگاهها نیز که به صورت رایج دوران پهلوی است ما را به احلاق بودن این نماد راهنمایی می کند . لذا با بررسی نزدیکتر نما و گمانه زنی در قسمت های مختلف جبهه جنوبی نتاج زیر به دست آمد :

اول اینکه آجرهای به کاررفته در نما از نظر ضخامت به دو صورت مشاهده می شوند : جرزهای تقسیم کننده اصلی نما که از

آجر قاجار با ضخامت 5 سانتیمتر

شده ا ند و قسمتـــهای نعل درگاه

آجری پهلوی و جـرزهای تقسیــم

کننده دو دری ها کــــه از آجر با

ضخامــت 4 سانتیـــمتر ساختــه

شـده انــــد و با به کار بــــردن

ملات بیشترین آجرها وسپس بند

کشــی ظریـف نمـای این آجـرها

نیز به شکل نمای آجرهای پهن تر

قاجــاری به چشــم مــی آیـــد .

از طرفی همان طور که در نما مشاهده می شود ، نعل درگاههای اصلی اولیه از چوب با نمای آجر بوده اند که در این صورت نمای نعل در گاه فعلی هیچ معنایی از نظر سازه ای ندارد و به صورت نمایی بدون قفل و بست  با نمای جرزهای اصلی می باشد که ترکهایی نیز در محل رسیدن این نعل در گاه با جرزهای دیوار دیده می شود .

همچنین گمانههایی از داخل فضا در قسمت ورودی اتاق دودری (گمانه شماره 1 و2 ) حاشیه ها و قاب بندی های ظریف نقاشی شده نما نیز نشان می دهد که قسمتی از آنها پشت جزر دودری وضع موجود پنهان و قطع نشده اند و گمانه کف درکهای ورودی نیز نشان می دهد که جزر دودری ، روی نعل درگاه دریچه زیرزمین است  وهیچ پی خاصی ندارد . یعنی جزری الحاقی است .

همه این نشانه ها ما را به این نتیجه می رساند که نمای دودری و سه دری موجود ، الحاقی و مربوط به دوران پهلوی است . از این رو با توجه به شواهد موجود و با قرینه سازی ، نمایی با ارسی های طراحی شده قاجاری مطابق نشه های احیا پیشنهاد می شود و به دنبال آن نقشه های نمای که بهمراه جزئیات طراحی و جاسازی آنها آورده شده است .(استیل پیشنهادی درکها)

گوشه جنوب غربی منزل نصیر الملک

این قسمت از ساختمان که تخریب شده بود در زمان مرمت قبلی بنا به صورت کاملاً ساده و بدون حفظ الگوهای فضایی بنا و بدون توجه به ارتفاع داخلی فضا ، ساخته شده است .

خصوصاً که زیرزمین این قسمت نیز مرمت و بازسازی مجددا شده ولذا هیچ گونه شاهدی از قسمت پی دیوارها که ما را به پیلان اصلی رهنمون کند باقی نمانده است .

لذا با حضور باستانشاس گمانه زنی هایی در قسمت های مهم و حساس باقیمانده انجام گرفت و نتایج حاصل همراه با تحلیلهای فضا سازی متقارن در این جبهه ، ما را به الگوی اولیه این قسمت راهنمایی کرد که در اینجا عین گزارش باستانشناسی بهمراه تصاویر و نقشه ها آمده است .

گزارش باستان شناسی

گمانه زنی در جهت تعیین وضعیت ضلع جنوبی منزل نصیر الملک (مهرزاد)

ضلع جنوبی منزل نصیر الملک بعد  از ساخت دچار تحولات زیاد شده است منجمله تغییر در نمای این ضلع در دوره پهلوی اول و پاره ای تغییرات در دوره های بعد ، این ضلع دارای یک قناسی در پلان بوده که در جهت ایجاد هماهنگی منزل ، مسجد نصیر الملک و گذر بین دو بنا بوجود آمده است . گوشه جنوبغربی شامل دو فضا می باشد که در گذشته تخریب شده و توسط میراث فرهنگی وقت نوسازی گردیده است . در نوسازی به امر هماهنگی دیوار خارجی بنا با گذر و مسجد و حفظ ارتفاع توجه شده است ولی جزئیات و تقسیمات داخلی احتمالاً بدلیل نبود شواهد عینی لحاظ نگردیده است . این بازسازی که به تعویض پوشش زیر زمین در گوشه جنوبغربی بنا نیز انجامیده است ، از نظر بدست دادن مدارک با استفاده از گمانه زنی غیر قابل استفاده گردیده است. به همین دلیل در جهت بدست آوردن مدارک و مقایسه وضعیت فاضها و الگوهای رعایت شده در ساخت فضاها در سایر نقاط گمانه زنی انجام گردید. زیرزمین بنا از نظر پلان هماهنگ با کوچه است و در جهت رفع قناسی تلاش نگردیده است . در طبقه فوقانی در ابتدا دیوار خارجی بنا به موازات دیوار مسجد کشیده شده است و سپس تقسیمات داخلی بنا بدون وجود قفل و بست دیوار خارجی وارد شده است . از داخل بنا ، اتاقها برای رفع قناسی راست گوشه ساخته شده ولی در پستوهای انتهای راهرو ها چنین امری رعایت نگردیده است . جهت بررسی وضع جرزها گمانه ای در دیوار جنوبی یکی از اتاقها زده شد (گمانه شماره 3 ) در گمانه مذکور مشخص گردید که دیوار اتاقها با یک تیغه تارک حدوداً 15 سانتی متری راست گوشه گردیده و فضای بین دیوار خارجی و دیوار اتاق توخالی می باشد . و بدین وسیله از اتاقها رفع قناسی گردیده است .

جهت تعیین وضعیت دو فاضی گوشه جنوبغربی ، تنها نقطه مناسب ، پیش آمدگی بین دو تاقچه سمت راست و ورودی تشخیص داده شد . این گمانه فرضیه ارائه شده را در خصوص وجود پستو در فضای کوچکتر به اثبات می رساند (گمانه شماره 4 ) ساختار فضایی موجود محل فعلی درگاه ارتباطی بین دو فضای را زیر سئوال می برد ، به نظر می رسد ارتباط بین فضا از محلی در روبروی  درب موجود در دیوار قدیمی فضای کوچکتر انجام می شده است . وضعیت فضای بزرگ انتهایی هم مانند سایر اتاقها بصورت یک دیوار راست گوشه بوده است که فضای قناسی ر ا  اصلاح می نموده است . با در نظر گرفتن بزرگی ابعاد فضا تعداد تاقچه های احتمالاً در ضلع بزرگ پنج و در ضلع کوچک سه عدد بوده است . ( نقشه شماره 2) (پلان احیا شده ضلع جنوبی)

پوشش سقف در قسمت جنوبی منزل نصیر الملک

گمانه 5 : پوشش سقف بدر سقمت شرقی حیاط جنوبی ، از داخل به صورت گچ ، یا نمای آجری و یا تیرهای چوبی سخت می باشد و در قسمت جنوبی از داخل به صورت توفال کوبی ساده بدون طرح و نقش و تزئینات می باشد که سازه اصلی سقف را تیرهای چوبی تشکیل می دهند و این تیرها در قسمت سقف اتاق سه دری وسط ضلع جنوبی دچار آسیب دیدگی شدید و شکستگی شده اند . روی چوبها را دو لایه حصیر می پوشاند که پس از آن حدود 16 شفته آهک قرار دارد و پوشش روی شفته طی سالیان متمادی به صورت

خاک درستی درآمده است که در اثر تعمیرات سالانه و اضافه کردن کاهنگل طی سالهای قبل در بعضی  جاها (بام سه دری وسط ضلع جنوبی) این ضخامت به حدود 80-70 تجاوز

 

می کند و لایه آخر نیز کاهگل بوده است که اکنون خاصیت چسبندگی خود را از دست داده است .

گمانه 6 : پوشش سقف در قسمت غربی حیاط که قبلاً مرمت شده است . نمای داخلی سقف در اتاق 5 دری وسط به صورت چابهای کنده کاری شده با تزئینات نقاشی است و در فضاهای راهروهای دو طوف به شکل نمای گچی ساده می باشد که همان سازه تری چوبی در اینجا نیز تکرار می شده که روی آن نیز حصیر قرار دارد . در زمان سرعت قبلی بنا ، با حفظ ارتفاع اصلی سقف ازداخل و نیز حفظ خط آسمان نمای حیاط جنوبی ، با این سقف تیر چوبی به عنوان سقف کاذب برخوردار شده است و بام اصلی ، با فاصله ، به صورت تیر آهن و طاق ضربی اجرا شده است ، با لایه هایی که در دتیل گمانه 6 دیده می شود و پوشش انتهایی کار نیز به صورت آجر فرش مربعی است ، که با بررسی بیشتر مشخص شد که سقف مذکور از نظر ایستایی مشکلی نداشته و ایراد آن در عدم استفادهب از عایق مناسب رطوبتی می باشد ، یعنی آسفالت به تنهایی و بدون قیر وگونی به کار رفته است .

پوشش سقف جنوبی غربی بنا : از آنجا که این گوشه از ساختمان در زمان مرمت بنا به صورت ساده و بدون در نظر گرفتن پلان تاریخی و ارتفاع اصلی سقف و تنها به حفظ خط آسمان ، ساخته و بسته شده است ، سقف آن نیز به صورت طاق ضربی و وپوشش انتهایی آسفالت می باشد ، که ارتفاع آن از بقیه قسمت های بام کمی بالاتر است .

وشش بام در قسمت جنوبی منزل

طرح مرمت سقف جنوبی

با توجه به عایق نامناسب سقف در قسمت شرق و جنوب و حجم عظیم و سنگین خاک دستی موجود روی تیرها ، وبا مشاوره مهندس سازه ، مقرر شد سقف این قسمت ها کلاً برداشته شود و سقف تیر آهن و طاق ضربی اجرا شود به طور یکه مطابق دتییل   نمای توفان کوبی از داخل نیز به صورت کاذب اجرا شده و ارتفاعت سقف داخلی اصلی حفظ شود . همین طور ارتفاع با هم تمام شده نیز مطابق محاسبات ، با حفظ خط نمای اصلی حیاط خواهد بود .

نوع و ابعاد تیرآهنهای به کارفته و تعداد و فواصل آنها و جانمایی ، بالشتکهای لازم در زیر آنها در نقشه تیریزی آمده است و جزئیات اجرایی تیرآهنها و نحوه قرارگیری آنها روی بالشتکها و نحوه درخت و دوزتیرها با یکدیگر نیز مطابق جداول ودیتلیهای           می باشد .

دربام قسمت غربی حیاط نیز ، تنها پوشش انتهایی پیاده می شود تا عایق رطوبتی مناسب اجرا شود ودوباره کف فرش به صورت هماهنگ دربام سه جبهه شرق ، جنوب و غرب حیاط جنوبی بنا اجرا خواهد شد .

پی قسمت میانی

با بررسی زیرزمین منزل نصیر الملک مشخص شد که ملات روی دیوارهای انتهایی راهروهای شرقی و غربی زیرزمینی مرطوب می باشند . بررسی های بیشتر در مورد این آثار نفوذ رطوبت روی محوطه اطراف بنا ، نتایج زیر را بدست داد ”

ضلع شرقی قسمت یمانی منزل نصیر الملک مجاور خانه  همسایه است که فضاهای آبریز آنها ، مانند آشپزخانه و حمام در مجاورت ضلع شرقی نصیر الملک می باشد و آبهای این قسمت را در تعمیراتی که حدود 10 سال قبل انجام داده اند به سمت حیاط (با حدود 10 متر فاصله با منزل نصیر الملک ) به یک چاه 7 متری منتقل کرده اند که اکنون حدود 3 متر از آن پر شده است . لوله کشی ها نیز به صورت روکار عوض شده اند . اما نکته اصلی عدم وجود عایق مناسب در کف حمام و آشپزخانه می باشد . خصوصاً که بیشترین ضایعات رطوبتی دیوار زیرمین نیز در امتداد حمام منزل همسایه می باشد که آثار نفوذ رطوبت کاملاً روی دیوارهای زیرزمین مشهود است و جزیره ای بودن لکه های وسط دیوار و خشکتر بودن و شوره زدن پائین آنها و خیسی ملات روی دیوار در حال حاضر نیز همگی حاکی از نفوذ رطوبت جانبی از منزل همسایه می باشند . در حالیکه گمانه های دیگر جرزهای زیرزمین، نشان داد که آنها خشک بوده و نفوذ هر گونه رطوبت صعودی از زیرزمین رد شد .

در دیواره شرقی زیرزمین نیز نفوذ رطوبت از بالا که مجاور کف کوچه بوده و عایق مناسب ندارد ، می باشد و خشکی و شوره بستن قسمتهای پائین این لکه ها از نفوذ رطوبتا نزولی از کف کوچه و فصلی بودن آن نشان داد . از طرفی گمانههای مختلفی که در قسمتهای مختلف پی زیر زمین انجام شده نشان می دهد که پی بنا از سنگ لاشه با ملات گچ نیم پزونیم کوب است که هنوز هم کاملاً سالم است (گمانه شماره 7 ) ترکهای مختلفی هم که در زیرزمین در محل تلاقی سقف بادیوارها بوجود آمده است (با توجه به لبه ها و رنگ مصالح داخل و خارج ترک و .. ) و همچنین شاهدهای ظریفی که به مدت 4 ماه روی ترکهای مختلف قرار گرفتند و تغییری نکردند نشان میدهد که اگر هم زمانی نشست در این پی مستحکم صورت گرفته (که احتمالاص هم به دلیل سستی خاک زیر پی و یا نفوذ رطوبتهای جانبی و نزولی و .. بود ه ) اکنون دیگر این نشستها فعال نیستند.

از طرفی درگمانه های پی مشخص شد که لایه ای از سنگ و پوکه آجر و خاک دستی

 

و .. به ضخامت 30 و بدون هیچ مــلاتی

 بین کــولـی سنگی دیوار و پی مخروطی

شکل آن قرار گرفتــه   (گمانه شماره 7)

که با توجه بـه وجود آن در پــی غــرب

و شرق و تایـید اعضاء کمیته فنی مبـنی

بر وجود چــنین لایه ای در پــی بناهای

دیگری از دوران قاجار شیراز، مشـخص

شد که احتمالاً منظور از آن,جلوگیری از

صعود رطوبت از کف به بالا بوده اسـت .

(مانند کاربری ، کادام در کفــسازی های

امروزی ) . که با نظر مشاور سازه قرار شد این قسمت تخلیه شود و شناژی بتنی به جای آن قرار گیرد (اتیل    ) چرا که با گذشت زمان و خاک شدن قسمتی از این آجرها ، این خاک با نفوذ رطوبت به صورت گل درآمده و علاوه بر اینکه منظور اصلی از قرار دادن این لایه از بین رفته و تامین نمی شود ، بلکه به عنوئان یک لایه ضعیف و سست در برابر فشار و صعود رطوبت بین کرسی و پی سنگی عمل         می نماید.

نقشه ها و دتیلهای آورده شده به صورت واضح تری روش و مراحل اجراء و مرمت را بیان می نمایند .

بام قسمت میانی

مطابق شواهد و مدارک سقف این قسمت در  حدود سالهای 74 مرمت و بازسازی شده است . برای این منظور روی تالار خرپاهایی تعبیه گردیده است و سقف تالار که از داخل به صورت تخته کوبی ، تزئینات نقاشی و آینه کاری است ) به تیر آهنهایی متصل گردیده است و روی گوشواره ها نیز طاق گهواره ای اجرا شده است و سقف چوبی گوشواره ها نیز (که دارای تزئینات نقاشی روی چوب است ) به تیرآهنهایی متصل شده است و سپس کف بام به صورت طاق ضربی با پوشش نهایی ایزوگام اجرا شده است و چهار روزنه در کف بام ما را به داخل سقف بازسازی شده راهنمایی می کند که بدون هیچ گونه محافظ مناسبی رها شده است که می تواند از نظر هدایت آب باران و .. به داخل سقف مشکل ساز باشد .

پوشش بام بخش میانی بنا و روزنه ای که ما را به داخل سقف هدایت می نماید .

داخل سقف مرمت شده روی تالار

به طور کلی این سقف و نیز کف تالار که بوسیله دال بتنی با پوشش نهایی آجر مربعی بازسازی شده است ، نیاز به مرمت مجدد ندارد.

 

همکف –راهرو غربی

همچنیــن به وسیلــه گمــانه هایـــی

(گمانه شمـــاره 9 و 10 ) پوشـــش

کف دیــگر قسمــت های بنا مانـــند

کف راهرودهای  جانبی و ایوانـهای

مجاور تالار نیز مشخص شــد کــه

سازه اصلی آنرا آجر چینی به روش

پریا ضربی تشکیل می دهد و مطابق

عکس پوشش نهایی آنــرا در راهرو

آجر مربعی ودرایوانها کاشی مربعی

لعابدار تشکیل می دهد .

همچنین پوش کف گوشواره ها نیز به صورت تیرپوشش چوبی دو قسمتی اجرا شده که سر تیرها از طرفین داخل دیوار قرار دارد و از طرفی که بهم می رسند در کنار یکدیگر روی جزر راهرو و زیرین قرار دارد . این تیرها در قسمت سقف راهرو ها نمای گچی ساده همراه باتزئینات گلویی دارند (عکس بالا ) و در قسمت سقف اتاقهای جانبی تالار ، به صورت سقف کاذب چوبی همراه با تزئینات نقاشی می باشند ( عکس صفحه بعد )

سقف فضای جانبی تالار ( زیرگوشواره ها ) که دارای تزئینات نقاشی و آیینه کاری است

در هنگام نشست پی شرقی و غربی ساختمان در اثر نفوذ رطوبتهای جانبی همسایه و نیز آبهای جاری فصلی کف کوچه و نیز نشستهایی که دیواره های تالار در طی سالیانه انجام داده اند ( که اکنون تثبیت شده است ) دیواره های طرفین گوشواره ها نشست کرده و به دنبال آن تیرهای چوبی که سرشان در دیوارها قرار داشته ، حرکت کردند که باعث ایجاد ترک در قسمت روی جزو وسط ، که سر تیرهای دو قسمت روی آن کنار هم می نشینند شده است که البته شاهدگذاری و نیز ترکهای کهنه مشاهده شده در محل اتصال این کف به دیوارهای زیرین نشان می دهد که این حرکتها به تعادل رسیده اند . (عکسـهای صفحه بعد)

تیرهای چوبی کف از جنس چوب کبود به ضخامت قطر متوسط12-10 می باشند که چوبی بسیار مقاوم می باشد ، اما قسمتهایی از چوب که داخل جرزهای طرفین گوشواره ها قرار گرفته اند دچار خوردگی موریانه شده اند

 

و کارایی اولیه را ندارند و از قطر مفید آنها کاسته شده است ، خصوصاً اینکه این فضا در طرح احیاء منوره به نمایشگاه تبدیل خواهد شدکه در اینصورت باد مرده وتیرینها واشیا’ نمایشگاهی به علاوه بارزنده بازدیدکنندگان متعدد نیز به آن وارد خواهد شد که تیرهای چوبی موریانه خورده ، کشش این نیرو را نداشته ، نیاز به مرمت وتقویت دارند . ( عکسهای صفحه قبل )

بنابراین ، برای مرمت کف  گوشواره ها با توجه به موارد فوق و با مشاوره مهندس سازه ، مقرر شد تیرهای چوبی ناکارآمد کلاً جمع شوند تا به صورت بار اضافی به جرزها ، نیروی زائد وارد نکنند و در عوض سقف مقاومتری اجرا شود که بتواند پاسخگوی کاربری آینده موزه نیز باشد . چرا که نگهداری سقف چوبی وضع موجود ، امکان اجراء سقف جدید را از نظر عمق به جای مانده برای اجراث سقف جدیدی که فاصله کافی و جدا از سقف چوبی نیز داشته باشد ) به ما نمی دهد .

اما استفاده از کف بتنی به دلیل آنکه بتن جزو مصالحی است که در مجاورت آب عمل می آید و این واکنش و نیاز به استفاده از آب برای چوبهای تزئینی زیرین بسیار خطرناک است (هر چند که اجراء همراه با دقت فراوان و یا استفاده از لایه عایق حایلی باشد ) مورد تایید نمی باشد .

نهایتاً احداث کف طاق ضربی پیشنهاد می شود به نحوی که هر تیر آهن به صورت دوتکه (مانند چوبهای وضع موجود ) جای گذاری شود و نهایتاً بهم به طور پیوسته روی جرز وسط گوشواره جوش شوند و با این کار نیازی به خالی کردن زیاد جرزهای طرفین نیست و با برداشتن کف کنونی چوبی ، فضای کافی برای کلاف کردن تیرآهنها بدست خواهد آمد . همچنین اجرای طاق ضربی هیچ گونه لطمه ای به چوبهای زیرین نمی رساند و نیازی به انتقال چوبها نیست و با حفظ لازم بین چوبهای کاذب و کف طاق ضربی ، فضای لازم برای عکس العملهای متفاوت عناصر جدید و قدیم نیز رعایت خواهد شد .

جزئیات اجراء این سقف و مراحل اجرا نیز مطابق نقشه هاست که پوشش نهایی کف نیز با توجه به کف تاریخی و نیز کاربری جدید فضا ، آجر فرش مربعی خواهد بود .